Giá trị thặng dư là hòn đá tảng trong học thuyết kinh tế của Mác

®Æt vÊn ®Ò Trong giai ®o¹n tr­íc ®©y, kh«ng riªng g× ë n­íc ta mµ c¶ c¸c n­íc kh¸c thuéc hÖ thèng XHCN, ng­êi ta ®· ®ång nhÊt nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng víi CNTB phñ nhËn kinh tÕ thÞ tr­êng vµ c¸c ph¹m trï, quy luËt kinh tÕ tån t¹i vµ ho¹t ®éng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Nh­ng ngµy nay, tr¶i qua thùc tiÔn cµng ngµy chóng ta cµng nhËn thøc râ r»ng: kinh tÕ thÞ tr­êng kh«ng ®èi lËp víi CNXH, ®ã lµ thµnh tùu cña nh©n lo¹i, ®ång thêi nã rÊt cÇn thiÕt cho c«ng cuéc x©y dùng ph¸t triÓn kinh tÕ trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH vµ kÓ c¶ khi CNXH ®· ®­îc x©y dùng. Mµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng th× lu«n g¾n liÒn víi c¸c ph¹m trï vµ c¸c quy luËt kinh tÕ cña nã, trong ®ã cã ph¹m trï gi¸ trÞ thÆng d­. Hay nãi c¸ch kh¸: sù tån t¹i gi¸ trÞ thÆng d­ lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan ë ViÖt Nam, khi mµ ë ViÖt Nam ta ®ang thùc hiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh h­íng XHCN nh­ng trong chõng mùc nµo ®ã vÉn tån t¹i thµnh kiÕn víi c¸c thµnh phÇn kinh tÕ t­ nh©n, t­ b¶n, coi c¸c thµnh phÇn kinh tÕ nµy lµ bãc lét, nhËn thøc nµy kh«ng chØ x¶y ra víi mét sè c¸n bé ®¶ng viªn lµm c«ng t¸c qu¶n lý mµ cßn x¶y ra ngay trong nh÷ng ng­êi trùc tiÕp lµm kinh tÕ t­ nh©n ë n­íc ta. Mµ theo nh­ lý luËn cña C¸c M¸c, vÊn ®Ò bãc lét nµy l¹i liªn quan ®Õn “gi¸ trÞ thÆng d­”. ChÝnh v× thÕ,viÖc nghiªn cøu vÒ chÊt vµ l­îng cña gi¸ trÞ thÆng d­ sÏ gióp chóng ta cã nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ con ®­êng ®i lªn x©y dùng CNXH ë ViÖt Nam mµ §¶ng vµ Nhµ n­íc ®· chän. Tõ viÖc nghiªn cøu ®ã, rót ra ý nghÜa thùc tiÔn cña vÊn ®Ò nµy lµ cÇn thiÕt. Lªnin ®· tõng ®¸nh gi¸: “Gi¸ trÞ thÆng d­ lµ hßn ®¸ t¶ng trong häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c”, lêi ®¸nh gi¸ nµy cho thÊy nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ thÆng d­ lµ mét vÊn ®Ò lín. Víi kiÕn thøc cßn h¹n hÑp, bµi viÕt nµy chØ nªu ra nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña “gi¸ trÞ thÆng d­”, cïng mét vµi ý nghÜa thùc tiÔn rót ra ®­îc khi nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy vµ mét sè y kiÕn ®Ó vËn dông “gi¸ trÞ thÆng d­” trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN ë n­íc ta. Bµi viÕt ®­îc chia thµnh hai phÇn: PhÇn I : MÆt chÊt vµ mÆt l­îng cña gi¸ trÞ thÆng d­. PhÇn II : ý nghÜa thùc tiÔn rót ra khi nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy ®èi víi viÖc qu¶n lý doanh nghiÖp cña chóng ta khi chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Bµi viÕt ®· ®­îc hoµn thµnh víi sù gióp ®ì cña thÇy gi¸o h­íng dÉn, th­ viÖn tr­êng vµ nhiÒu tµi liÖu tham kh¶o bæ Ých kh¸c. Néi dung PhÇn I: MÆt chÊt vµ mÆt l­îng cña gi¸ trÞ th¨ng d­. CÇn ph¶i nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ thÆng d­ bëi sù tån t¹i cña gi¸ trÞ thÆng d­ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN