Hành động cầu khiến trong Tiếng Việt

HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG TIEÁNG VIEÄT BUØI THÒ KIM TUYEÁN Trang 1 MUÏC LUÏC ] U ^ DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu ...............................................2 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà .........................................................................3 3. Noäi dung nghieân cöùu .............................................................................. 10 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu ............................................10 5. Caáu truùc cuûa luaän vaên ..............................................................................11 Chöông Moät: TOÅNG QUAN VEÀ HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN 1. Haønh ñoäng ngoân töø...................................................................................12 1.1 Khaùi nieäm veà haønh ñoäng ngoân töø ........................................................ 12 1.2 Caùc haønh ñoäng ngoân töø....................................................................... 13 1.3 Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø ................................................ 16 1.4 Nghóa töôøng minh, nghóa haøm aån....................................................... 20 1.5 Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi.................................................. 22 2 Haønh ñoäng caàu khieán 2.1. Khaùi nieäm caàu khieán ........................................................................... 31 2.2. Caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu............................................... 34 2.3. Caàu khieán lòch söï ................................................................................ 37 Chöông Hai: PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG TIEÁNG VIEÄT 1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät 1.1 Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai.................................... 46 1.2 Phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi .................................................... 53 1.3 Phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi ............................................ 65 1.4 Phöông thöùc duøng vò töø ngoân haønh ..................................................... 88 2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät 2.1 Duøng hình thöùc caâu khaêûng ñònh.......................................................... 95 2.2 Duøng hình thöùc caâu nghi vaán............................................................... 98 KEÁT LUAÄN .....................................................................................................107 Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 2 DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu Haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng vaø haønh ñoäng ngoân töø (speech acts) noùi chung laø nhöõng vaán ñeà thuoäc veà ngöõ duïng hoïc, moät phaân ngaønh cuûa ngoân ngöõ hoïc phaùt trieån khaù maïnh meõ töø nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû XX trôû laïi ñaây. Ngöõ phaùp truyeàn thoáng ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu ñeà caäp ñeán caâu caàu khieán nhöng chuû yeáu xoay quanh vaán ñeà “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân”. Veà vaán ñeà naøy, trong hôn ba thaäp nieân qua, lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J.L. Austin, H.P. Grice, J.R.Searle ñaõ xaùc ñònh nhöõng caùch tieáp caän môùi saâu saéc vaø toaøn dieän hôn. Lyù thuyeát naøy cho raèng ngoân ngöõ coù chöùc naêng quan troïng trong hoaït ñoäng giao tieáp, nhöng ñôn vò giao tieáp cô baûn khoâng phaûi laø caâu hay moät hình thöùc ngoân ngöõ naøo ñoù maø laø moät phaùt ngoân nhaèm thöïc hieän moät haønh ñoäng nhaát ñònh. Caàu khieán laø moät trong nhöõng haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi thöïc hieän ñeå yeâu caàu ñieàu khieån ngöôøi nghe haønh ñoäng theo chuû yù cuûa mình. Ñaây laø moät vaán ñeà thuoäc veà duïng phaùp neân noù theå hieän ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông, coù moái lieân heä maät thieát vôùi tính lòch söï trong giao tieáp. Tuøy theo hoaøn caûnh phaùt ngoân, ñoái töôïng tieáp nhaän maø ngöôøi noùi thöïc hieän nhöõng phöông thöùc khaùc nhau: tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Do vaäy, chuùng toâi nhaän thaáy haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät laø moät vaán ñeà lyù thuù vaø boå ích. Ñeå tieän cho vieäc mieâu taû, phaân loaïi, chuùng toâi tieáp thu quan ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Cuï theå laø, chuùng toâi döïa theo quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng veà vieäc phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân. Ñoù laø vieäc xaùc ñònh ñöôïc muïc ñích giao tieáp cuûa töøng kieåu caâu vaø nhöõng daáu hieäu hình Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 3 thöùc ñieån hình töông öùng ñeå khaûo saùt ñaëc ñieåm ngöõ nghóa ngöõ duïng (caùc haønh ñoäng taïi lôøi) cuûa caùc phaùt ngoân. Töø ñoù, chuùng toâi xaùc ñònh phöông thöùc theå hieän phuø hôïp vôùi haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Höôùng ñi cuûa chuùng toâi laø taäp hôïp caùc phaùt ngoân coù hieäu löïc taïi lôøi caàu khieán xuaát hieän chuû yeáu trong phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy, phong caùch vaên chöông ngheä thuaät, phong caùch chính luaän ñeå khaûo saùt, khaùi quaùt hoaù ñaëc tröng veà hình thöùc caáu taïo vaø noäi dung yù nghóa cuûa töøng phöông thöùc. Veà maët lyù luaän, luaän vaên hy voïng goùp phaàn laøm roõ theâm veà khaùi nieäm haønh ñoäng caàu khieán, phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán, mieâu taû moät soá tình thaùi caàu khieán lòch söï, nhöõng vaán ñeà maø xöa nay ñaõ ñeà caäp ñeán nhöng chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc vaø chöa ñöôïc lyù giaûi ñaày ñuû. Veà maët thöïc tieãn, vieäc mieâu taû caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät coù theå ñoùng goùp theâm cho vieäc mieâu taû, phaân tích vaø lyù giaûi cuï theå, thieát thöïc cho vaán ñeà daïy vaø hoïc tieáng Vieät. 2.Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà Trong ngöõ phaùp truyeàn thoáng ôû chaâu AÂu, vaán ñeà nghóa caàu khieán hay meänh leänh thöôøng gaén vôùi phaïm truø ngöõ phaùp thöùc (mood), moät phaïm truø ñaëc tröng cuûa ñoäng töø trong caùc ngoân ngöõ bieán hình: Khaùi nieäm thöùc ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp giaûi thích baèng phaïm truø bieåu thò quan heä giöõa haønh ñoäng vôùi thöïc teá khaùch quan vaø vôùi ngöôøi noùi. Nhöõng thöùc thöôøng gaëp trong caùc ngoân ngöõ laø thöùc töôøng thuaät, thöùc meänh leänh, thöùc giaû ñònh, thöùc ñieàu kieän. Trong ñoù thöùc meänh leänh (imperative mood) bieåu thò nguyeän voïng, yeâu caàu cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi vieäc thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, vaán ñeà caâu caàu khieán ñaõ ñöôïc baøn luaän khaù nhieàu. Tuy nhieân, cho ñeán nay vaãn coøn söï thieáu thoáng nhaát trong quan ñieåm cuûa moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc thuoäc caùc khuynh höôùng khaùc nhau. Ñoù laø quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng vaø quan ñieåm cuûa ngöõ duïng hoïc. * Quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng Tieáng Vieät laø loaïi ngoân ngöõ khoâng bieán hình töø cho neân trong haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu tieáng Vieät, caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc thöôøng khoâng tuyeät ñoái hoùa veà maët hình thöùc maø chuù yù ñeán caû hai maët hình thöùc laãn noäi dung, thaäm chí moät soá nhaø nghieân cöùu coøn coi maët noäi dung (yù nghóa cuûa caâu) quan troïng hôn maët hình thöùc. Moái quan heä giöõa hình thöùc vaø noäi dung khoâng phaûi trong tröôøng hôïp naøo cuõng ñoàng nhaát. Tuy nhieân, trong baát cöù ngoân ngöõ naøo cuõng coù hieän Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 4 töôïng töø moät hình thöùc caâu naøo ñoù coù giaù trò bieåu ñaït töông öùng vôùi moät muïc ñích phaùt ngoân. Vaø ngöôïc laïi moät muïc ñích phaùt ngoân coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua nhöõng hình thöùc caâu khaùc nhau. Coù khi duøng hình thöùc caâu naøy ñeå bieåu hieän muïc ñích phaùt ngoân thöôøng ñöôïc bieåu hieän cuûa hình thöùc caâu khaùc. Theá nhöng, khi phaân loaïi caùc kieåu caâu “theo muïc ñích phaùt ngoân”, ngöõ phaùp nhaø tröôøng chæ phaân thaønh boán kieåu caâu caâu traàn thuaät, caâu caàu khieán, caâu caûm thaùn vaø caâu nghi vaán vaø giaûi thích khaùi nieäm cuûa caùc loaïi caâu naøy baèng caùch neâu “muïc ñích phaùt ngoân” cuûa caâu gaén vôùi nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ ñieån hình caáu taïo neân. Tuy vieäc söû duïng thuaät ngöõ coù khaùc nhau nhö “Caâu phaân loaïi theo muïc ñích phaùt ngoân”, “Caâu phaân loaïi theo muïc ñích noùi naêng”, “Phaân loaïi caâu theo muïc ñích”, “Phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi”,…hay cuõng coù taùc giaû khoâng söû duïng nhöõng thuaät ngöõ naøy nhö Leâ Vaên Lyù (1977), Buøi Ñöùc Tònh (1995)…nhöng quan ñieåm cuûa hai oâng thì phuø hôïp vôùi khuynh höôùng vöøa neâu treân. Tröôùc heát laø quan ñieåm cuûa Traàn Troïng Kim (1940) trong Vieät Nam vaên phaïm. Qua khaûo saùt, taùc giaû nhaän thaáy coù boán loaïi caâu: caâu xaùc ñònh, caâu phuû ñònh, caâu nghi vaán, caâu hoaøi nghi. Nhöng söï taùch baïch hai loaïi caâu nghi vaán vôùi caâu hoaøi nghi coù phaàn chöa thoaû ñaùng (coù theå coi caâu hoaøi nghi theå hieän yù nghóa tình thaùi cuûa caâu nghi vaán - hoûi nhöng döôøng nhö ñaõ bieát ít/ nhieàu chæ “hoaøi nghi” chöù chöa haún khoâng bieát hoaøn toaøn). Maët khaùc trong ñònh nghóa veà caâu phuû ñònh taùc giaû neâu: caâu phuû ñònh laø caâu coù duøng tôùi phuû ñònh traïng töø (traïng töø laø tieáng duøng phuï theâm nghóa cho moät tieáng ñoäng töø; moät tieáng tính töø, moät tieáng traïng töø khaùc hay caû moät meänh ñeà) nhö khoâng, chöa, chaúng, chôù,…Caùc töø naøy thöôøng ñaët tröôùc ñoäng töø. Vaø taùc giaû ñöa ra thí duï minh hoaï: Anh ñöøng ñuøa côït. Taùc giaû cho raèng ñöøng laø phuû ñònh traïng töø, ñaët tröôùc ñoäng töø, coù taùc duïng nhaän dieän loaïi caâu. Nguyeãn Kim Thaûn (1977) trong Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng chuù yù phaân bieät loaïi caâu nghi vaán chaân chính vôùi caùc loaïi caâu nghi vaán khaùc nhö caâu nghi vaán tu töø hoïc, caâu nghi vaán khaúng ñònh, caâu nghi vaán phuû ñònh, caâu nghi vaán caàu khieán. Ñoàng thôøi taùc giaû coøn nhaän dieän ñoäng töø khi mang yù nghóa ngöõ phaùp meänh leänh thì bieåu thò yù chí, töùc lôøi yeâu caàu ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi (ngöôøi vieát) ñoái vôùi ngöôøi nghe (ngöôøi ñoïc), ñoøi hoûi ngöôøi naøy phaûi thöïc hieän quaù trình do ñoäng töø bieåu thò. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 5 Leâ Vaên Lyù (1968) trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam khaûo saùt caâu tieáng Vieät vaø phaân laøm 13 loaïi caâu: caâu danh töø, caâu ñoäng töø, caâu khaúng ñònh, caâu phuû ñònh, caâu nghi vaán, caâu khuyeán lònh, caâu bieåu caûm, caâu töï loaïi, caâu ñôn giaûn, caâu ñaët caïnh nhau, caâu lieân keát, caâu phuï thuoäc, caâu phöùc taïp. Trong ñoù, caâu khuyeán lònh ñöôïc taùc giaû quan nieäm raèng ngöôøi noùi duøng caâu caâu khuyeán lònh ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Vieät ngöõ coù nhieàu phöông tieän ñeå laøm thaønh khuyeán lònh, ta coù theå xeáp caùc phöông tieän ñoù vaøo ba muïc sau ñaây: gioïng ñieäu, thaønh töï vaø traïng töï (thaønh töï vaø traïng töï ñöôïc taùc giaû goïi laø ngöõ vò). Ñoù laø caùc tieáng nhö ñi, haõy, haüng, ñöøng, chôù,… Hoaøng Troïng Phieán (1980) trong coâng trình nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ khaúng ñònh: – Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân giuùp cho ngöôøi ñoïc nhaän dieän ñöôïc yù nghóa cuûa caâu vaø moät maët khaùc nöõa laø ñeå xaùc nhaän giaù trò cuûa caùc moâ hình caáu truùc caâu. – Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân cho pheùp lyù giaûi thoaû ñaùng caùc moâ hình caáu truùc caùc loaïi caâu: caâu keå, caâu hoûi, caâu caàu khieán – Phaân chia theo muïc ñích phaùt ngoân laø moâ taû ngöõ nghóa, cuù phaùp cuûa caâu. – Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân coù lieân quan ñeán vieäc phaân chia theo thöïc taïi hoaù(coù quy ñònh bôûi boái caûnh vaø vaên caûnh).Ñaây laø moät lyù thuyeát môùi do nhaø tröôøng Tieäp Khaéc Mathesius ñeà xöôùng. Söï phaân chia naøy gaén lieàn vôùi traät töï phaân boá caùc yeáu toá cuûa caâu. -Phaân chia theo muïc ñích phaùt ngoân laø phaân chia theo ngöõ phaùp-thoâng baùo. Ngöõ ñieäu, yù chí, nguyeän voïng cuøng vôùi söï kích thích cuûa chuû theå laøm thaønh nhöõng thoâng soá caàn yeáu cho vieäc chia caâu. Taùc giaû xaùc ñònh caùc loaïi caâu: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì, ngoaøi moät soá phöông tieän nhö hö töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán coù nhu caàu cuûa yù chí laøm thaønh yeáu toá thöôøng tröïc cuûa caâu. Noù neâu leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng. Caâu caàu khieán gaén lieàn vôùi yù nghóa haønh ñoäng. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàu khieán bao goàm söï môøi moïc, yeâu caàu, meänh leänh, caám ñoaùn vaø chuùc tuïng. Caâu caàu khieán cuõng coù khaúng ñònh vaø phuû ñònh.Hai daïng caâu naøy coù moät soá töø chuyeân duøng ñeå theå hieän. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 6 Taùc giaû Dieäp Quang Ban (2002) trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Caâu phaân loaïi theo muïc ñích noùi ñaõ phaân thaønh caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu meänh leänh, caâu caûm thaùn. Quan nieäm cuûa taùc giaû veà caâu meänh leänh (coøn goïi laø caâu caàu khieán) laø duøng ñeå baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu vaø coù nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhaát ñònh. Taùc giaû löu yù khi khaûo saùt caâu meänh leänh thì ta caàn xeùt xem ñoù laø caâu meänh leänh ñích thöïc hay caâu meänh leänh laâm thôøi. Caâu meänh leänh ñích thöïc cuûa tieáng Vieät coù caáu taïo nhôø nhöõng phuï töø taïo yù meänh leänh, ngöõ ñieäu meänh leänh hoaëc ñaûm baûo ñieàu kieän laø chæ chöùa nhöõng töø (phuï töø, vò töø) lieân quan ñeán noäi dung cuûa leänh. Caâu meänh leänh laâm thôøi laø nhöõng caâu khoâng phaûi laø caâu meänh leänh ñích thöïc nhöng mang noäi dung meänh leänh. Muoán xaùc ñònh ñöôïc noäi dung naøy, ta caàn löu yù ñeán nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhö ngöõ ñieäu, phuï töø (duøng ñi keøm), hoaëc moät tình huoáng noùi naêng. Nhö vaäy vaán ñeà veà “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” ñaõ gaëp moät soá raéc roái giöõa lyù thuyeát vaø thöïc tieãn bôûi nhöõng lyù do sau ñaây: Theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. L. Austin (1962) coù tôùi haøng traêm muïc ñích phaùt ngoân; khoâng phaûi trong tröôøng hôïp naøo kieåu caâu cuõng phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân; vaø muoán xaùc ñònh ñöôïc nhieàu muïc ñích phaùt ngoân trong nhieàu tröôøng hôïp ñoù thì phaûi döïa vaøo ngöõ caûnh; caàn thieân veà vieäc tìm ra caùc daáu hieäu hình thöùc ñeå phaân loaïi caâu. Tuy nhieân, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng nhö taùc giaû Dieäp Quang Ban khi “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” cuõng nhaän thaáy raèng chöa ñaët caâu vaøo ñôøi soáng hieän thöïc cuûa noù ñoái vôùi nhöõng caâu laân caän hay tình huoáng noùi. Söï phaân loaïi caâu coù lieân quan ñeán vaán ñeà daáu hieäu hình thöùc. Vaø theo taùc giaû, phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi laø caùch phaân loaïi theo coâng duïng, ngöõ phaùp. Khi xem xeùt caâu theo muïc ñích noùi, ta nhaän dieän ñöôïc caâu ñoù laø caâu ñích thöïc, caâu giaû hay caâu laâm thôøi. Cuoái cuøng taùc giaû ñöa ra keát luaän: Quan ñieåm vaán ñeà veà phaân loaïi caâu döïa theo coâng duïng vaø ngöõ phaùp môùi chæ theå hieän laø nhöõng nhaän ñònh mang tính chaát khaùi quaùt, khoâng aùp duïng ñöôïc treân thöïc teá, vì khoâng theå vaän duïng nhaát quaùn ñeå phaân loaïi moät caùch heä thoáng caùc kieåu caâu khi gaëp nhöõng caâu maø giöõa hình thöùc vaø coâng duïng cuûa noù khoâng coù söï thoáng nhaát. * Quan ñieåm ngöõ duïng hoïc ÔÛ Vieät Nam, ngöôïc laïi vôùi quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc tieâu bieåu laø Nguyeãn Thieän Giaùp (1999), (2000), Ñoã Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 7 Höõu Chaâu (1993), Nguyeãn Ñöùc Daân (2000), Hoà Leâ (1989), Cao Xuaân Haïo (1991) tuyeät nhieân khoâng noùi ñeán phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân maø chæ khaûo saùt caùc haønh ñoäng taïi lôøi (haønh ñoäng ngoân trung) trong caùc phaùt ngoân. Moät soá taùc giaû chaúng haïn nhö Cao Xuaân Haïo (1991)…tieán haønh phaân loaïi caáu truùc theo haønh ñoäng ngoân trung vaø nhaán maïnh quan ñieåm cho raèng caên cöù vaøo hình thöùc cuûa caâu ñeå phaân loaïi caâu coøn muïc ñích cuûa phaùt ngoân (coâng duïng) thì chæ ñöôïc xeùt ñeán sau khi caùc kieåu caâu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Trong Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam (1963), hai taùc giaû Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ coù khuynh höôùng dung hoøa hai khuynh höôùng coå truyeàn vaø mieâu taû taùc duïng. Hai taùc giaû phaân loaïi caâu vaø phaân cuù theo hai phöông dieän: theo caùch caáu taïo thì phaân thaønh caâu ñôn, caâu phöùc…, theo ngöõ ñieäu thì phaân bieät caâu noùi theo gioïng thöôøng, gioïng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Hai taùc giaû cho raèng ngöõ ñieäu theo gioïng mình noùi coù theå phaân bieät ra gioïng thöôøng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Hai taùc giaû ñöa ra ví duï ñeå minh chöùng cho ñieàu naøy nhö Laøm vieäc naøy cho toâi ngay. Caâu naøy coù theå nhaõ nhaën noùi theo gioïng thöôøng hay caát cao gioïng noùi (bieåu caûm). Nhö vaäy, hai taùc giaû khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân nhö ngöõ phaùp truyeàn thoáng maø ñi vaøo phaân loaïi caâu theo ngöõ ñieäu. Roõ raøng ngay töø buoåi sô khai, trong vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ ñi töø caáu truùc veà maët (hình thöùc) ñeå mieâu taû vaø phaân loaïi caâu. Coù theå coi ñoùng goùp cuûa hai taùc giaû tuy coøn khieâm nhöôøng nhöng ñaõ taïo tieàn ñeà, goùp phaàn theå hieän söï ña daïng, phong phuù cuûa ngoân ngöõ trong hoaït ñoäng giao tieáp. Hoà Leâ (1992) trong cuoán Cuù phaùp tieáng Vieät quyeån 2 cho raèng moãi caâu phaùt ra ñeàu phaûi theo boán ñònh höôùng: traàn thuaät, nghi vaán, caàu khieán, caûm thaùn. Ngöôøi thuï ngoân phaûi caûm nhaän cho ñöôïc ñònh höôùng cuûa töøng caâu ñeå coù phaûn xaï thích hôïp. Ñoái vôùi caâu caàu khieán, anh ta khoâng nhöõng phaûi hieåu ñöôïc noäi dung aáy maø coøn phaûi nhaän ra ñieåm caàu khieán trong caâu (thöôøng ñöôïc dieãn ñaït hieån ngoân nhöng cuõng coù khi aån maëc) vaø chuaån bò haønh ñoäng phaûn öùng. Caùc saùch ngöõ phaùp tröôùc ñaây ñeàu quan nieäm boán loaïi caâu treân laø keát quaû cuûa söï phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi naêng. OÂng cho raèng muïc ñích noùi naêng khoâng theå naøo laø moät phaïm truø roõ vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng quan heä ngöõ nghóa – cuù phaùp caû. - Muïc ñích ngoân ngöõ laø yù ñònh saâu kín cuûa ngöôøi phaùt ngoân, laø phaïm truø thuaàn tuyù chuû quan, noù caàn ño löôøng baèng nhöõng phöông tieän ngöõ nghóa cuù phaùp. Do ñoùù, caàn phaûi traû boán loaïi caâu naøy veà ñuùng vò trí cuûa noù bôûi noù ra ñôøi do söï ñoái laäp cuûa boán kieåu ñònh höôùng phaùt ngoân, maø ñònh höôùng phaùt ngoân laïi laø moät bieåu hieän tình thaùi baét buoäc, phaûi hieän dieän trong moãi caâu. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 8 - Taùc giaû caên cöù vaøo ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – cuù phaùp phaân caâu caàu khieán ra laøm boán kieåu. + Caâu meänh leänh Xeùt veà maët ngöõ nghóa, noù buoäc ngöôøi khaùc phaûi thöïc hieän ñieàu noù noùi ra. Coøn veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng do ñoäng töø hoaëc töø toå ñoäng töø ñaûm nhieäm, chuû ngöõ trong caâu thöôøng bò tænh löôïc, caâu raát ít söû duïng trôï töø maø neáu duøng thì trôï töø thích hôïp laø “ñi” ñaët ôû cuoái caâu, ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc xöôùng cao vaø maïnh. VD : Beân traùi quay!. + Caâu yeâu caàu Veà ngöõ nghóa, noù ñoøi hoûi laøm hoaëc khoâng laøm moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát, vaø thöôøng söû duïng nhöõng töø tình thaùi nhö: haõy, ñöøng, chôù, ñi naøo… VD : OÂng haõy ñi khoûi ñaây. + Caâu khuyeân raên. Veà maët ngöõ nghóa, noù baûo ban ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lyù nhö: caàn/ caàn phaûi, phaûi, neân,… VD : Chò khoâng neân lieàu mình nhö theá. + Caâu daën doø Veà ngöõ nghóa, noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc moät ñieàu gì ñoù. Veà cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà- thuyeát vaø thöôøng duøng ñoäng töø “nhôù”, phuï töø “haû” vaø nhöõng trôï töø “nheù”, “nghe”, “nghen”. Qua Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Cao Xuaân Haïo (1991) ñaõ baøy toû quan ñieåm khi noùi ra moät caâu, ta thöïc hieän moät haønh ñoäng nhaän ñònh, nghóa laø xaùc laäp moät meänh ñeà, nhöng ñoàng thôøi cuõng thöïc hieän moät haønh ñoäng coù muïc tieâu giao teá naøo ñaáy. Ñoù laø moät haønh ñoäng ngoân trung. Vaø taùc giaû cho raèng söï phaân bieät veà hình thöùc ñeå phaân loaïi laø moät vieäc laøm chính ñaùng… söï phaân loaïi “theo muïc ñích noùi laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi thöïc teá söû duïng cuûa ngoân ngöõ. Tuy nhieân, treân cô sôû tieáp thu caùch phaân loaïi cuõ veà caên baûn vaø ñaëc bieät laø caên cöù vaøo hình thöùc ngöõ phaùp (thuoäc tính veà caáu truùc cuù phaùp) cuûa caâu tieáng Vieät, taùc giaû chia caâu ra laøm hai loaïi lôùn: caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Coøn caâu caàu Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 9 khieán ñöôïc xeáp vaøo moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Caên cöù vaøo giaù trò ngoân trung, caâu hoûi gaàn vôùi caâu meänh leänh nhieàu hôn: caû hai caâu ñeàu nhaèm yeâu caàu ngöôøi ñoái thoaïi laøm vieäc gì, chaúng qua trong caâu hoûi laø cung caáp moät thoâng tin, moät tri thöùc, coøn trong caâu meänh leänh thì vieäc ñoù laø moät haønh ñoäng baát kyø. Taùc giaû cuõng döïa treân vieäc phaân loaïi giaù trò ngoân trung cuûa J.L. Austin, J.R. Searle… vaø khaúng ñònh theâm raèng phaàn lôùn giaù trò ngoân trung naøy leä thuoäc quaù nhieàu vaøo ngoân caûnh. Nhö vaäy vieäc “phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung” cuûa taùc giaû Cao Xuaân Haïo cuõng döïa vaøo maët hình thöùc chöù khoâng phaûi chæ döïa vaøo coâng duïng . Cuõng theo quan ñieåm naøy, taùc giaû Buøi Maïnh Huøng vôùi baøi “Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” ñaêng treân taïp chí Ngoân ngöõ soá 2 (2003) cho raèng trong caáu truùc cuûa caâu bao giôø cuõng coù phöông tieän ngoân ngöõ giuùp ta quy caâu veà moät kieåu nhaát ñònh gaén vôùi moät muïc ñích