ë n­íc ta lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan, cã nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ thÆng d­ ta míi thÊy râ nh÷ng ®Æc tÝnh phæ biÕn cña s¶n xuÊt vµ ph©n phèi gi¸ trÞ thÆng d­ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, tõ ®ã t×m ra c¸c gi¶i ph¸p ®Ó vËn dông häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d­ nh»m ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN ë n­íc ta, theo môc tiªu ®· ®­îc §¶ng vµ Nhµ n­íc ta v¹ch ra, lµm d©n giÇu n­íc m¹nh, x©y dùng thµnh c«ng CNXH ë ViÖt Nam. Khi nghiªn cøu vÒ ph¹m trï gi¸ trÞ thÆng d­, M¸c ®· sö dông nhuÇn nhuyÔn ph­¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng ®Ó nghiªn cøu. Ng­êi ®· g¹t bá ®i nh÷ng c¸i kh«ng b¶n chÊt cña vÊn ®Ò rót ra b¶n chÊt cña nã, ®i tõ c¸i chung ®Õn c¸i riªng, tõ trõu t­îng ®Õn cô thÓ vµ ®Æc biÖt lµ viÖc sö dông ph­¬ng ph¸p trõu t­îng ho¸ khoa häc. A. MÆt chÊt cña gi¸ trÞ thÆng d­. §i tõ sù ph©n tÝch "sù chuyÓn ho¸ cña tiÒn thµnh c¬ b¶n " cïng víi "sù chuyÓn ho¸ søc lao ®éng thµnh hµng ho¸". M¸c ®· chØ râ mèi quan hÖ kinh tÕ gi÷a ng­êi së h÷u tiÒn vµ ng­êi së h÷u søc lao ®éng lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­. Tõ ®ã, M¸c ®i ph©n tÝch "qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­", lµm râ b¶n chÊt, nguån gèc cña gi¸ trÞ thÆng d­. I. Sù chuyÓn ho¸ cña tiÒn thµnh t­ b¶n 1. C«ng thøc chung cña t­ b¶n TiÒn lµ s¶n phÈm cuèi cïng cña qu¸ tr×nh l­u th«ng hµng ho¸. ThËt vËy, nÕu g¹t bá ®i néi dung vËt chÊt cña l­u th«ng lµ sù trao ®æi gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau, mµ chØ xÐt tíi h×nh th¸i kinh tÕ cña qu¸ tr×nh l­u th«ng th× tiÒn lµ s¶n phÈm cuèi cïng cña qu¸ tr×nh Êy. Nh­ng ®ång thêi, tiÒn còng lµ mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña T­ b¶n. Xong b¶n th©n tiÒn kh«ng ph¶i lµ T­ b¶n, mµ tiÒn chØ trë thµnh T­ b¶n khi nã ®­îc ®­a vµo l­u th«ng víi môc ®Ých ®em l¹i lîi nhuËn cho ng­êi së h÷u tiÒn. §Ó lµm râ sù kh¸c nhau gi÷a tiÒn vµ T­ b¶n, M¸c ®· ®i ph©n tÝch ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau cña hai c«ng thøc: l­u th«ng hµng ho¸ gi¶n ®¬n H- T -H vµ h×nh th¸i l­u th«ng T - H - T. §iÓm gièng nhau cña hai h×nh th¸i l­u th«ng nµy lµ: - Trong c¶ hai c«ng thøc ®Òu bao gåm hai yÕu tè tiÒn (T) vµ hµng ho¸ (H). - NÕu ®em ph©n chia mçi c«ng thøc thµnh hai giai ®o¹n th× c¶ hai c«ng thøc ®Òu cã hai giai ®o¹n ®«Ý lËp gièng nhau: H- T lµ b¸n vµ T - H lµ mua. Vµ trong c¶ hai c«ng thøc th× ®Òu cã sù xuÊt hiÖn cña ba bªn, trong ®ã mét ng­êi chØ b¸n, mét ng­êi chØ mua, vµ ng­êi thø ba th× lÇn l­ît mua vµ b¸n. Vµ ®iÓm kh¸c nhau cña chóng lµ: - Tr×nh tù hai giai ®o¹n ®èi lËp( mua vµ b¸n) trong hai c«ng thøc l­u th«ng lµ ®¶o ng­îc nhau. Víi c«ng thøc H-T-H lµ b¸n tr­íc, mua sau, tiÒn chØ ®ãng vai trß trung gian. Cßn víi c«ng thøc T-H-T th× mua tr­íc, b¸n sau, vai trß trung gian thuéc vÒ hµng ho¸. - Trong c«ng thøc l­u th«ng T-H-T, tiÒn cuèi cïng ®­îc chuyÓn thµnh hµng ho¸, do ®ã tiÒn bÞ chi tiªu h¼n. Ng­îc l¹i, trong h×nh th¸i T-H-T, tiÒn ®­îc chi ra ®Ó mua råi ®­îc thu l¹i sau khi b¸n, nh­ vËy tiÒn trong c«ng thøc nµy chØ ®­îc øng ra mµ th«i. Tãm l¹i, gi¸ trÞ sö dông lµ môc ®Ých cuèi cïng cña vßng chu chuyÓn T-H-T. Cßn ®éng c¬, môc ®Ých cña vßng chu chuyÓn T-H-T lµ b¶n th©n gi¸ trÞ trao ®æi. Trong l­u th«ng T-H-T, ®iÓm ®Çu vµ ®iÓm cuèi ®Òu lµ tiÒn, chóng kh«ng kh¸c nhau vÒ mÆt chÊt. Do ®ã, qu¸ tr×nh vËn ®éng nµy d­êng nh­ lµ mét viÖc thõa, v× nã lµ viÖc ®æi mét vËt ®Ó lÊy mét vËt gièng hÖt. Mµ nh­ ta ®· biÕt, mét mãn tiÒn chØ cã thÓ kh¸c nhau víi mét mãn tiÒn kh¸c vÒ mÆt sè l­îng, nªn ®Ó qu¸ tr×nh T-H-T cã ®­îc c¸i néi dung cña nã th× cÇn cã sù kh¸c nhau vÒ l­îng tiÒn ë ®iÓm ®Çu vµ ®iÓm cuèi. KÕt qu¶ lµ qua l­u th«ng, gi¸ trÞ( tiÒn) ®­îc øng ra tr­íc ®ã kh«ng nh÷ng ®­îc b¶o tån mµ cßn tù t¨ng thªm gi¸ trÞ. ChÝnh sù vËn ®éng Êy ®· biÕn gi¸ trÞ( tiÒn) ®ã thµnh t­ b¶n. - Môc ®Ých cña qu¸ tr×nh l­u th«ng T-H-T, lµ gi¸ trÞ sö dông, tøc lµ nh»m tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu nhÊt ®Þnh. Nh­ vËy, qu¸ tr×nh nµy lµ h÷u h¹n, nã sÏ kÕt thóc khi nhu cÇu nµo ®ã ®­îc tho¶ m·n. Ng­îc l¹i, môc ®Ých khi thùc hiÖn qu¸ tr×nh l­u th«ng theo c«ng thøc T-H-T lµ lµm t¨ng gi¸ trÞ øng tr­íc ®ã. ChØ riªng ®iÒu nµy th«i ®· khiÕn sù vËn ®éng cña t­ b¶n theo c«ng thøc T-H-T lµ kh«ng cã giíi h¹n. Tõ ph©n tÝch trªn, M¸c ®· ph©n biÖt mét c¸ch râ rµng tiÒn th«ng th­êng vµ tiÒn lµ t­ b¶n. TiÒn th«ng th­êng chØ ®ãng vai trß trung gian trong l­u th«ng, råi l¹i trë l¹i l­u th«ng, tù duy tr× vµ sinh s«i n¶y në trong l­u th«ng, quay trë vÒ d­íi d¹ng ®· lín lªn vµ kh«ng ngõng b¾t ®Çu l¹i còng mét vßng chu chuyÓn Êy, T-T', tiÒn ®Î thµnh tiÒn( theo lêi ph¸i träng th­¬ng) T-H-T', míi nh×n th× nã lµ c«ng thøc vËn ®éng cña riªng t­ b¶n th­¬ng nghiÖp, nh­ng ngay c¶ t­ b¶n c«ng nghiÖp vµ t­ b¶n cho vay còng vËn ®éng theo c«ng thøc nµy.T­ b¶n c«ng nghiÖp còng lµ tiÒn ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh hµng ho¸ th«ng qua s¶n xuÊt, råi l¹i chuyÓn ho¸ trë l¹i thµnh mét sè tiÒn lín h¬n b»ng viÖc b¸n hµng ho¸ ®ã. T­ b¶n cho vay th× l­u th«ng T-H-T' ®­îc biÓu hiÖn d­íi d¹ng thu ng¾n l¹i lµ T-T', mét sè tiÒn thµnh mét sè tiÒn lín h¬n. Nh­ vËy, T-H-T' thùc sù lµ c«ng thøc chung cña t­ b¶n. Nh­ng sù vËn ®éng theo c«ng thøc chung T-H-T' nµy m©u thuÉn víi tÊt c¶ c¸c quy luËt vÒ b¶n chÊt cña hµng ho¸, gi¸ trÞ, tiÒn vµ b¶n th©n l­u th«ng. 2. Nh÷ng m©u thuÉn cña c«ng thøc chung: Trong l­u th«ng cã thÓ cã hai tr­êng hîp x¶y ra: mét lµ trao ®æi tu©n theo quy luËt gi¸ trÞ( trao ®æi ngang gi¸); hai lµ trao ®æi kh«ng tu©n theo quy luËt gi¸ trÞ ( trao ®æi kh«ng ngang gi¸). - NÕu trao ®æi ngang gi¸, th× gi¸ trÞ thÆng d­ kh«ng thÓ sinh ra tõ hµnh vi mua ( T-H) hoÆc hµnh vi b¸n( H-T), tøc lµ tõ lÜnh vùc l­u th«ng, v× nÕu mua, b¸n ngang gi¸ th× chØ cã sù thay ®æi h×nh th¸i tõ tiÒn sang hµng ho¸, råi tõ hµng trë l¹i thµnh tiÒn, sè tiÒn øng ra b»ng sè tiÒn thu l¹i sau khi b¸n. VËy, ë tr­êng hîp nµy kh«ng