phaùt ngoân (löïc ngoân trung) ñieån hình. Ñaây laø vaán ñeà mang tính nguyeân taéc cuûa ngoân ngöõ hoïc. Taùc giaû thay cho thuaät ngöõ “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng “phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung” cuûa Cao Xuaân Haïo laø “phaân loaïi caâu theo daáu hieäu hình thöùc gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân ñieån hình”. Khi xaùc ñònh kieåu caâu taùc giaû döïa treân ba nguyeân taéc. 1. Khoâng xeùt moät caâu naøo ñoù vaøo hai kieåu caâu khaùc nhau. 2. Moãi moät kieåu caâu coù moät hình thöùc rieâng maø kieåu caâu khaùc khoâng coù (hình thöùc rieâng coù theå bieåu hieän chæ qua moät phöông tieän ngoân ngöõ maø cuõng coù theå bieåu hieän qua nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ cuøng moät luùc) 3. Khoâng coi ngöõ ñieäu laø phöông tieän ñaùnh daáu caùc kieåu caâu. Khoâng döïa vaøo coâng duïng/ chöùc naêng/ muïc ñích phaùt ngoân cuûa toaøn caâu ñeå phaân loaïi. Cuõng töø nhöõng nguyeân taéc naøy maø taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng coù ñöôïc ñích ngoân trung laø caàu khieán coù theå dieãn ñaït baèng kieåu caâu traàn thuaät hay nghi vaán (ñaây chính laø phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän haønh ñoäng caàu khieán). Tuy nhieân coù leõ do haønh ñoäng yeâu caàu, ñeà nghò, ra leänh,… laø haønh ñoäng thöôøng xuyeân vaø quan troïng ñeán möùc khoâng coù ngoân ngöõ naøo treân theá giôùi thieáu kieåu caâu naøy, vì vaäy taùc giaû ñöa ra khaùi nieäm veà caâu caàu khieán nhö sau: Caâu caàu khieán laø caâu coù töø caàu khieán nhö haõy / ñöøng / chôù vaø chuû theå cuûa haõy / ñöøng / chôù bao giôø cuõng ôû ngoâi thöù hai hoaëc ngoâi thöù nhaát soá nhieàu; coù khaû naêng theâm töø haõy / ñöøng / chôù vaøo nhöõng caâu ñaõ neâu treân Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 10 Nhö vaäy laø coù söï khaùc bieät raïch roøi giöõa caâu caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán. Caâu caàu khieán döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc ñeå xaùc ñònh coøn haønh ñoäng caàu khieán thì caên cöù vaøo löïc ngoân trung. Ngoaøi ra raûi raùc treân caùc taïp chí chuyeân ngaønh coù khaù nhieàu baøi vieát ñeà caäp ñeán caâu caàu khieán, lôøi caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán trong giao tieáp. Chaúng haïn nhö Caàu khieán lòch söï, Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät cuûa Vuõ Thò Thanh Höông, Quan heä “Quyeàn’’ vaø haønh ñoäng ngoân töø caàu khieán cuûa Nguyeãn Thò Thanh Bình,… 3. Noäi dung nghieân cöùu Trong tieáng Vieät, caàu khieán laø moät khaùi nieäm roäng, theå hieän nhieàu neùt nghóa khaùc nhau nhö thænh caàu, ra leänh, yeâu caàu / ñeà nghò,…. Chính vì vaäy maø haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng cuõng mang giaù trò taïi lôøi khaùc nhau. Noù coù theå laø haønh ñoäng ra leänh, haønh ñoäng thænh caàu hay haønh ñoäng yeâu caàu / ñeà nghò,…ñeå khoâng chæ theå hieän noäi dung maø coøn bieåu ñaït nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau cuûa ngöôøi noùi trong giao tieáp. Phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong moãi ngoân ngöõ noùi chung, trong tieáng Vieät noùi rieâng ñeàu ña daïng, phong phuù theå hieän nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa quoác gia vaø töøng ñòa phöông. Trong khuoân khoå cuûa luaän vaên, chuùng toâi tieáp nhaän vaø vaän duïng nhöõng thaønh töïu cuûa ngoân ngöõ hoïc veà vaán ñeà caàu khieán ñeå töø ñoù ñaëc tröng hoaù caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Ñoù laø: − Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät − Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu 4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi söû duïng nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc phuø hôïp vôùi ñaëc tröng chuyeân ngaønh nhö: thu thaäp ngöõ lieäu, phaân loaïi, khaûo saùt, nhaän xeùt... Caùc phöông phaùp ñoù boå sung, hoã trôï vaø taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Trong ñoù, phöông phaùp chuû yeáu ñöôïc söû duïng laø: ! Phöông phaùp mieâu taû: ñöôïc duøng ñeå khaûo saùt, mieâu taû caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø phöông thöùc theå hieän chuùng trong tieáng Vieät. ! Phöông phaùp thoáng keâ: ñeå xaùc ñònh vaø ñoái chieáu ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 11 ! Phöông phaùp phaân tích ngöõ nghóa – ngöõ duïng hoïc: coù keát hôïp vôùi phaân tích ngöõ nghóa cuù phaùp cuûa caùc bieåu thöùc bieåu hieän caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät . 4.2. Nguoàn ngöõ lieäu Caùc ngöõ lieäu ñaõ khaûo saùt vaø trình baøy trong luaän vaên ñöôïc thu thaäp chuû yeáu töø lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy maø ngöôøi vieát quan saùt ñöôïc vaø töø moät soá vaên baûn vieát, ñaëc bieät laø caùc taùc phaåm vaên chöông. 5. Caáu truùc cuûa luaän vaên Luaän vaên bao goàm 110 trang chính vaên, moät danh muïc caùc taøi lieäu tham khaûo. Phaàn noäi dung chính cuûa luaän vaên ñöôïc chia laøm hai chöông: Chöông Moät coù tieâu ñeà laø Toång quan veà haønh ñoäng ngoân töø vaø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong chöông naøy, luaän vaên trình baøy hai vaán ñeà lôùn haønh ñoäng ngoân töø vaø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong vaán ñeà thöù nhaát, luaän vaên trình baøy veà khaùi nieäm haønh ñoäng ngoân töøø, caùc haønh ñoäng ngoân töø, ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø, nghóa töôøng minh nghóa haøm aån vaø phöông thöùc bieåu hieän haønh ñoäng ngoân töø. Trong vaán ñeà thöù hai, luaän vaên trình baøy veà khaùi nieäm caàu khieán, caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø caàu khieán lòch sö.ï Chöông Hai coù tieâu ñeà laø Phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong chöông naøy, luaän vaên trình baøy hai phöông thöùc phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp vaø phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp bao goàm phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi, phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi vaø phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh. Phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän ôû daïng khaúng ñònh vaø daïng nghi vaán. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 12 NOÄI DUNG Chöông moät TOÅNG QUAN VEÀ HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN 1. HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ 1.1 Khaùi nieäm veà haønh ñoäng ngoân töø Khi tìm hieåu veà lòch söû vaán ñeà lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø, ngöôøi ta cho raèng ngöôøi ñaët tieàn ñeà, ñi tieân phong cho lyù thuyeát naøy laø nhaø trieát hoïc ngöôøi AÙo L.Wittgenstein . OÂng ñoàng nhaát hoaït ñoäng giao tieáp vôùi hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø vieäc söû duïng ngoân töø (lôøi noùi) nhö moät haønh ñoäng. Chính vì vaäy taát caû ñoùng goùp cuûa oâng chæ döøng laïi ôû vieäc tìm ra nhöõng quy taéc nhaát ñònh khi con ngöôøi söû duïng lôøi noùi. Neáu nhö L Wittgenstein laø ngöôøi ñaët tieàn ñeà thì J. L. Austin laïi laø ngöôøi ñaët neàn moùng cho lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø. Qua coâng trình nghieân cöùu “How to do thing with words” oâng baøy toû luaän ñieåm “To say is to do something” (noùi laø laøm) OÂng cho raèng ñeå bieåu hieän, dieãn taû moät haønh ñoäng ngoân töø thì caàn phaûi noùi ra ñieàu ñoù vaø laøm - ñi vaøo thöïc teá, thöïc tieãn söû duïng ngoân ngöõ. Töø luaän ñieåm naøy maø ngöôøi ta ñaõ xaây döïng neân lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø. Nhö vaäy, haønh ñoäng ngoân töø laø nhaán maïnh baûn chaát cuûa caâu noùi. Khi ta noùi moät caâu nghóa laø ta ñaõ thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù. Chaúng haïn nhö thoâng baùo,._. khuyeân, chuùc möøng, tuyeân boá, höùa heïn,… Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän baèng ngoân töø vaø ñöôïc goïi laø haønh ñoäng ngoân töø. Vaø J.L.Austin xem haønh ñoäng ngoân töø laø moät theå thoáng nhaát nhöõng haønh ñoäng: − Haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act) Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 13 − Haønh ñoäng taïi lôøi (illocutionary act) − Haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act) 1.2 Caùc haønh ñoäng ngoân töø ! Haønh ñoäng taïo lôøi: J.L.Austin ñaët teân cho haønh ñoäng naøy laø “noùi moät ñieàu gì ñoù”. Ñaây laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp ñeå taïo neân moät caâu noùi ! Haønh ñoäng taïi lôøi: Haønh ñoäng taïi lôøi laø noùi moät ñieàu gì ñoù vaø thöïc hieän ñieàu ñoù nhö theá naøo. Vaø thöïc hieän haønh ñoäng aáy phaûi ngay khi phaùt ra caâu noùi. Ví duï: – Lôùp oàn quaù! (Haønh ñoäng taïi lôøi laø nhaän xeùt lôùp oàn) – Khoâng noùi chuyeän rieâng. (Haønh ñoäng taïi lôøi laø ñeà nghò hoïc sinh khoâng noùi chuyeän rieâng trong lôùp) Vì vaäy haønh ñoäng taïi lôøi chính laø löïc ngoân trung, laø ñích phaùt ngoân. Noù bò chi phoái bôûi caùc quy taéc hình thaønh töï nhieân theo coäng ñoàng vôùi nhöõng ñieàu kieän söû duïng ñöôïc thöïc hieän. Coát loõi cuûa haønh ñoäng ngoân töø chính laø haønh ñoäng taïi lôøi. ! Haønh ñoäng möôïn lôøi : Haønh ñoäng möôïn lôøi laø haønh ñoäng thoâng qua vieäc phaùt ngoân caâu noùi, ngöôøi noùi taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm… cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Vôùi moät haønh ñoäng möôïn lôøi, ngöôøi nghe coù theå khoâng nhaän ra ngay maëc duø hieåu ñöôïc haønh ñoäng taïi lôøi. Moät haønh ñoäng taïi lôøi coù theå coù nhieàu haønh ñoäng möôïn lôøi khaùc nhau. VD : Moät haønh ñoäng taïi lôøi laø ngöôøi noùi khoâng muoán tieáp chuyeän vôùi ngöôøi nghe vaø ñöa ra moät lôøi yeâu caàu tröïc tieáp: Anh veà cho em ñi nguû. Haønh ñoäng möôïn lôøi coù theå laø moät trong nhöõng tröôøng hôïp sau : 1. Maáy giôø roài anh? 2. Ngaøy mai em phaûi ñi daïy sôùm . 3. Anh aø ! Meï thöôøng nhaéc nhôû em ñi nguû sôùm coù lôïi cho söùc khoeû,… J.R. Searle vôùi lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø: J. R. Searle ñaëc bieät quan taâm ñeán ngöôøi noùi vaø ñieàu ñöôïc noùi. Töø nhöõng maët coøn haïn cheá cuûa Austin, Searle ñöa ra khaùi nieäm haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. Qua coâng trình “Caùc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp”,1969, Searle baøy toû quan ñieåm: Moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laø haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän baèng hình thöùc cuûa moät Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 14 haønh ñoäng ngoân töø khaùc. Nghóa laø moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp phaûi thoâng qua moät haønh ñoäng taïi lôøi khaùc. Noù coù ñaëc ñieåm sau: − Moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp ñöôïc thöïc hieän thoâng qua nhöõng haønh ñoäng taïi lôøi khaùc nhau. − Cuøng moät haønh ñoäng taïi lôøi coù theå taïo ra nhöõng haønh ñoäng giaùn tieáp khaùc nhau. VD : Baïn coù theå cho tôù möôïn caùi aùo möa ñöôïc khoâng? ÔÛ ví duï treân haønh ñoäng taïi lôøi laø hoûi (hình thöùc) nhöng muïc ñích laïi laø ñeà ngh:Baïn haõy cho tôù möôïn caùi aùo möa. J.R. Searle phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø coù söï tieán boä hôn so vôùi J.L. Austin. OÂng ñöa ra 12 tieâu chí ñeå phaân loaïi. Trong ñoù coù 3 tieâu chí quan troïng chi phoái söï phaân loaïi ñoù laø: * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi (Illocutionary point) * Höôùng thích nghi giöõa lôøi leõ vaø hieän thöïc (Direction of fit) * Traïng thaùi taâm lyù ñöôïc bieåu hieän. Döïa vaøo nhöõng tieâu chí naøy maø J.R. Searle chia haønh ñoäng ngoân