cã sù h×nh thµnh gi¸ trÞ thÆng d­. - NÕu trao ®æi ngang gi¸: cã thÓ cã hai gi¶ thiÕt, mét lµ ng­êi b¸n b¸n hµng ho¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña chóng( b¸n ®¾t), vµ hai lµ ng­êi b¸n b¸n hµng ho¸ d­íi gi¸ trÞ cña chóng( gi¸ rÎ). Trong gi¶ thiÕt "b¸n ®¾t": hµng ho¸ ®­îc b¸n víi gi¸ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, khi ®ã ng­êi b¸n ®­îc mét kho¶n lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ trÞ thùc cña hµng ho¸, cßn ng­êi mua bÞ thiÖt mét kho¶n ®óng b»ng gi¸ trÞ mµ ng­êi b¸n ®­îc lîi. Trong gi¶ thiÕt "b¸n rÎ": hµng ho¸ ®­îc b¸n víi thÊp h¬n so víi gi¸ trÞ cña nã, th× ng­êi mua ®­îc lîi mét kho¶n lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ thùc vµ gi¸ trÞ b¸n cña hµng ho¸, cßn ng­êi b¸n bÞ thiÖt mét gi¸ trÞ ®óng b»ng gi¸ trÞ mµ ng­êi mua ®­îc lîi. Nh­ vËy, trong c¶ 2 gi¶ thiÕt trªn, th× nÕu ng­êi nµy ®­îc lîi th× ng­êi kia bÞ thiÖt, nh­ng tæng gi¸ trÞ cña hµng ho¸( trong qu¸ tr×nh l­u th«ng ®ã) vÉn kh«ng t¨ng lªn. V× vËy, c¶ trong tr­êng hîp nµy còng kh«ng diÔn ra sù h×nh thµnh gi¸ trÞ thÆng d­. Nh×n vµo c«ng thøc chung cña t­ b¶n, ta thÊy chØ cã hµnh vi mua vµ b¸n, tøc lµ chØ cã l­u th«ng, nh­ng thùc tÕ l¹i cã gi¸ trÞ thÆng d­. Mµ theo ph©n tÝch trªn, gi¸ trÞ thÆng d­ kh«ng sinh ra trong l­u th«ng. Nh­ vËy, gi¸ trÞ thÆng d­ võa kh«ng thÓ sinh ra trong l­u th«ng l¹i võa kh«ng thÓ sinh ra ngoµi qu¸ tr×nh l­u th«ng. Nã ph¶i sinh ra trong l­u th«ng vµ ®ång thêi kh«ng ph¶i trong l­u th«ng. Vµ theo M¸c, ®ã chÝnh lµ m©u thuÉn cña c«ng thøc chung. §Ó gi¶i thÝch m©u thuÉn nµy, th× chØ cßn mét gi¶ thiÕt lµ: ng­êi së h÷u tiÒn ph¶i mua ®­îc mét thø hµng ho¸(H) ®Æc biÖt, mµ khi tiªu dïng nã sÏ ®em l¹i gi¸ trÞ thÆng d­, vµ thø hµng ho¸ ®Æc biÖt ®ã chÝnh lµ hµng ho¸ søc lao ®éng. 3. Hµng ho¸ - søc lao ®éng: (a) Søc lao ®éng vµ ®iÒu kiÖn t¹o ra hµng ho¸: Chóng ta hiÓu, søc lao ®éng ( hay n¨ng lùc lao ®éng): lµ toµn bé n¨ng lùc thÓ chÊt vµ tinh thÇn tån t¹i trong mét c¬ thÓ, trong mét con ng­êi ®ang sèng vµ ®­îc ng­êi ®ã ®em ra vËn dông mçi khi s¶n xuÊt ra mét gi¸ trÞ sö dông nµo ®ã. Nh­ng ®Ó ng­êi së h÷u tiÒn cã thÓ mua ®­îc søc lao ®éng víi t­ c¸ch lµ hµng ho¸ th× søc lao ®éng ph¶i cã hai ®iÒu kiÖn sau ®Ó trë thµnh hµng ho¸: - Mét lµ: ng­êi lao ®éng lµ ng­êi tù do së h÷u n¨ng lùc lao ®éng cña m×nh, th©n thÓ m×nh, vµ chØ b¸n søc lao ®éng ®ã trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. Bëi v×, søc lao ®éng chØ cã thÓ xuÊt hiÖn trªn thÞ tr­êng víi t­ c¸ch lµ hµng ho¸, khi nã ®­îc ®­a ra thÞ tr­êng, tøc lµ b¶n th©n ng­êi cã søc lao ®éng ®ã, ®em b¸n nã. Mµ muèn vËy, th× ng­êi ®ã ph¶i ®­îc hoµn toµn tù do vÒ th©n thÓ, tù do së h÷u n¨ng lùc lao ®éng cña m×nh. Ng­êi së h÷u søc lao ®éng bao giê còng ph¶i b¸n søc lao ®éng Êy trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh mµ th«i, v× nÕu anh ta b¸n h¼n søc lao ®éng ®ã trong mét lÇn th× anh ta sÏ tù b¸n b¶n th©n m×nh, vµ tõ chç lµ mét ng­êi tù do anh ta sÏ trë thµnh ng­êi n« lÖ. - Hai lµ: ng­êi lao ®éng kh«ng cßn t­ liÖu s¶n xuÊt nµo kh¸c, buéc ph¶i ®em b¸n chÝnh søc lao ®éng cña m×nh ®Ó tån t¹i. Bëi v×, khi mét ng­êi cßn cã nh÷ng hµng ho¸ kh¸c( t­ liÖu s¶n xuÊt kh¸c) ®Ó b¸n th× anh ta sÏ kh«ng ®em b¸n søc lao ®éng cña m×nh. Do vËy, chØ khi ng­êi lao ®éng kh«ng cßn t­ liÖu s¶n xuÊt nµo kh¸c, th× hä buéc ph¶i ®em b¸n chÝnh søc lao ®éng cña m×nh ®Ó tån t¹i, vµ chØ khi ®ã hµng ho¸ søc lao ®éng míi xuÊt hiÖn trªn thÞ tr­êng. Khi søc lao ®éng trë thµnh hµng ho¸, nã còng cã hai thuéc tÝnh lµ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông, nh­ng nã lµ hµng ho¸ ®Æc biÖt, v× vËy, gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông cña nã cã nh÷ng nÐt ®Æc thï so víi nh÷ng hµng ho¸ kh¸c. (b) Hai thuéc tÝnh cña hµng ho¸ lao ®éng: * Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ lao ®éng: Gi¸ trÞ cña søc lao ®éng còng gièng nh­ bÊt kú mét hµng ho¸ nµo kh¸c, ®­îc quyÕt ®Þnh bëi sè thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt vµ ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra thø s¶n phÈm ®Æc biÖt Êy. Mµ søc lao ®éng l¹i g¾n liÒn víi c¬ thÓ sèng. Do ®ã, viÖc s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng còng bao hµm viÖc duy tr× cuéc sèng cña con ng­êi ®ã. Muèn duy tr× cuéc sèng cña b¶n th©n m×nh, con ng­êi cÇn cã mét sè t­ liÖu sinh ho¹t nhÊt ®Þnh. MÆt kh¸c, sè l­îng cña nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt Êy, còng nh­ ph­¬ng thøc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu ®ã, ë mçi ng­êi, nhãm ng­êi lao ®éng kh¸c nhau, do c¸c yÕu tè lÞch sö, tinh thÇn, nªn gi¸ trÞ cña søc lao ®éng cßn mang tÝnh chÊt tinh thÇn, thÓ chÊt vµ lÞch sö. Nh­ng ng­êi së h÷u søc lao ®éng cã thÓ chÕt ®i, do vËy, muèn cho ng­êi Êy kh«ng ngõng xuÊt hiÖn trªn thÞ tr­êng hµng ho¸ søc lao ®éng, th× ng­êi b¸n søc lao ®éng Êy ph¶i trë nªn vÜnh cöu, b»ng c¸ch sinh con ®Î c¸i. Nh÷ng søc lao ®éng ®ang biÕn mÊt khái thÞ tr­êng v× hao mßn hay chÕt ®i ph¶i ®­îc thay thÕ b»ng søc lao ®éng míi. V× vËy, tæng sè nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt cho viÖc s¶n xuÊt ra søc lao ®éng bao gåm c¶ nh÷ng t­ liÖu cho nh÷ng ng­êi thay thÕ ®ã, tøc lµ cho con c¸i cña nh÷ng ng­êi lao ®éng. Muèn ng­êi lao ®éng cã kiÕn thøc vµ cã thãi quen khÐo lÐo trong mét ngµnh lao ®éng nhÊt ®Þnh, th× cÇn ph¶i tèn mét sè nhiÒu hay Ýt chi phÝ ®Ó ®µo t¹o. Chi phÝ ®µo t¹o nµy l¹i lµ kh¸c nhau tuú theo tÝnh chÊt phøc t¹p cña lao ®éng. Vµ chi phÝ nµy còng gia nhËp vµo tæng sè nh÷ng gi¸ trÞ ®­îc chi phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra søc lao ®éng. VËy gi¸ trÞ cña hµng ho¸ søc lao ®éng bao gåm: - Gi¸ trÞ cña nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n. - Gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt cho gia ®×nh ng­êi c«ng nh©n ( cho nh÷ng ng­êi thay thÕ cña anh ta) - Chi phÝ ®µo t¹o ng­êi c«ng nh©n tuú theo tÝnh chÊt phøc t¹p cña ng­êi lao ®éng ®­îc ®µo t¹o. * Gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng: Hµng ho¸ søc lao ®éng