töø ra thaønh 5 loaïi : (1) Khaúng ñònh (Assertives) * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi laø ngöôøi noùi chòu traùch nhieäm veà giaù trò chaân lyù cuûa meänh ñeà ñöôïc bieåu ñaït. * Höôùng thích nghi laø töø hieän thöïc ñeán lôøi leõ. * Traïng thaùi taâm lyù laø tin töôûng vaøo tính ñuùng ñaén, giaù trò chaân lyù cuûa ñieàu ñöôïc noùi ra. (2) Caàu khieán (Directive)-Meänh leänh * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi: nhaèm ñeå ngöôøi tieáp nhaän laøm moät vieäc gì ñoù. * Höôùng thích nghi töø lôøi leõ ñeán hieän thöïc: Lôøi leõ coù tröôùc, hieän thöïc thay ñoåi theo lôøi leõ, do ngöôøi tieáp nhaän thöïc hieän * Traïng thaùi taâm lyù: Ngöôøi noùi mong muoán ñieàu caàu khieán seõ ñöôïc thöïc hieän J.R. Searle phaân loaïi haønh ñoäng caàu khieán nhö sau: Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 15 Haønh ñoäng caàu khieán bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö caàu khieán, ra leänh, van naøi, ñeà nghò, caûnh baùo, cho pheùp, hoûi... Rieâng vôùi haønh ñoäng caûnh baùo thì J.R. Searle khaùi quaùt moät soá ngoân ngöõ qua bieåu thöùc: Kheùo keûo x: Kheùo keûo ngaõ; kheùo keûo vôõ … Coi chöøng x: Coi chöøng maát xe; coi chöøng moùc tuùi; coi chöøng thaéng gaáp ,… Hay duøng caâu ngoân haønh: Toâi caûnh baùo cho anh bieát neáu laàn sau coøn taùi phaïm toâi seõ ñuoåi vieäc. (3) Höùa heïn (Commissive) * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng naøy laø ngöôøi noùi töï gaùn traùch nhieäm cho mình laø phaûi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù. * Höôùng thích nghi: Töø lôøi noùi ñeán hieän thöïc ñeàu do ngöôøi noùi thöïc hieän * Traïng thaùi taâm lyù: Khi höùa heïn traïng thaùi taâm lyù khoâng xaùc ñònh, phuï thuoäc vaøo töøng haønh ñoäng höùa cuï theå Haønh ñoäng höùa heïn bao goàm: höùa, theà, cam ñoan, cho, taëng, bieáu… Tuy nhieân haønh ñoäng cho, taëng, bieáu khoâng phaûi laø haønh ñoäng ngoân töø thuaàn tuyù Ví duï: Toâi cam ñoan ñoù laø söï thaät . Toâi höùa seõ ñuùng heïn . (4) Baøy toû (Expressive) * Muïc ñích: Baøy toû moät traïng thaùi taâm lyù naøo ñoù. * Höôùng thích nghi: Ngöôøi noùi laøm cho lôøi leõ thích nghi vôùi hieän thöïc. Vaø hieän thöïc xaûy ra tröôùc, lôøi leõ ñöôïc laøm cho thích nghi. * Traïng thaùi taâm lyù: Khoâng xaùc ñònh, phuï thuoäc vaøo haønh ñoäng ngoân tö ø. Haønh ñoäng baøy toû bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö: caûm ôn, xin loãi, chuùc möøng, hoái tieác, hoan ngheânh, phaøn naøn, an uûi, chaáp nhaän,… Ví duï: Xin loãi anh vì toâi ñeán treã . Thaät buoàn (thaät hoái tieác) khi khoâng kòp gaëp anh. (5) Tuyeân boá (Declaratives) * Muïc ñích: gaây ra moät söï thay ñoåi naøo ñoù baèng lôøi tuyeân boá. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 16 * Höôùng thích nghi: Töø lôøi leõ ñeán hieän thöïc, hieän thöïc xaûy ra ngay sau khi haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän. * Traïng thaùi taâm lyù: Khoâng xaùc ñònh ñöôïc nhöng caùc yeáu toá cuûa theå cheá laøm cho haønh ñoäng ngoân töø cuûa ngöôøi noùi coù giaù trò. Tuyeân boá bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö: tuyeân boá, keát toäi, töø chöùc, khai tröø,… VD: Toâi tuyeân boá buoåi leã baét ñaàu . Cuoäc hoïp ñöôïc toå chöùc ñeå khai tröø anh ra khoûi Ñaûng. 1.3. Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø 1.3.1 Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø Trong hoaït ñoäng giao tieáp, lôøi noùi ñöôïc xem laø moät haønh ñoäng. Vieäc söû duïng lôøi noùi chòu söï chi phoái nhaát ñònh maø L.Wittgenstein goïi laø “troø chôi ngoân ngöõ” ñoàng thôøi J.Austin cuõng ñöa ra luaän ñieåm “noùi laø laøm” noùi laø moät caùch söû duïng aâm thanh ngoân ngöõ ñeå boäc loä moät noäi dung thoâng baùo naøo ñoù. Vaø ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi noùi caàn quan taâm ñeán caùc ñieàu kieän söû duïng cuûa caùc haønh ñoäng ngoân töø. Bôûi leõ ñeå haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thì moãi haønh ñoäng ngoân töø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Muoán cho ngöôøi nghe thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù nhö yeâu caàu, ñeà nghò, sai baûo, khuyeân raên… maø ngöôøi noùi mong muoán thì phía ngöôøi noùi phaûi löïa choïn caùch noùi laøm sao ñeå ngöôøi nghe khoâng chæ hieåu ñieàu mình noùi ôû beà maët ngoân töø maø coøn tri nhaän ñích ngoân trung. Moät em beù chöa bieát noùi neáu khaùt söõa khoâng theå thöïc hieän ñöôïc moät haønh ñoäng ngoân töø. Hay khi ta muoán ra leänh cho moät em beù ngöôøi ngoaïi quoác laøm moät ñieàu gì ñoù thì ta phaûi bieát ngoân ngöõ cuûa quoác gia ñoù hoaëc ngöôøi ra leänh hoaëc ngöôøi nhaän leänh cuøng bieát moät ngoân ngöõ thì cuoäc hoäi thoaïi baèng ngoân ngöõ môùi ñöôïc dieãn ra vaø haønh ñoäng ñoù môùi ñöôïc thöïc hieän. Chính vì vaäy maø ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân töø taïo lôøi, caùc ñieàu kieän söû duïng cuûa noù laø veàø ngöõ aâm, töø ngöõ, ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ ñeå caáu taïo neân lôøi noùi. Ngöôøi noùi caàn phaûi toân troïng veà maët ngöõ aâm, töø ngöõ, ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ ñoù. Ñoàng thôøi caùc phía ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe khoâng bò haïn cheá veà maët sinh lyù nhö caâm (phía ngöôøi noùi) vaø ñieác (phía ngöôøi nghe). Caùc haønh ñoäng taïi lôøi cuõng ñoøi hoûi nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Caùc haønh ñoäng taïi lôøi bò chi phoái bôûi caùc quy taéc hình thaønh töï nhieân theo coäng ñoàng vì vaäy maø moãi loaïi haønh ñoäng taïi lôøi coù nhöõng ñieàu kieän söû duïng cuûa noù maø Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 17 Austin goïi teân chuùng laø nhöõng ñieäu kieän thuaän lôïi. Veà vaán ñeà naøy Searle chia laøm 3 loaïi chính nhö sau: − Ñieàu kieän ban ñaàu − Ñieàu kieän chaân thöïc − Ñieàu kieän thieát yeáu (ñieàu kieän caên baûn) * Ñieàu kieän ban ñaàu VD: Haønh ñoäng ngoân töø ra leänh. + S ra leänh cho H laøm moät vieäc gì ñoù coù lôïi cho S coøn H bò thieät (veà thôøi gian, coâng söùc hay tieàn cuûa…) + S coù vò theá giao tieáp (bieåu hieän vò theá xaõ hoäi) cao hôn hoaëc laø ngöôøi baäc treân so vôùi H (trong tröôøng hôïp vò theá xaõ hoäi khoâng bình ñaúng) Heä quaû laø tính baét buoäc cao. + Ra leänh laø laøm moät vieäc gì ñoù cho toâi, hoaëc cho caû anh vaø caû toâi hoaëc khoâng lieân quan gì ñeán anh nhöng anh vaãn phaûi laøm. + Khi S ra leänh cho H laøm moät haønh ñoäng C thì ñöông nhieân laø haønh ñoäng ñoù chöa ñöôïc thöïc hieän hoaëc thöïc hieän roài maø chöa ñaït yeâu caàu neân S môùi ra leänh cho H thöïc hieän hay thöïc hieän laïi maø thoâi . + Ñoàng thôøi ngöôøi ra leänh caàn bieát ñöôïc raèng ngöôøi nhaän leänh coù khaû naêng hieåu ñöôïc vaø thöïc hieän ñöôïc meänh leänh cuûa mình. Nhö vaäy ñieàu kieän ban ñaàu lieân quan ñeán quan heä giöõa hai ngöôøi: ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, tôùi nhöõng yù nguyeän, lôïi ích vaø khaû naêng cuûa ngöôøi nghe. * Ñieàu kieän chaân thaønh. VD : Haønh ñoäng ngoân töø môøi moïc. Khi S môøi H (aên uoáng hay tham döï moät cuoäc vui chôi hoaëc tham gia vaøo moät coâng vieäc kinh doanh…naøo ñoù) thì S phaûi chaân thaønh phaûi môøi thöïc chöù khoâng phaûi môøi lôi. Môøi moïc thöôøng mang lôïi cho H gaây thieät cho S. Vì vaäy moät lôøi môøi chaân thaønh khoâng chæ hieån ngoân ñeàu lôïi maø H nhaän ñöôïc maø coøn caàn phaûi gia taêng tính eùp buoäc maø vaãn khoâng laøm maát ñi tính lòch söï cuûa lôøi môøi. Chaúng haïn S duøng caâu caàu khieán tröïc tieáp ñeå môøi moïc H Theá naøo toái mai H cuõng phaûi tôùi nhaø toâi duøng böõa ñaáy nheù! H tôùi nhaø S duøng böõa, H ñöôïc lôïi coøn S bò thieät (S phaûi toán tieàn, maát thôøi gian chuaån bò böõa aên…) vaø roõ raøng trong lôøi môøi cuûa S, S ñaõ hieån ngoân ñieàu lôïi tôùi duøng böõa vaø S theå hieän taám chaân tình Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 18 cuûa mình baèng caùch eùp buoäc theá naøo cuõng phaûi tôùi… Ñaây chính laø ñieàu kieän chaân thöïc cuûa haønh ñoäng môøi moïc. Khaùc haún vôùi lôøi môøi giaùn tieáp baèng hình thöùc moät caâu hoûi Toái mai H coù tôùi nhaø toâi duøng böõa ñöôïc khoâng? S ñaõ ñaët H vaøo tình huoáng löïa choïn coù/khoâng. Trong moät hoaøn caûnh naøo ñoù thì coù theå coi ñaây laø lôøi môøi lôi, môøi cho coù môøi. Nhö vaäy ñieàu kieän chaân thaønh taäp trung chuû yeáu noùi ñeán traïng thaùi taâm lyù cuûa haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän. Thoâng baùo moät ñieàu gì ñoù cho ngöôøi khaùc thì phaûi taâm nieäm raèng thoâng tin ñoù laø söï thaät. Ra leänh khoâng chæ laø eùp buoäc maø phaûi thöïc söï mong muoán ngöôøi nhaän leänh chaáp haønh. Duøng caâu hoûi ñeå tìm hieåu thoâng tin, ngöôøi hoûi chaân thaønh khi hoaøn toaøn chöa bieát gì vaø thaät söï muoán bieát veà thoâng tin ñoù chöù khoâng phaûi laø hoûi xaõ giao, laáy leä… hay thöïc hieän haønh ñoäng môøi moïc thì phaûi mong muoán ngöôøi nghe nhaän lôøi môøi cuûa mình… Coøn ñieàu kieän thieát yeáu (ñieàu kieän caên baûn) laø noùi veà traùch nhieäm, söï raøng buoäc vôùi ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi nghe khi haønh ñoäng ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Ñoái vôùi haønh ñoäng ra leänh thì traùch nhieäm aáy thuoäc veà ngöôøi nhaän leänh. Ñieàu kieän thieát yeáu cuûa haønh ñoäng môøi moïc laø ngöôøi nghe saün loøng nhaän lôøi môøi, cuûa haønh ñoäng khuyeân raên laø ngöôøi nghe nhaän thaáy ñöôïc giaù trò cuûa lôøi khuyeân vaø thöïc hieän lôøi khuyeân aáy hay cuûa haønh ñoäng yeâu caàu ñeà nghò laø ngöôøi nghe chaáp nhaän lôøi yeâu caàu, ñeà nghò… Ngoaøi ra lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø cuûa Searle coøn coù caùc ñieàu kieän khaùc nhö: ñieàu kieän xuaát phaùt vaø tôùi ñích, ñieàu kieän veà noäi dung meänh ñeà… coù taùc ñoäng khoâng nhoû vaøo hieäu quaû giao tieáp trong hoäi thoaïi. Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø nhöõng ñieàu kieän maø nhöõng haønh ñoäng taïi lôøi phaûi ñaùp öùng ñeå noù coù theå thích hôïp vôùi hoaøn caûnh phaùt ngoân. Chuùng toâi chæ noùi ñeán ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi chaân thöïc, khoâng phaûi cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ khoâng chaân thöïc, khoâng phaùi sinh. Austin cho raèng ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø nhöõng ñieàu kieän “may maén” neáu chuùng ñöôïc baûo ñaûm thì haønh ñoäng môùi ñoù ñöôïc “ thaønh coâng” töùc laø mang laïi hieäu quaû trong giao tieáp vaø ngöôïc laïi. Chaúng haïn nhö khi ta bieát anh B maéc beänh gan naëng, môøi anh ñeán nhaø duøng côm ta khoâng theå cöù roùt röôïu bia môøi anh uoáng bôûi vì ta bieát chaéc raèng anh khoâng theå uoáng theo lôøi môøi ñöôïc, noù raát nguy hieåm cho tính maïng, laøm beänh taät cuûa anh theâm traàm troïng hôn. Austin goïi ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø“ñieàu kieän may maén” coøn Searle thì goïi la“ñieàu kieän thoaû maõn”. Moät haønh ñoäng taïi lôøi taïo thaønh moät heä nhöõng ñieàu kieän thoaû maõn. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 19 Taát caû caùc ñieàu kieän cuûa heä laø ñieàu kieän ñuû coøn moãi moät ñieàu kieän laø ñieàu kieän caàn Searle chia toaøn boä ñieàu kieän aáy thaønh boán loaïi ñieàu kieän. -Ñieàu kieän noäi dung meänh ñeà: Chæ ra baûn chaát noäi dung cuûa haønh ñoäng. Noäi dung meänh ñeà coù theå laø moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi hay moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe. VD : Con höùa seõ chaêm chæ hoïc baøi. Haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi laø höùa vaø lôøi höùa aáy coù noäi dung (meänh ñeà aáy coù noäi dung) laø chaêm chæ hoïc baøi. Noäi dung cuûa meänh ñeà coù theå laø moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi hay moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe. –Ñieàu kieän chuaån bò: Ñoù laø nhöõng hieåu bieát cuûa ngöôøi noùi veà naêng löïc, lôïi ích, yù ñònh cuûa ngöôøi nghe vaø veà caùc quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. VD : Duø theá naøo ñi chaêng nöõa thì chuû nhaät tuaàn naøy caäu cuõng phaûi ñeán nhaø mình duøng côm ñaáy nheù. Ñaây laø haønh ñoäng môøi moïc. Ñieàu kieän chuaån bò laø S naém baét gaàn nhö chaéc chaén H nhaän lôøi môøi vaø chuû nhaät tuaàn naøy H seõ tôùi. Ngöôøi môøi phaûi chuaån bò nhö theá naøo ñeå ngöôøi ñöôïc môøi nhaän lôøi? Coù leõ S ñaõ kieán truùc caâu traàn thuaät Chuû nhaät tuaàn naøy caäu ñeán nhaø mình duøng côm ñeå taïo caâu caàu khieán coù tính aùp ñaët cao baèng caùch ñaët ra tình huoáng duø theá naøo ñi chaêng nöõa cuøng vôùi söï tham gia cuûa phuï töø haõy vaø TTTT nheù. Khi môøi moïc, ngöôøi môøi phaûi naém ñöôïc khaû naêng ngöôøi ñöôïc môøi seõ nhaän lôøi môøi cuûa mình, ñoàng thôøi phaûi bieát raèng ngöôøi môøi vaø ngöôøi ñöôïc môøi coù vò theá xaõ hoäi coù lôïi theá cho ngöôøi noùi nhö theá naøo ñeå taïo kieán truùc caâu cho phuø hôïp. Hay khi ra leänh cuõng vaäy, ngöôøi noùi phaûi tin raèng ngöôøi nhaän leänh coù khaû naêng thöïc hieän haønh ñoäng quy ñònh trong leänh, ñoàng thôøi cuõng phaûi bieát chaéc raèng moái quan heä giöõa mình vaø ngöôøi nghe coù vò theá xaõ hoäi coù lôïi cho chính mình. Khi ta höùa vôùi ai veà moät ñieàu gì ñoù thì ta phaûi thöïc söï mong muoán ta thöïc hieän ñöôïc lôøi höùa ñoù vaø ngöôøi nghe cuõng tin töôûng vaøo lôøi höùa cuûa ta. Nhöõng meänh ñeà ñôn giaûn vôùi söï khaûo nghieäm, xaùc tín khoâng nhöõng ñoøi hoûi ngöôøi noùi ñöa ra nhöõng vaán ñeà ñuùng maø coøn phaûi coù nhöõng baèng chöùng xaùc thöïc. Ñieàu kieän chaân thaønh : Chæ traïng thaùi taâm lyù töông öùng cuûa ngöôøi noùi phaùt ngoân. Xaùc tín, khaûo nghieäm ñoøi hoûi nieàm tin vaøo ñieàu mình xaùc tín: leänh ñoøi hoûi loøng mong muoán, höùa heïn ñoøi hoûi yù ñònh cuûa ngöôøi noùi… VD : Ñöøng bao giôø “thöû moät laàn cho bieát”. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 20 (Baùo Coâng an TPHCM, soá 136) Ñaây laø haønh ñoäng khuyeân nhuû. S nghó raèng haønh ñoäng khoâng “thöû moät laàn” coù haïi cho H. Ñieàu kieän caên baûn: Ñieàu kieän naøy ñöa ra traùch nhieäm maø ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi nghe bò raøng buoäc khi haønh ñoäng taïi lôøi ñoù ñöôïc phaùt ra. Chaúng haïn nhö haønh ñoäng ra leänh, höùa heïn, ñeà nghò, môøi moïc,…ñöôïc thöïc hieän hoaëc ñoái vôùi tính chaân thöïc cuûa noäi dung. Nghóa laø moät lôøi xaùc tín buoäc ngöôøi noùi phaûi chòu traùch nhieäm veà tính ñuùng ñaén cuûa ñieàu ñöôïc noùi ra. VD: Haõy baét ñaàu moät ngaøy môùi baèng caùch taäp theå duïc. Ñaây laø lôøi khuyeân. Ñieàu kieän caên baûn cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy laø nhaèm ñaûm baûo raèng taäp theå duïc coù lôïi cho söùc khoeû (mang lôïi laïi cho H) 1.4. Nghóa töôøng minh, nghóa haøm aån Nghóa töôøng minh: Khi ñaùnh giaù veà ngheä thuaät ngoân töø trong caùc taùc phaåm vaên chöông noùi rieâng, cuûa phaùt ngoân trong hoaït ñoäng giao tieáp noùi chung, ngöôøi xöa ñaõ nhaän dieän ñöôïc nghóa töôøng minh ñöôïc goïi laø “yù taïi ngoân trung”, yù ôû trong lôøi vaø nghóa haøm aån “yù taïi ngoân ngoaïi”, yù ôû ngoaøi lôøi. Sau naøy boä moân ngöõ duïng hoïc ra ñôøi ñaõ nhìn nhaän nghóa cuûa phaùt ngoân moät caùch toaøn dieän hôn. Baát kì moät phaùt ngoân naøo cuõng coù yù nghóa töôøng minh. Moät phaùt ngoân ngoaøi caùc yù nghóa noùi ra tröïc tieáp nhö caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu…coøn coù theå gôïi ra nhieàu yù nghóa khaùc maø ngöôøi nghe phaûi duøng ñeán thao taùc suy yù vaø phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá ngoaøi ngoân ngöõ, vaøo vaên caûnh, vaøo caùc quy taéc ñieàu khieån haønh vi ngoân ngöõ, ñieàu khieån laäp luaän, ñieàu khieån hoäi thoaïi…môùi naém baét ñöôïc. Nhö vaäy nghóa töôøng minh: laø yù nghóa ñöôïc noùi ra tröïc tieáp nhôø caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu…yù nghóa naøy hieån hieän treân ngoân töø coøn goïi laø hieån ngoân. VD : Tieáng gaø le te laàn löôït töø nhaø noï truyeàn ñeán nhaø kia. Döôùi lôùp maùi luïp xuïp cuûa tuùp leàu tranh, chò Daäu vaø vaàng traêng taøn thô thaån nhìn nhau, döôøng nhö ñoâi beân ñeàu coù rieâng moät taâm söï. (Ngoâ Taát Toá) ÔÛ ví duï treân taàng nghóa thöù nhaát hieån hieän treân ngoân töø ñoù laø: Tieáng gaø töø caùc nhaø truyeàn ñi, truyeàn töø nhaø noï sang nhaø kia; trong tuùp leàu tranh raùch naùt chò Daäu vaø vaàng traêng taøn nhìn nhau vaø döôøng nhö ñoâi beân ñeàu coù rieâng moät noãi Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 21 nieàm taâm söï. Taàng nghóa naøy roõ raøng, hieån hieän, chæ caàn caên cöù vaøo caâu chöõ laø coù theå nhaän dieän ñöôïc. Nhö vaäy muoán xaùc ñònh nghóa töôøng minh cuûa phaùt ngoân phaûi döïa vaøo nghóa cuûa maãu caâu vaø nghóa cuûa töø ngöõ trong phaùt ngoân. Ñoái vôùi vaán ñeà xaùc ñònh nghóa cuûa maãu caâu thì theo hai caùch phaân loaïi: theo ñích ngoân trung (muïc ñích noùi) phaân chia thaønh caâu töôøng thuaät, nghi vaán, caàu khieán hay caûm thaùn; phaân loaïi theo caáu truùc cuù phaùp vôùi hai loaïi caâu ñôn, caâu phöùc (caâu phöùc hay caâu gheùp) VD : OÂng mua chöù oâng coù xin nhaø maøy ñaâu! Veà maët maãu caâu ñaây laø caâu traàn thuaät khaúng ñònh oâng mua chöù oâng khoâng xin vôùi maãu “A chöù B ñaâu!”. Beân caïnh vieäc döïa vaøo maãu caâu ñeå xaùc ñònh nghóa töôøng minh thì cuõng caàn ñaët töø ngöõ vaøo maãu caâu ñeå xaùc ñònh yù nghóa aáy. Nhö ôû ví duï treân töø “chöù” coù nghóa phuû ñònh haønh ñoäng B chöù khoâng phaûi haønh ñoäng A nghóa laø oâng mua laø haønh ñoäng oâng thöïc hieän chöù khoâng coù haønh ñoäng ngöôïc laïi laø xin. Chính vì vaäy oâng mua thì maøy phaûi ñöa neáu nhö oâng xin thì maøy ñöa hay khoâng thì tuyø maøy toùm laïi laø phaûi ñöa. Nghóa haøm aån: Nghóa haøm aån laø yù nghóa khoâng loä ra treân maãu caâu, töø ngöõ. Muoán lónh hoäi ñöôïc yù nghóa ñoù, ngöôøi tieáp nhaän phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù töø nghóa töôøng minh, caên cöù vaøo tình huoáng phaùt ngoân, caùch thöùc söû duïng maãu caâu, töø ngöõ vaø quy taéc hôïp logic. Ñaây chính laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngoân ngöõ hoïc vaø ngöõ duïng hoïc. Ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu vaø ñöa ra nhöõng cô sôû lyù luaän veà nghóa haøm aån laø H.P. Grice. OÂng ñoái laäp giöõa yù nghóa töï nhieân (natural meaning) vaø yù nghóa khoâng töï nhieân (non – natural meaning) Grice xaùc ñònh veà yù nghóa khoâng töï nhieân nhö sau : Ngöôøi noùi A muoán truyeàn baùo yù nghóa khoâng töï nhieân baèng phaùt ngoân U khi vaø chæ khi maø + A coù yù ñònh thoâng qua phaùt ngoân U gaây ra hieäu quaû ôû ngöôøi nghe B. + A muoán (coù yù ñònh) raèng ñieàu kieän gaây hieäu quaû ôû ngöôøi nghe B coù hieäu löïc ñôn giaûn chæ laø nhôø choã B nhaän ra ñöôïc yù ñònh maø A gôûi gaém. Vaø nhö vaäy yù nghóa haøm aån (khoâng töï nhieân) theo quan nieäm cuûa Grice laø phaûi naèm trong yù ñònh cuûa ngöôøi noùi vaø caùi yù ñònh ñoù phaûi ñöôïc ngöôøi nghe nhaän bieát. Ví nhö: A: (Meï noùi vôùi con gaùi) Ñaõ 6 giôø roài maø con vaãn coøn nguû haû? Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 22 B: Hoâm nay con ñöôïc nghæ daïy meï aï. ÔÛ phaùt ngoân A YÙ nghóa töôøng minh: Ngöôøi meï hoûi coâ con gaùi ñaõ 6 giôø roài maø sao vaãn coøn nguû. YÙ nghóa haøm aån. + Tieàn giaû ñònh pp’1: Trong nhaø coù coâ con gaùi. pp’2: Coâ gaùi nguû daäy treã. pp’3: Do ñaëc tröng coâng vieäc maø khoâng theå thöùc daäy treã. pp’4: Döïa vaøo söï lôïi/ haïi cho söùc khoeû thì khoâng neân thöùc daäy treã. + Haøm ngoân: Tuy hình thöùc laø caâu hoûi nhöng ñaây laø lôøi nhaéc nhôû cuûa meï vì vaäy noù coù ñích ngoân trung laø caàu khieán. inp : Haõy daäy ñi keûo treã giôø ñi daïy. Nhö vaäy maëc duø döôùi hình thöùc moät caâu hoûi nhöng haøm yù laïi laø lôøi nhaéc nhôû. Roõ raøng yù nghóa haøm aån naøy naèm trong yù ñònh cuûa ngöôøi noùi (ngöôøi meï) vaø caùi yù ñònh ñoù ñöôïc ngöôøi nghe (ngöôøi con) nhaän bieát. Hieåu ñöôïc muïc ñích phaùt ngoân trong caâu noùi cuûa meï neân coâ con gaùi traû lôøi “ Hoâm nay con ñöôïc nghæ daïy meï a”ï caâu traû lôøi aáy giaûi thích lyù do meï hoûi “Taïi sao ñaõ 6 giôø roài maø vaãn coøn nguû”. Trong giao tieáp raát nhieàu tröôøng hôïp ngöôøi noùi khoâng muoán theå hieän hieån ngoân yù ñònh cuûa mình thay vaøo ñoù laø loái noùi haøm aån. Baèng loái noùi naøy ngöôøi noùi buoäc ngöôøi nghe phaûi suy nghó ñeå naém baét yù nghóa thöïc cuûa lôøi noùi cuûa mình ñeå taêng söùc haáp daãn, söùc thuyeát phuïc cho lôøi noùi. Ngöôøi noùi duøng loái noùi haøm aån do nhieàu nguyeân nhaân, coù theå do khieâm toán, khoâng muoán laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe, muoán mæa mai, chaâm bieám hay khoâng muoán tröïc tieáp chòu traùch nhieäm veà ñieàu mình noùi ra… Nhö vaäy vieäc söû duïng caùc haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp / giaùn tieáp chính laø bieän phaùp ñeå truyeàn baùo caùc yù nghóa töôøng minh / haøm aån. 1.5. Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi ÔÛ phaàn (I.1) chuùng toâi ñaõ trình baøy veà lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø maø J. L. Austin vaø J. R. Searle laø ngöôøi ñaët neàn moùng vaø töø ñoù ñaõ ñöa ngoân ngöõ vaøo söï phong phuù, ña daïng nhöng khoâng keùm phaàn phöùc taïp cuûa hoaït ñoäng ngoân ngöõ trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Lyù thuyeát naøy ñaõ khaúng ñònh giao tieáp cô baûn cuûa ngoân töø laø moät phaùt ngoân thöïc hieän haønh ñoäng. ÔÛ caùc nöôùc phöông Taây, khi Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 23 tìm hieåu ngoân töø ngöôøi ta löu taâm nhieàu ñeán caùc yeáu toá cuûa tình huoáng giao tieáp. Coøn ôû Vieät Nam, Ñoã Höõu Chaâu, Buøi Minh Toaùn vaø moät soá nhaø ngoân ngöõ khaùc nghieân cöùu tieáng Vieät treân laäp tröôøng phaân tích dieãn ngoân. Cuoái cuøng caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñöa ra hai keát luaän veà phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi vôùi hai phöông thöùc laø tröïc tieáp vaø giaùn tieáp. – Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp: Thoâng qua caùc yeáu toá ngoân töø vaø caùc haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän ñuùng vôùi caùc ñieàu kieän söû duïng , chaúng haïn ñích ôû lôøi laø caàu khieán theå hieän trong caùc phaùt ngoân sau : VD: Ñöøng noùi chuyeän nöõa . Laøm baøi ñi,… – Ngöôïc laïi vôùi phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp laø phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp. Theo lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø thì moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc hieåu baèng moät daïng thöùc cuù phaùp cuûa moät haønh ñoäng ngoân trung khaùc. Vaø trong thöïc teá söû duïng ngoân ngöõ coù nhieàu lyù do, ngöôøi noùi söû duïng haønh ñoäng ngoân töø naøy nhöng laïi nhaèm ñaït ñeán hieäu löïc ôû lôøi cuûa moät haønh ñoäng ngoân töø khaùc. VD: (Meï noùi vôùi con gaùi)Trôøi möa roài phaûi khoâng con ? Thay cho caùch noùi: Trôøi möa roài con caát quaàn aùo ñ i. Toùm laïi: Vieäc löïa choïn phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp hay giaùn tieáp laø tuyø thuoäc vaøo ngöôøi noùi sao cho ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp . Duøng phöông thöùc giaùn tieáp nhöng laøm sao ñeå ngöôøi nghe tri nhaän ñöôïc hieäu löïc ôû lôøi , ngöôøi nghe hieåu ñöôïc hieäu löïc ôû lôøi cuûa noù hoaøn toaøn khoâng phaûi laø söï löïa choïn giöõa moät haønh ñoäng ngoân töø naøy hay moät haønh ñoäng ngoân töø khaùc maø laø moät phaûn öùng heát söùc töï nhieân töø phía ngöôøi noùi . Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo caùc nhaân toá taâm lyù xaõ hoäi cuûa caùc nhaân vaät tham gia giao tieáp cuõng nhö caùc ñieàu kieän giao tieáp cuï theå. Theo Ñoã Höõu Chaâu thì: “ …coù nhieàu hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp ñaõ trôû thaønh quy öôùc, trôû thaønh moät thöù nghi thöùc phi ngoân ngöõ”maø ngöôøi Vieät söû duïng. Nhö khi hoûi veà thôøi gian giôø giaác ngöôøi Vieät thöôøng duøng caâu: Anh coù ñeo ñoàng hoà khoâng? ; hoûi möôïn tieàn thì : Anh (chò) coù ñem theo tieàn khoâng ?…khoâng nhaèm ñeå xaùc ñònh xem ngöôøi nghe coù / khoâng ñem theo ñoàng hoà/ tieàn maø ñöông nhieân ngöôøi nghe hieåu ñöôïc ñaây laø lôøi caàu khieán haõy cho toâi bieát baây giôø laø maáy giôø? vaø Haõy cho toâi möôïn tieàn ! … Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 24 Caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi. Moät haønh ñoäng ngoân töø coù theå ñöôïc bieåu hieän baèng nhöõng daïng thöùc khaùc nhau veà maët cuù ñoaïn vaø heä hình. Xeùt theo söï khaùc bieät veà maët cuù ñoaïn coù theå phaân bieät giöõa caùc caâu chæ coù meänh ñeà chính (Trôøi ñeïp. Ñi hoïc ñi! Caäu coù ñem theo phaán maøu khoâng?…) vôùi nhöõng caâu coù theâm ít / nhieàu caùc thaønh phaàn boå trôï khaùc nhö caùc thaùn töø (Chao oâi! Trôøi ñeïp) caùc töø hoâ goïi (Con trai ôi! Ñi hoïc ñi!), ñöa lí do (Saùng nay ñi daïy voäi qua queân caû ñem phaán maøu, caäu coù phaán maøu khoâng?)…Xeùt theo caùch bieåu hieän ñích ngoân trung (söï khaùc bieät veà heä hình) coù theå phaân bieät tröïc tieáp (Con doïn deïp nhaø ñi!) vôùi giaùn tieáp (Nhaø cöûa beà boän quaù!, Coù thaáy nhaø cöûa beà boän khoâng con?…) Nhö vaäy muoán theå hieän hieäu löïc taïi lôøi coù theå söû duïng caùch tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp. Trong “Haøm yù hoäi thoaïi” cuûa H. P. Grice ñaõ neâu leân söï khu bieät giöõa haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp vaø haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. Theo taùc giaû thì moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc coi laø tröïc tieáp neáu ngöôøi noùi hieån ngoân boäc loä yù ñònh cuûa mình vaø ngöôøi nghe coù theå tri nhaän noù tröïc tieáp töø phaùt ngoân maø khoâng phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù naøo caû. Ngöõ phaùp truyeàn thoáng khi phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi (muïc ñích phaùt ngoân) thöïc chaát laø döïa vaøo bieåu thöùc ngoân haønh (ñoù laø moät kieåu caáu truùc öùng vôùi moät phaùt ngoân ngoân haønh). Caên cöù vaøo muïc ñích giao tieáp ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng chia caâu ra laøm boán loaïi laø: caâu traàn thuaät (declarative), caâu hoûi (interrogative), caâu caàu khieán (imperative), caâu caûm thaùn (exclamative) Caâu traàn thuaät: Nguyeãn Ñình Chieåu laø thi só muø yeâu nöôùc Caâu hoûi : Thaày coù phaán maøu khoâng?. Caâu caàu khieán: Haõy töôi maõi maøu xanh aùnh theùp!. Caâu caûm thaùn: Ñeïp voâ cuøng toå quoác ta ôi! Xeùt veà maët caáu truùc moãi loaïi caâu treân coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng. – Caâu hoûi (nghi vaán): ñöôïc caáu taïo bôûi caùc töø ngöõ nhöõng töø nghi vaán thöôøng duøng trong caâu hoûi laø. + Ñaïi töø nghi vaán: ai, gì, naøo (nhö theá naøo), sao, bao nhieâu, bao giôø, maáy, bao laâu… ñeå taïo caâu hoûi boä phaän (hoûi veà moät chi tieát trong söï vieäc) Traû lôøi cho daïng caâu hoûi naøy caàn caên cöù vaøo ñieåm chöùa ñaïi töø nghi vaán. VD : - Bao giôø caùc baïn trôû laïi ñaây? - Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó? Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 25 (Haøn M._.c. Tröôùc heát, phaûi xaùc ñònh ñöôïc caùi muïc ñích ngoân trung chính khaùc vôùi muïc ñích ngoân trung beà maët vaø xaùc ñònh xem caùi muïc ñích ngoân trung aáy laø gì. Haøm yù phuï cuûa caùc caâu treân ñaõ laøm giaûm tính lòch söï cuûa phaùt ngoân caàu khieán . - Caâu coù ñaïi töø nghi vaán : gì, naøo (nhö theá naøo), sao, bao nhieâu, maáy, bao giôø, bao laâu, ñaâu…thöôøng ñöùùng ôû ñaàu caâu. (354) Aên maëc gì maø loâi thoâi vaäy? (355) Em ôi buoàn laøm chi Anh ñöa em veà beân kia soâng Ñuoáng. (Hoaøng Caàm) (356) Chuùng maøy laøm gì maø to moàm theá ? Noùi kheõ cho thaày nguû, hoâm qua thaày thöùc khuya. (Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví) Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 105 (357) Khoå quaù maøy ôi ! Nhöõng theá chuoái chaêng, keïo hoûng kia maøy coøn ñeå ñaáy laøm gì? Cho ngöôøi ta khoâng laáy thì vöùt ñi chöù. (Nguyeân Hoàng, Môï Du) (358) Anh khoâng ra coøn ñöùng laøm gì ñaáy. (Nam Cao, Xem boùi) Ñaïi töø nghi vaán gì, laøm gì tham gia kieán taïo caâu caàu khieán ñaõ laøm giaûm tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán, theå hieän roõ thaùi ñoä böïc töùc cuûa ngöôøi noùi tröôùc haønh ñoäng to moàm (357), ñeå maõi nhöõng ñoà oâi thiu khoâng chòu doïn deïp (358), khoâng ñi ra ngoaøi (359), cuûa ngöôøi nghe hay laø thaùi ñoä pheâ phaùn (355). Caùc ví duï naøy chöùng toû giaùn tieáp khoâng ñoàng bieán vôùi lòch söï maø ngöôïc laïi noù ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Ñaïi töø nghi vaán gì cuõng mang duïng yù haõy ngöøng haønh ñoäng P to moàm (357), ñöùng ñaáy (359) vaø thöïc hieän ngay haønh ñoäng P’ im mieäng laïi, ra ngoaøi…Ngöôïc laïi vôùi saéc thaùi yù nghóa böïc töùc, mæa mai ñaïi töø nghi vaán gì xuaát hieän trong caâu vôùi löïc ngoân trung caàu khieán, bieåu hieän lôøi khuyeân nhuû aân tình Em ôi buoàn laøm chi (356), hoûi buoàn laøm gì nghóa laø phuû ñònh haønh ñoäng buoàn vaø khuyeân haõy chaám döùt haønh ñoäng aáy vì noù gaây thieät cho H. (359) Cheát! Laïy oâng, con chaùu naøo daùm theá! sao oâng laïi nghó vaån vô laøm vaäy? (Nguyeãn Coâng Hoan , Maát caùi ví) (360) Cheát ! sao oâng laïi laøm theá ? (Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví) (361) Vôï choàng chaùu coù ñieàu gì khoâng phaûi thì oâng laø ngöôøi treân oâng cöù maéng chöûi, sao oâng laïi ñeå taâm laøm vaäy? (Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví) (362) Sao laïi coù ngöôøi ñieân ñeán theá? Veà giöõa luùc trôøi thì ñeïp, phoá thì vui theá naøy? (Nam Cao, Ñôøi thöøa) (363) Sao con laïi boác baèng tay nhö theá? (364) Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó? (Thô Haøn Maëc Töû) (365) Sao khoâng caøi khuy aùo laïi anh ? Trôøi reùt ñaáy hoâm nay trôøi trôû reùt . (Thô Xuaân Quyønh) (366) Sao giôø naøy con vaãn ngoài ñaáy coi Tivi? Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 106 (367) – Veà bao giôø theá ? Sao khoâng vaøo nhaø chôi ? Ñi vaøo nhaø uoáng nöôùc (Nam Cao ,Chí pheøo) (368) – Sao coâ khoâng theå döøng laïi ? Quaùi thaät ! Sao coâ cöù maõi tieáp tuïc caùi troø haøi ñoù ? (369) Oám theá sao khoâng nghæ ôû nhaø ?? (370) Sao meï noùi maõi maø con khoâng nghe vaäy? (371) Con khoâng tu chí laøm aên ñôïi boá meï xuoáng loã môùi baùo hieáu sao? Nhöõng caâu treân coù hình thöùc laø caâu hoûi vôùi söï tham gia kieán taïo cuûa ñaïi töø nghi vaán sao khoâng mang duïng yù hoûi veà nguyeân nhaân taïi sao, vì sao laïi nghó vaån vô (359), laøm theá (360), ñieân (362), boác baèng tay (363), khoâng caøi khuy aùo laïi (365)…maø boäc loä thaùi ñoä ngaïc nhieân, söûng soát cuûa ngöôøi noùi, ñoàng thôøi vôùi haøm yù ngöôøi nghe caàn phaûi nhìn laïi haønh ñoäng cuûa mình. Caâu caàu khieán coù maët cuûa ñaïi töø sao theå hieän yù nghóa duïng phaùp ña daïng phong phuù. Coù theå ñoù laø lôøi thænh caàu (359), (360) – ñöøng nghó vaån vô, ñöøng ñeå taâm hay laø lôøi khuyeân (363) – ñöøng boác baèng tay, caøi khuy aùo laïi bôûi trôøi reùt (365) hay lôøi môøi moïc chaân thaønh tha thieát (367). (372) Theá bao nhieâu thì chò môùi baùn cho toâi (373) Ñònh haõm em treân xe bao nhieâu ñoä nöõa môùi cho anh em veà ñaáy maáy boá taøi nhaø ta? (Nguyeãn ngoïc Hieán , Ngöôøi kieåm tuø) (374) Con ñònh ñeå cho ba meï chôø ñeán bao giôø môùi chòu sinh chaùu? (375) Thong thaû ñaõ! Ñi ñaâu maø voäi? Chuùng mình ñi uoáng röôïu … (Nam Cao, Ñôøi thöøa) (376) Giaù nhö nhaø haûo taâm naøo cöùu vôùt cuoäc ñôøi em? Ñaïi töø nghi vaán bao nhieâu, bao giôø,…thöôøng ñöôïc duøng ñeå hoûi veà soá löôïng haïn ñònh, thôøi gian…nhöng ôû caùc ví duï treân noù coøn tham gia taïo nghóa caàu khieán. Söï xuaát hieän aáy taïo yù nghóa thænh caàu (372) haõy baùn cho toâi, (373) cho xe chaïy hay lôøi traùch moùc (374). Ví duï: (377) Ñaõ nhòn ñöôïc ñeán baèng naøy tuoåi thì nhòn haún, ai laïi ñi laáy thaèng Chí Pheøo? (Nam Cao , Chí Pheøo) (378) Ai laïi laøm theá bao giôø? (Nam Cao , Chí Pheøo) (379) Ai khieán nhaø baùc choõ moàm vaøo ñaây theá? Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 107 (380) Ai cho maøy chôi vôùi con nhaø ñoù? “Ai” trong caâu hoûi (hình thöùc) khoâng phaûi hoûi veà ai, ngöôøi naøo laøm theá (379), khieán xui (380), cho pheùp (381) maø haøm yù laàn löôït laø ñöøng laøm theá, ñöøng tham gia “choõ moàm vaøo”, ñöøng chôi vôùi con nhaø ñoù. Beân caïnh haøm yù treân lôøi caàu khieán coøn mang tính xuùc phaïm cao coøn mæa mai, chaâm bieám vöøa ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe. ÔÛ caâu (379), (380), (381), haøm yù phuï laàn löôït laø laøm theá laø toát, ñoà nhieàu chuyeän, khoâng bieát choïn baïn maø chôi…Nhöõng haøm yù phuï tieâu cöïc naøy laøm giaûm möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân caàu khieán giaùn tieáp. − Caâu chöùa quan heä töø hay. (381) Hay laø mình sang ñaây ôû vôùi tôù moät nhaø cho vui (382) Chuû nhaät coâ khoâng giöõ con . Hay laø anh cho con ra cöûa haøng? (383) Toâi ñang keït tieàn. Hay laø coâ cho toâi möôïn vaøi böõa ? (384) Ngaøy mai em cuõng leân tröôøng . Hay laø em gheù qua thoâng baùo vôùi lôùp lòch thi giuøm chò ? Hay laø töø duøng trong caâu hoûi coù löïa choïn cho phía ngöôøi nghe. Nhöng ôû nhöõng caâu treân khoâng nhaèm yeâu caàu ngöôøi nghe traû lôøi söï löïa choïn cuûa mình theá naøy hay theá kia maø haøm yù laø haõy thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu mình sang ñaây ôû vôùi tôù moät nhaø cho vui (382), cho con ra cöûa haøng (371)…Caâu caàu khieán giaùn tieáp luoân laøm giaûm möùc aùp ñaët, taêng möùc löïa choïn cho ngöôøi nghe. Ñaây laø moät trong nhöõng phöông thöùc theå hieän tính lòch söï cuûa lôøi caâu khieán. _ ÔÛ daïng caâu hoûi : coù(coù phaûi)…khoâng?; ñaõ…chöa?; xong(roài)…chöa?… (385) Chò coù ñem theo phaán maøu khoâng ? (386) Anh coù ñoàng hoà khoâng ? (387) Baây giôø anh coù raûnh khoâng ? (388) Baïn coù ñi xe khoâng ? (389) Con coù nhanh leân khoâng ? (390) Meï ôi con choù boâng ñeïp khoâng kìa? Taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân cho raèng: trong caâu tuyeån choïn coù chöùa töø coù kieåu coù A khoâng? neáu ñaët vaøo moät tình huoáng giao tieáp cuï theå seõ naûy sinh moät haønh vi giaùn tieáp laø lôøi ñeà nghò. Do vaäy caùc caâu (374), (375), (376), (377) chính laø nhöõng lôøi ñeà nghò coù hình thöùc nghi vaán.Thoâng thöôøng ôû haønh ñoäng ngoân töø ñeà nghò luoân coù xu höôùng ñe doaï theå dieän cuûa H vaø laøm cho H bò thieät. Vì vaäy khi thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng naøy maø khoâng muoán laøm maát theå dieän cuûa H vaø cuõng giöõ theå dieän cuûa mình, S ñaõ söû duïng nhieàu phöông thöùc khaùc nhau . Trong Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 108 ñoù duøng caâu hoûi ñeå boäc loä yù caàu khieán giaùn tieáp laø moät trong nhöõng phöông thöùc maø ngöôøi Vieät söû duïng coù hieäu quaû. Ñieàu naøy laøm taêng möùc löïa choïn cho H. Toùm laïi, qua vieäc phaân tích ngöõ lieäu cho thaáy: ngöôøi Vieät duøng hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän haønh ñoäng caàu khieán ñaõ trôû neân quen thuoäc vaø phoå bieán vaø ñöôïc tri nhaän moät caùch heát söùc töï nhieân. Vôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö duøngTTTT, ñaïi töø nghi vaán quan heä töø hay, daïng caâu hoûi coù…khoâng… ñaõ boäc loä saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau, mang neùt ñaëc thuø, phaûn aùnh nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät. Nhö vaäy, vieäc söû duïng saùch löôïc ngoân ngöõ giaùn tieáp coù theå hoaëc laø ñaùp öùng quyeàn lôïi cuûa ngöôøi nghe (ñieàu naøy baét nguoàn töø nguyeân taéc cuûa tính lòch söï) hoaëc laø coù haïi cho ngöôøi nghe. Trong tröôøng hôïp maø ngöôøi noùi traùnh dieãn ñaït tröïc tieáp nhöõng ñieàu mong muoán cuûa mình maø vieäc thöïc hieän chuùng coù theå gaây khoù deã cho ngöôøi tieáp chuyeän thì ngöôøi noùi seõ söû duïng nhöõng hình thöùc thoå loä yeâu caàu mang laïi cho ngöôøi tieáp chuyeän khaû naêng töø choái tieän lôïi baèng caùch thay cho vieäc yeâu caàu tröïc tieáp veà söï giuùp ñôõ, ngöôøi noùi seõ duøng caâu nghi vaán. Söï thay theá naøy, khi xeùt veà muïc ñích giao tieáp, noù phuø hôïp vôùi ñieàu maø D.Gordon vaø G.Lakoff goïi laø söï laøm dòu bôùt yù ñònh giao tieáp. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 109 KEÁT LUAÄN Vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu laø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, luaän vaên ñaõ giaûi quyeát veà cô baûn hai muïc ñích ñaõ ñeà ra nhö sau: 1.Tieáp nhaän thaønh töïu nghieân cöùu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, cuûa nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng vaø ñaëc bieät laø cuûa caùc nhaø ngöõ duïng hoïc vôùi lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø, luaän vaên ñaõ tieán haønh khaûo saùt haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, tìm hieåu khaùi nieäm caàu khieán töø söï toång hôïp yù kieán cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu. Veà khaùi nieäm caàu khieán, chuùng toâi xaùc ñònh nhö sau: Haønh ñoäng caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi. Caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng coù möùc ñe doaï theå dieän cao. Tuyø theo löïc ngoân trung vaø haønh ñoäng xuyeân ngoân cuûa caàu khieán maø haønh ñoäng naøy coù taùc ñoäng tích cöïc hay tieâu cöïc cho caû hai phía ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe. Trong tieáng Vieät, cuøng coù yù nghóa caàu khieán nhöng coù nhieàu töø cuõng nhö nhieàu phaùt ngoân mang saéc thaùi yù nghóa ít nhieàu khaùc nhau nhö yeâu caàu/ ñeà nghò, ra leänh, thænh caàu, khaån caàu, xin, cho pheùp, khuyeân raên, môøi moïc, ruû reâ,…neân luaän vaên cuõng ñaõ ñi vaøo xaùc ñònh nhöõng haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu. Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán caïnh tranh (ra leänh, thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp,..) vaø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán hoaø ñoàng (khuyeân raên, môøi moïc, ruû reâ,… ). Maët khaùc, haønh ñoäng caàu khieán coù lieân quan ñeán ñaëc ñieåm vaên hoaù cuûa töøng coäng ñoäng ngoân ngö,õ vì vaäy luaän vaên cuõng ñi vaøo vieäc khaûo saùt moät soá tình thaùi caàu khieán lòch söï. Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi nhaän ra raèng moät lôøi caàu khieán ñöôïc coi laø lòch söï thì treân beà maët ngoân töø thöôøng xuaát hieän nhöõng toå hôïp töø nhö laøm ôn, laøm phöôùc, xin, nhôø, caäy,…Trong giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, caùch duøng naøy ñaõ trôû thaønh quy öôùc, mang nghi thöùc xaõ giao. Ñoàng thôøi vieäc duøng heä thoáng ñaïi töø, caùc töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù nhaát soá nhieàu nhö chuùng mình, chuùng ta, nhaø mình,..thay cho ngoâi thöù nhaát soá ít ôû vai caàu khieán laø phöông saùch laøm dòu möùc ñoä phöông haïi (Fraser, 1986). Ñaây cuõng chính laø lôøi caàu khieán lòch söï bôûi noù mang tính khaùch quan, phi nghi thöùc, giaûm bôùt möùc aùp ñaët, …Beân caïnh ñoù thì söï khaùc nhau trong caùch xöng hoâ cuûa ngöôøi ñöa ra lôøi caàu khieán seõ coù taùc duïng dieãn taû möùc ñoä trònh troïng, xa laï hay thaân maät, gaàn guõi giöõa caùc nhaân vaät trong cuoäc giao tieáp. Ñaây cuõng laø phöông dieän bieåu hieän möùc ñoä lòch söï cuûa lôøi caàu khieán tieáng Vieät. 2. Baát kyø moät haønh ñoäng ngoân ngöõ naøo cuõng ñöôïc theå hieän baèng ít nhaát moät hình thöùc ngoân ngöõ naøo ñoù, haønh ñoäng caàu khieán cuõng vaäy. Ñeå ñaït döôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi noùi ñaõ döïa vaøo moái quan heä giöõa ñích phaùt ngoân vaø Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 110 caùch thöùc theå hieän haønh ñoäng maø löïa choïn phöông thöùc tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Moãi phöông thöùc tröïc tieáp hay giaùn tieáp laïi coù nhöõng phöông thöùc theå hieän khaùc nhau. 2.1.Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Haønh ñoäng ngoân töø noùi chung vaø haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng ñöôïc coi laø tröïc tieáp khi haønh ñoäng ñoù thöïc hieän ñuùng vôùi caùc ñieàu kieän söû duïng, vôùi caùc ñích taïi lôøi cuûa chuùng. Ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán, muoán caùi yù nghóa ñöôïc noùi ra tröïc tieáp, chuùng toâi nhaän thaáy caàn phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu…Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät bao goàm: Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, phöông thöùc duøng TTTT , phöông thöùc duøng vò töø- phuï töø tình thaùi, phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh . * Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai - Khi tìm hieåu veà caáu truùc caùc phaùt ngoân caàu khieán bò tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai , chuùng toâi nhaän thaáy noù coù caáu taïo khoâng hoaøn chænh. Treân beà maët chæ coù moät thaønh phaàn hieän höõu. Caáu truùc cuûa noù chæ bao goàm chuû ngöõ vaø vò ngöõ, ngoâi thöù nhaát (ngoâi caàu khieán) vaø vò töø ngoân haønh coù yù nghóa caàu khieán khoâng xuaát hieän; ngoâi thöù hai (ngoâi nhaän leänh) bò tænh löôïc; coù theå theâm caùc nhoùm phuï töø, vò töø tình thaùi vaøo ñaàu phaùt ngoân hoaëc caùc TTTT vaøo cuoái phaùt ngoân . - Caáu truùc ôû daïng naøy thöôøng theå hieän haønh ñoäng ra leänh, mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao. - Söï löôïc boû chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai trong caùc phaùt ngoân caàu khieán ñöôïc coi laø daáu hieäu laøm giaûm tính lòch söï . * Phöông thöùc duøng TTTT ñi, ñaõ, nheù, naøo, vôùi, chöù,.. vaø bieåu thöùc P ñi; bieåu thöùc P ñaõ; bieåu thöùc P nheù; … - TTTT coù moät vai troø to lôùn trong vieäc hình thaønh hieäu löïc taïi lôøi cuûa phaùt ngoân caàu khieán . Vieäc theâm TTTT vaøo cuoái caâu traàn thuaät seõ bieán caâu traàn thaät thaønh caâu caàu khieán, yù nghóa caàu khieán coù tröôøng hôïp ñöôïc theå hieän tröïc tieáp vaø cuõng coù tröôøng hôïp ñöôïc suy ra moät caùch giaùn tieáp töø yù nghóa chung, khaùi quaùt maø tieåu töø naøy mang laïi cho phaùt ngoân. - TTTT ñoùng moät vai troø quan yeáu trong vieäc bieåu ñaït thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe. - Duøng TTTT khaùc nhau seõ mang laïi cho phaùt ngoân nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau, thöôøng thì laøm giaûm saéc thaùi meänh leänh (ngoaïi tröø TTTT ñi) khieán cho lôøi caàu khieán theâm nheï nhaøng, thaân maät, gaàn guõi hôn vaø mang laïi hieäu quaû Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 111 cao hôn trong giao tieáp. Vì vaäy söï tham gia kieán taïo phaùt ngoân caàu khieán cuûa TTTT ñöôïc coi laø daáu hieäu cuûa phaùt ngoân caàu khieán lòch söï. * Phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi - Phöông thöùc duøng vò töø tình thaùi caàn, phaûi, neân vaø bieåu thöùc Caàn P, Phaûi P, Neân P ; bieåu thöùc C caàn P, C phaûi P, C neân P. + Phöông thöùc naøy bieåu thò yù nghóa caàn thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Phaûi mang tính aùp ñaët cao, coù yù nghóa eùp buoäc khoâng cho pheùp ngöôøi nghe töø choái. Neân, caàn thöôøng bieåu hieän haønh ñoäng khuyeân nhuû. Tuy nhieân haønh ñoäng ñoù ñöôïc thöïc hieän hay khoâng thì tuyø thuoäc vaøo ngöôøi nghe. + Vò töø tình thaùi xuaát hieän trong caùc kieåu caâu khaùc nhau (xeùt trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp). Rieâng vôùi caáu truùc caâu treân cô sôû caâu tænh löôïc khuyeát chuû ngöõ mang ñeán cho phaùt ngoân tính khaùch quan. - Phöông thöùc duøng phuï töø haõy, ñöøng, chôù vaø bieåu thöùc Haõy P, Ñöøng P, Chôù P; bieåu thöùc C haõy P, C ñöøng P, C chôù P. Duøng phuï töø taïo yù nghóa caàu khieán phaàn lôùn taïo saéc thaùi trung hoaø, khaùch quan vaø thöôøng bieåu thò yù nghóa khuyeân nhuû, caàu xin,… * Phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh - Caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán laø caùc caâu trong ñoù coù chöùa caùc ñoäng töø ngoân haønh nhö yeâu caàu, ñeà nghò, noùi, caám, baûo, xin pheùp,môøi,… - Caâu ngoân haønh theå hieän haønh ñoäng caàu khieán tröïc tieáp khi: + Chuû theå thöïc hieän haønh ñoäng ngoân haønh ôû ngoâi thöù nhaát. + Ñoái töôïng tieáp nhaän ñoäng töø ngoân haønh ôû ngoâi thöù hai. + Haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän ôû thì hieän taïi. Ñeå tieän cho vieäc mieâu taû vaø phaân loaïi caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán tröïc tieáp trong tieáng Vieät, trong caùch phaân loaïi cuûa chuùng toâi theå hieän söï taùch baïch, raïch roøi boán phöông thöùc vöøa neâu treân. Tuy nhieân treân thöïc teá, coù nhieàu phaùt ngoân caàu khieán ñöôïc theå hieän baèng hai, ba phöông thöùc nhö Con haõy coá gaéng ôû giai ñoaïn cuoái nheù. 2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieân cuûa ngöôøi Vieät Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät khaù ña daïng, phong phuù, mang nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau. Xeùt ôû phöông dieän hình thöùc theå hieän, phöông thöùc giaùn tieáp chæ ñöôïc xuaát hieän ôû hai daïng caâu laø caâu khaúng ñònh vaø caâu nghi vaán. * ÔÛ hình thöùc caâu khaúng ñònh, muoán hieåu ñöôïc ñích taïi lôøi vaø ñeå ruùt ngaén thôøi gian suy yù, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo hoaøn caûnh giao tieáp. ÔÛ daïng caâu khaúng ñònh, yù nghóa caàu khieán ñöôïc suy ra giaùn tieáp nhôø Tính quy öôùc cuûa Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 112 phöông tieän bieåu hieän. Moät trong nhöõng phöông tieän mang tính quy öôùc ñoù laø caâu thoâng baùo veà yù muoán nhö Con muoán.., Em muoán,.. Ñaây laø caáu truùc caâu ñöôïc söû duïng roäng raõi, phoå bieán, khoâng gaây khoù hieåu cho phía ngöôøi nghe. Tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc theå hieän baèng phöông thöùc naøy thaáp thaäm chí khoâng mang tính aùp ñaët. Do vaäy, phöông thöùc duøng caâu thoâng baùo veà yù muoán ñöôïc xeáp vaøo moät trong nhöõng phöông thöùc theå hieän caàu khieán lòch söï. Cuõng laø caâu thoâng baùo veà yù muoán, nhöng trong lôøi yeâu caàu ngöôøi noùi che giaáu ñi yù ñònh cuûa mình baèng caùch chuyeån ñoái töôïng cuûa chuû theå caàu khieán töø ngoâi thöù nhaát sang ngoâi thöù ba nhö Meï ôi! Em ñoøi…,…Boá baûo…,…maø thöïc chaát laø chính mình ñoøi, mình muoán,…Ngöôøi noùi duøng phöông thöùc naøy nhaèm khaùch quan hoùa haønh ñoäng caàu khieán vaø cuõng laø ñeå giöõ theå dieän cho baûn thaân mình. Beân caïnh caâu coù phöông tieän quy öôùc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh daáu haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp, trong tieáng Vieät coøn coù nhieàu caâu caàu khieán khoâng xuaát hieän nhöõng phöông tieän aáy. Ngöôøi nghe / ngöôøi ñoïc tri nhaän ñöôïc ñích taïi lôøi laø do söï lieân töôûng , quy chieáu giöõa caùc vaät, nhôø söï gôïi yù cuûa tình huoáng giao tieáp…Ñoù laø nhöõng caâu baøy toû mong muoán cuûa mình raèng vieäc C caàn ñöôïc thöïc hieän . Trong caáu truùc caâu thöôøng coù veá neâu nhaän xeùt, ñöa nguyeân do…nhö voäi quaù,baän quaù,…ñeå mong coù ñöôïc söï caûm thoâng, ñoàng tình töø phía ngöôøi nghe vaø ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp (ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng neâu leân trong caâu) * ÔÛ hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän haønh ñoäng caàu khieán, ngöôøi nghe muoán nhaän bieát ñöôïc yù ñònh cuûa ngöôøi noùi cuõng caàn phaûi döïa vaøo boái caûnh giao tieáp vaø söï thöông löôïng nghóa. Bôûi caùc yeáu toá ngoân ngöõ khoâng ñuû caên cöù ñeå xaùc ñònh ñích ngoân trung. Hoûi chæ laø hình thöùc beà maët ñeå theå hieän yù nghóa tình thaùi naøo ñoù sao cho ngöôøi nghe coù haønh ñoäng ñaùp öùng phuø hôïp. Hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän haønh ñoäng caàu khieán xuaát hieän ôû nhöõng caáu truùc caâu sau: - Caáu truùc caâu vôùi keát thuùc baèng caùc tieåu töø tình thaùi: aø, ö, aï, a, nhæ, nheù, haû, hôû, chöù,… - Caâu coù ñaïi töø nghi vaán: gì, naøo, sao, bao nhieâu, nhö theá naøo, maáy, bao giôø, bao laâu, ñaâu, … - Caâu chöùa quan heä töø hay. - Daïng caâu hoûi : coù/coùphaûi … khoâng?; …ñaõ…chöa?, …xong (roài)…chöa?,… Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 113 Ngoaøi haøm yù chính trong moät soá tröôøng hôïp coøn theå hieän haøm yù phuï tieâu cöïc nhö mæa mai, chaâm bieám, ñe doaï, cheâ traùch… Phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän haønh ñoäng caàu khieán baèng hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông. Nhö vaäy, haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät laø moät ñeà taøi lyù thuù vaø boå ích. Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ phaùt hieän ra söï khaùc nhau cô baûn giöõa caâu caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán. Neáu nhö caâu caàu khieán laø döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc ñeå xaùc ñònh thì haønh ñoäng caàu khieán laïi caên cöù vaøo giaù trò ngoân trung. Haønh ñoäng caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng ngoân töø coù möùc ñe doaï theå dieän cao. Chính vì vaäy, khoâng phaûi ngaãu nhieân maø ngöôøi noùi söû duïng phöông thöùc naøy hay phöông thöùc khaùc maø noù hoaøn toaøn naèm trong muïc ñích caàn ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp cuûa ngöôøi phaùt ngoân . Ñoàng thôøi, qua vieäc khaûo saùt haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, töø söï ña daïng, phong phuù cuûa phöông thöùc theå hieän noù ñaõ phaûn aùnh moät caùch chaân thöïc vaø sinh ñoäng nhaát nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông, coù moái lieân heä maät thieát vôùi tính lòch söï trong giao tieáp. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 114 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. R.E. Asher (1994), The encyclopedia of language and linguistics, Pergamon Press. 2. Dieäp Quang Ban – Hoaøng Vaên Thung (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, T.1, Nxb Giaùo duïc. 3. Dieäp Quang Ban (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, T.2, Nxb Giaùo duïc. 4. Dieäp Quang Ban (chuû bieân) 2000, Tieáng Vieät lôùp 10, Nxb Giaùo duïc. 5. Leâ Bieân (1998), Töø loaïi tieáng Vieät hieän ñaïi, Nxb Giaùo duïc. 6. Nguyeãn Thò Thanh Bình (2000), Quan heä “Quyeàn” vaø haønh ñoäng ngoân töø “caàu khieán” ôû gia ñình noâng daân Vieät, trong Ngoân töø, giôùi vaø nhoùm xaõ hoäi töø thöïc tieãn tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 7. Leâ Caän vaø Cuø Ñình Tuù (1962), Ñaïi cöông veà ngöõ ngoân, trong Giaùo trình veà Vieät ngöõ, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm, Nxb Giaùo duïc. 8. Buøi Ñöùc Tònh (1995), Vaên phaïm Vieät Nam, Saøi Goøn. 9. Phan Maäu Caûnh (2000), Xung quanh kieåu phaùt ngoân tænh löôïc trong tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 8. 10. Ñoã Höõu Chaâu (1993), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, T.2, Nxb Giaùo duïc. 11. Ñoã Höõu Chaâu (1998), Cô sôû ngöõ nghóa hoïc töø vöïng, Nxb Giaùo duïc. 12. Ñoã Höõu Chaâu (2001), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, T.2, Ngöõ duïng hoïc, Nxb Giaùo duïc. 13. Nguyeãn Hoaøng Chi (1998), Khaûo saùt hoaït ñoäng cuûa caùc hö töø bieåu thò tình thaùi caàu khieán trong tieáng Vieät, Luaän aùn Thaïc só, Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. 14. Tröông Vaên Chình, Nguyeãn Hieán Leâ (1963), Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam, Ñaïi hoïc Hueá. 15. Nguyeãn Ñöùc Daân (1999), Loâgich vaø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 16. Nguyeãn Ñöùc Daân (1998), Ngöõ duïng hoïc, Quyeån I, Nxb Giaùo duïc. 17. Leâ Ñoâng – Nguyeãn Vaên Hieäp (2003), Khaùi nieäm tình thaùi trong ngoân ngöõ hoïc, Ngoân ngöõ soá 7,8. 18. Vuõ Tieán Duõng (2002), Tìm hieåu moät vaøi bieåu thöùc tình thaùi gaén vôùi tính lòch söï cuûa nöõ giôùi trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 3. 19. Ñinh Vaên Ñöùc (2004), Ngöõ phaùp tieáng Vieät – Töø loaïi, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 115 20. W. Frawley (1992), Linguistic semantics, Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. 21. Nguyeãn Thieän Giaùp (2000), Duïng hoïc Vieät ngöõ, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. 22. Nguyeãn Thieän Giaùp (1998), Cô sôû ngoân ngöõ hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 23. Nguyeãn Thieän Giaùp (1998), Töø vöïng hoïc, Nxb Giaùo duïc. 24. Nguyeãn Thieän Giaùp (chuû bieân) (1999), Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc, Nxb Giaùo duïc. 25. M.A.Halliday, Daãn luaän ngöõ phaùp chöùc naêng, Ngoân ngöõ soá 12/2000, soá 2,3,7/2001. 26. Cao Xuaân Haïo (1991), Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Quyeån I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 27. Cao Xuaân Haïo (1998), Tieáng Vieät maáy vaán ñeà ngöõ aâm, ngöõ phaùp, ngöõ nghóa, Nxb Giaùo duïc, TP. Hoà Chí Minh. 28. Nguyeãn Vaên Haøo (chuû bieân), (1988), Tieáng Vieät, Tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm Long An. 29. Nguyeãn Thò Ngoïc Haân (2001), Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu “nheù”, haøm yù cuûa ngöôøi noùi, Ngoân ngöõ soá 6. 30. Nguyeãn Vaên Hieäp (2001), Höôùng ñeán moät caùch mieâu taû vaø phaân loaïi caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 5. 31. Traàn Hoaøng (tuyeån choïn) (2001), Taøi lieäu tham khaûo veà ngöõ phaùp tieáng Vieät. 32. Buøi Maïnh Huøng (1999), Nhöõng hình thöùc theå hieän haønh ñoäng caûnh baùo trong tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 3. 33. Buøi Maïnh Huøng (2003), Baøn theâm veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân, Ngoân ngöõ soá 2. 34. Vuõ Thò Thanh Höông (2001), Bieán theå xaõ hoäi cuûa lôøi caàu khieán giao tieáp lòch söï trong tieáng Haø Noäi, trong Haø Noäi nhöõng vaán ñeà ngoân ngöõ vaên hoaù, Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Haø Noäi, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin. 35. Vuõ Thò Thanh Höông (2000), Lòch söï vaø phöông thöùc bieåu hieän tính lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät, trong Ngoân töø, giôùi vaø nhoùm xaõ hoäi töø thöïc tieãn tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 36. Vuõ Thò Thanh Höông (1999), Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 116 37. Hoà Leâ (1992), Cuù phaùp tieáng Vieät quyeån 2, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 38. J. Lyons (1968), Introduction to theoretical linguistics, Cambridge University Press (Baûn dòch cuûa Vöông Höõu Leã, 1996). 39. J. Lyons (1977), Semantics, Two volumes, Cambridge University Press. 40. J. Lyons (2002), Caùc haønh ñoäng ngoân töø vaø löïc ngoân trung, Ngoân ngöõ soá 1. 41. Phaïm Thò Ly (2002), Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu – Moät trong nhöõng phöông tieän chuû yeáu dieãn ñaït yù nghóa tình thaùi trong tieáng Vieät (ñoái chieáu vôùi nhöõng phöông tieän dieãn ñaït töông öùng trong tieáng Anh), Ngoân ngöõ soá 13. 42. F. Palmer (1986), Mood and Modality, Cambridge University Press. 43. Hoaøng Pheâ (1989), Loâ gich Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 44. Hoaøng Troïng Phieán (1980), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Haø Noäi. 45. Traàn Troïng Kim (1940), Vieät Nam vaên phaïm, Saøi Goøn. 46. Doaõn Quoác Syõ (1943), Löôïc khaûo veà ngöõ phaùp Vieät Nam, Tröôøng Sö phaïm Saøi Goøn. 47. Nguyeãn Quang (2001), Tính phuø hôïp vaø aùp löïc quyeàn löïc trong giao tieáp noäi vaên hoaù vaø giao vaên hoaù, Ngoân ngöõ soá 6. 48. Nguyeãn Quang (2002), Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 13. 49. Phaïm Vaên Tình (2001), Caáu truùc giaû ñònh cuûa caùc phaùt ngoân tænh löôïc, Ngoân ngöõ soá 1. 50. Vuõ Theá Thaïch (1981), Nghóa cuûa caùc töø “ñöôïc, bò, phaûi” trong tieáng Vieät hieän ñaïi, trong Giöõ gìn söï trong saùng cuûa tieáng Vieät veà maët töø ngöõ T.2, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 51. Vuõ Theá Thaïch (1984), Ngöõ nghóa vaø chöùc naêng cuûa caùc töø “ñöôïc, bò, phaûi” trong tieáng Vieät hieän ñaïi, Ngoân ngöõ soá 3. 52. Nguyeãn Kim Thaûn (1997), Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 53. Nguyeãn Kim Thaûn (1977), Ñoäng töø trong tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 54. Huyønh Vaên Thoâng (1996), Vò töø tình thaùi tieáng Vieät, Luaän vaên Thaïc só Khoa hoïc Ngöõ vaên. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Trang 117 55. Nguyeãn Thò Thuaän (2001), Thöû giaûi thuyeát tính chaát “chuyeån tieáp” cuûa ñoäng töø tình thaùi phaûi trong moái quan heä vôùi caùc ñoäng töø tình thaùi neân, caàn vaø bò, ñöôïc, Ngoân ngöõ soá 7. 56. Nguyeãn Thò Thuaän (2002), Tình thaùi cuûa nhöõng caâu chöùa 5 ñoäng töø tình thaùi neân, caàn, phaûi, bò , ñöôïc, Ngoân ngöõ soá 9, 10. 57. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia (2002), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 58. Ñaëng Thò Haûo Taâm (2001), Böôùc ñaàu tìm hieåu cô cheá lí giaûi nghóa haøm aån cuûa moät soá haønh vi ngoân ngöõ giaùn tieáp trong hoäi thoaïi, Ngoân ngöõ soá 14. 59. Nguyeãn Vaên Tu (1978), Töø vaø voán töø tieáng Vieät hieän ñaïi, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. 60. Hoaøng Tueä (2001), Tuyeån taäp Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, TP. Hoà Chí Minh. 61. Hoaøng Tueä (1962), Heä thoáng ngöõ aâm vaø ngöõ phaùp cuûa Vieät ngöõ trong Giaùo trình veà Vieät ngöõ, tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm, Nxb Giaùo duïc. 62. Buøi Taát Töôm (chuû bieân), (1995), Giaùo trình tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc. 63. Phaïm Huøng Vieät (1994), Vaán ñeà tính tình thaùi vôùi vieäc xem xeùt chöùc naêng ngöõ nghóa cuûa trôï töø tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 2. 64. Vieän Ngoân ngöõ hoïc (2001), Töø ñieån tieáng Vieät, Nxb Ñaø Naüng. 65. Nguyeãn Nhö YÙ (chuû bieân) (1996),Töø ñieån thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc,Nxb Giaùo duïc 66. Nguyeãn Thò Hoaøng Yeán (2001), Thaønh phaàn môû roäng vaø caùc yeáu toá lòch söï trong phaùt ngoân cheâ, Ngoân ngöõ soá 4. 67. Yule G.(2003), Duïng hoïc, Moät soá daãn luaän nghieân cöùu ngoân ngöõ (Dieäp Quang Ban dòch), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia HaøNoäi. ._.