cã ®iÓm gièng vµ ®iÓm kh¸c hµng ho¸ th«ng th­êng. §iÓm gièng lµ ë chç: hµng ho¸ th«ng th­êng vµ hµng hãa søc lao ®éng ®Òu cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu nhÊt ®Þnh cña ng­êi mua nã. §iÓm kh¸c lµ ë chç: nÕu nh­ hµng ho¸ th«ng th­êng khi ®em sö dông th× c¶ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông ®Òu bÞ tiªu hao theo thêi gian, th× ng­îc l¹i, hµng ho¸ søc lao ®éng khi ®em sö dông, gi¸ trÞ sö dông cµng t¨ng do ng­êi c«ng nh©n tÝch luü ®­îc kinh nghiÖm s¶n xuÊt Vµ gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ søc lao ®éng chØ thÓ hiÖn ra trong qu¸ tr×nh tiªu dïng søc lao ®éng. ChÝnh trong qu¸ tr×nh Êy, søc lao ®éng t¹o ra mét l­îng gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ b¶n th©n nã, tøc lµ t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­. II. S¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­ Sau khi ng­êi sö h÷u tiÒn ®· mua ®­îc søc lao ®éng cña ng­êi së h÷u søc lao ®éng, th× ng­êi ®ã tiÕn hµnh tiªu dïng søc lao ®éng. Mµ viÖc tiªu dïng søc lao ®éng lµ lao ®éng. Nªn ng­êi mua søc lao ®éng tiªu dïng cña søc lao ®éng chØ thÓ hiÖn ra trong qu¸ tr×nh tiªu dïng søc lao ®éng, tøc lµ qu¸ tr×nh lao ®éng, vµ trong qu¸ tr×nh Êy søc lao ®éng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­. Do ®ã, khi ®i nghiªn cøu vÒ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­, ta sÏ b¾t ®Çu nghiªn cøu tõ qu¸ tr×nh lao ®éng. 1. Qu¸ tr×nh lao ®éng: Lao ®éng lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã ý thøc cña con ng­êi t¸c ®éng vµo tù nhiªn b¾t tù nhiªn phôc vô lîi Ých cña m×nh. Nh­ vËy th× qu¸ tr×nh lao ®éng sÏ lµ sù kÕt hîp cña 3 yÕu tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh lao ®éng, v× søc lao ®éng g¾n víi con ng­êi, mµ con ng­êi lu«n s¸ng t¹o ra t­ liÖu lao ®éng, ®èi t­îng lao ®éng, ®ång thêi sö dông chóng ®Ó phôc vô lîi Ých cña m×nh. ë ®©y, ta cÇn ph©n biÖt gi÷a søc lao ®éng vµ lao ®éng. NÕu nh­ nãi ®Õn søc lao ®éng lµ míi chØ nãi ®Õn kh¶ n¨ng lao ®éng cña con ng­êi, th× nãi ®Õn lao ®éng lµ nãi ®Õn viÖc tiªu dïng søc lao ®éng, lµ nãi ®Õn viÖc dïng søc lao ®éng kÕt hîp víi ®èi t­îng vµ t­ liÖu lao ®éng ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt. - §èi t­îng lao ®éng: lµ nh÷ng vËt mµ con ng­êi t¸c ®éng vµo trong qu¸ tr×nh lao ®éng. Cã thÓ chia nã thµnh 2 lo¹i: Mét lµ, lo¹i cã s½n trong tù nhiªn nh­ ®Êt ®ai, c¸c nguån thuû s¶n, l©m s¶n… Hai lµ, lo¹i ®· tr¶i qua chÕ biÕn, th­êng tån t¹i d­íi d¹ng nguyªn, nhiªn, vËt liÖu. - T­ liÖu lao ®éng bao gåm: c«ng cô lao ®éng vµ nh÷ng yÕu tè vËt chÊt phôc vô trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh­: kho tµng, bÕn b·i, ®­êng giao th«ng, th«ng tin, ®iÖn n­íc… tøc lµ c¸c c¬ së h¹ tÇng kü thuËt. Trong ®ã, c«ng cô lao ®éng lµ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng trùc tiÕp vµo ®èi t­îng lao ®éng( nh­ m¸y mãc…), nã lµ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt cña t­ liÖu lao ®éng, mµ M¸c gäi nã lµ hÖ thèng “x­¬ng cèt” cña qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt. ViÖc ph©n biÖt gi÷a ®èi t­îng lao ®éng vµ t­ liÖu lao ®éng còng chØ lµ t­¬ng ®èi mµ th«i. §èi t­îng lao ®éng vµ t­ liÖu lao ®éng trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt hîp thµnh t­ liÖu s¶n xuÊt, do ®ã, cã thÓ nãi r»ng: qu¸ tr×nh lao ®éng lµ sù kÕt hîp cña hai yÕu tè: søc lao ®éng vµ t­ liÖu s¶n xuÊt. Trong qu¸ tr×nh lao ®éng, søc lao ®éng kÕt hîp víi dông cô lao ®éng t¸c ®éng vµo ®èi t­îng lao ®éng vµ chuyÓn toµn bé gi¸ trÞ cña nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt ®ã vµo s¶n phÈm ®­îc t¹o ra. §i tõ c¸i chung lµ viÖc nghiªn cøu qu¸ tr×nh lao ®éng, M¸c ®· ®i ®Õn ph©n tÝch qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ d­íi CNTB. 2.S¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­: §Ó hiÓu râ h¬n qu¸ tr×nh s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ d­íi CNTB, ta h·y xem vÝ dô víi nh÷ng gi¶ ®Þnh khoa häc mµ M¸c ®· ®­a ra nh­ sau: Víi ph­¬ng ph¸p trõu t­îng ho¸ trong nghiªn cøu, M¸c ®· ®­a ra c¸c gi¶ ®Þnh khoa häc: - NÒn kinh tÕ t­ b¶n chØ lµ nÒn kinh tÕ t¸i s¶n xuÊt gi¶n ®¬n. - Gi¸ c¶ kh«ng thay ®æi - Kh«ng xÐt ®Õn ngo¹i th­¬ng. VÝ dô nh­ trong s¶n xuÊt sîi, nhµ t­ b¶n ®· mua( gi¶ ®Þnh theo ®óng gi¸ trÞ) 1kg b«ng gi¸ 1 ®«ng; hao mßn m¸y mãc ®Ó kÐo 5kg b«ng thµnh 5 kg sîi lµ 1 ®ång; tiÒn c«ng lao ®éng trong 1 ngµy 8 giê lµ 4 ®ång; cø 4 giê th× ng­êi c«ng nh©n kÐo ®­îc 5 kg b«ng thµnh 5 kg sîi; NÕu s¶n xuÊt 5 kg sîi th× nhµ t­ b¶n sÏ ph¶i ®øng tr­íc mét sè tiÒn lµ 10 ®ång. §Ó s¶n xuÊt ra 5 kg sîi th× cÇn ph¶i cã 5 kg b«ng vµ sù hao mßn cña m¸y mãc, vµ khi 5 kg sîi ®­îc s¶n xuÊt ra th× kh«ng cã nghÜa lµ gi¸ trÞ cña 5 kg b«ng vµ phÇn m¸y mãc hao mßn bÞ mÊt ®i, mµ phÇn gi¸ trÞ ®ã ®­îc chuyÓn nguyªn vÑn vµo gi¸ trÞ cña 5 kg sîi. Nh­ vËy, gi¸ trÞ cña nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt: 5 kg b«ng vµ hao mßn m¸y mãc ®­îc biÓu hiÖn b»ng 6 ®ång, lµ nh÷ng bé phËn cÊu thµnh gi¸ trÞ cña 5 kg sîi. Chó ý lµ, ng­êi ta chØ chi phÝ mét thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh mµ th«i, v× vËy, dï nhµ t­ b¶n cã sö dông nh÷ng t­ liÖu gi¸ trÞ s¶n xuÊt nµo mµ cã gi¸ trÞ lín h¬n gi¸ trÞ 6 ®ång nh­ trªn ®i n÷a, th× gia nhËp vµo gi¸ trÞ cña 5 kg sîi còng chØ cã 6 ®ång, tøc lµ sè lao ®éng x· héi cÇn thiÕt cña nÒn s¶n xuÊt mµ th«i. B©y giê chóng ta ph¶i xem xÐt phÇn gi¸ trÞ mµ lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n ®· kÕt hîp vµo b«ng. Gi¶ ®Þnh lµ muèn s¶n xuÊt mét l­îng trung b×nh nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt hµng ngµy cho mét ng­êi lao ®éng th× mÊt 4 giê lao ®éng trung b×nh, vµ gi¶ ®Þnh r»ng 4 giê lao ®éng trung b×nh ®· ®­îc vËt ho¸ trong 4 ®ång. ViÖc nhµ t­ b¶n tr¶ 4 ®ång cho mét ngµy lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n lµ ®óng gi¸ trÞ cña søc lao ®éng. Trong qu¸ tr×nh lao ®éng, lao ®éng kh«ng ngõng chuyÓn ho¸ tõ h×nh th¸i ho¹t ®éng sang h×nh th¸i tån t¹i, tõ h×nh th¸i vËn ®éng sang h×nh th¸i vËt thÓ. Nh­ vËy, 4 giê lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, vËn ®éng kÐo sîi sÏ biÓu hiÖn ra trong mét l­îng sîi nhÊt ®Þnh lµ 5 kg sîi. Do ®ã, thµnh phÇn gi¸ trÞ do lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, vµ chØ lµ l­îng vËt chÊt ho¸ cña sè giê lao ®éng x· héi ®ã mµ th«i. Theo gi¶ ®Þnh trªn, 4 giê lao ®éng x· héi cÇn thiÕt nµy ®­îc vËt ho¸ trong 4 ®ång, vµ theo gi¶ ®Þnh ban ®Çu, cø 4 giê th× ng­êi c«ng nh©n kÐo ®­îc 5 kg b«ng thµnh 5 kg sîi, vËy chÝnh viÖc kÐo sîi ®· g¾n thªm vµo b«ng mét gi¸ trÞ lµ 4 ®ång. B©y giê, h·y xem tæng gi¸ trÞ cña s¶n phÈm - 5kg sîi Êy. Gi¸ trÞ cña 5 kg sîi bao gåm gi¸ trÞ cña 5 kg b«ng lµ 5 ®ång; víi hao mßn m¸y mãc ®Ó chuyÓn 5 kg b«ng thµnh 5 kg sîi lµ 1 ®ång; vµ 4 giê lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n kÐo sîi biÓu hiÖn lµ 4 ®ång. VËy gi¸ trÞ cña 5 kg sîi lµ 10 ®ång. §Õn ®©y ta thÊy, gi¸ trÞ cña s¶n phÈm b»ng gi¸ trÞ cña t­ b¶n øng tr­íc. Gi¸ trÞ øng tr­íc kh«ng t¨ng thªm, do ®ã, kh«ng s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, vµ tiÒn kh«ng biÕn thµnh t­ b¶n. Hµng ngµy, muèn t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng cña m×nh, ng­êi c«ng nh©n ph¶i t¹o ra mét gi¸ trÞ hµng ngµy lµ 4 ®ång(nh­ gi¶ ®Þnh), c¸i mµ ng­êi c«ng nh©n thùc hiÖn ®­îc b»ng c¸ch lao ®éng mçi ngµy 4 giê nh­ng ®iÒu ®ã l¹i kh«ng lµm cho anh ta mÊt kh¶ n¨ng cã thÓ lao ®éng mçi ngµy 8 giê hay nhiÒu h¬n n÷a. Bëi vËy, khi ®· mua søc lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n víi gi¸ 4 ®ång(®­îc cho lµ ngang gi¸) cho mét ngµy lao ®éng 8 giê, th× nhµ t­ b¶n cã quyÒn tiªu dïng søc lao ®éng ®ã, hay cã thÓ b¾t ng­êi c«ng nh©n ®ã lao ®éng trong c¶ 8 giê. Nªn nÕu tiÕp tôc s¶n xuÊt thªm 5 kg sîi n÷a th× nhµ t­ b¶n chØ ph¶i bá thªm tiÒn ®Ó mua 5 kg b«ng vµ tiÒn hao mßn m¸y mãc, mµ kh«ng ph¶i tr¶ thªm tiÒn c«ng cho c«ng nh©n kÐo sîi. VËy tæng sè tiÒn nhµ t­ b¶n øng tr­íc ®Ó s¶n xuÊt ra 10 kg sîi lµ: 10 ®ång cho 10 kg b«ng; hai ®ång cho hao mßn m¸y mãc; 4 ®ång ®Ó thuª c«ng nh©n; tæng céng lµ 16 ®ång. Mµ gi¸ trÞ cña 10 kg sîi lµ: 20 ®ång. NÕu nhµ t­ b¶n b¸n 10 kg sîi (®óng gi¸ trÞ) víi gi¸ 20 ®ång th× thu ®­îc l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ 4 ®ång. Nh­ thÕ tiÒn ®· ®­îc biÕn thµnh t­ b¶n. VÝ dô trªn cho thÊy, t­ liÖu cña s¶n xuÊt chØ chuyÓn gi¸ trÞ sang s¶n phÈm míi chø kh«ng lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ cña s¶n phÈm ®ã, tøc lµ kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­. Cßn søc lao ®éng míi lµ nh©n tè t¹o ra gi¸ trÞ míi lín h¬n gi¸ trÞ cña b¶n th©n nã, phÇn lín h¬n ®ã lµ kÕt qu¶ lao ®éng kh«ng ®­îc tr¶ c«ng cña ng­êi c«ng nh©n, vµ chÝnh lµ gi¸ trÞ thÆng d­. T­ b¶n øng tr­íc cña nhµ t­ b¶n trªn ®­îc chia lµm hai bé phËn. Mét lµ, bé phËn t­ b¶n ®­îc chia ra ®Ó mua t­ liÖu s¶n xuÊt ®­îc coi lµ t­ b¶n biÕn, ký hiÖu lµ C. Hai lµ, bé phËn t­ b¶n chi ra ®Ó mua søc lao ®éng ®­îc gäi lµ t­ b¶n kh¶ biÕn, ký hiÖu lµ v, bé phËn t­ b¶n nµy còng chØ lµ mét sè tiÒn nh­ t­ b¶n chi ra ®Ó mua t­ liÖu s¶n xuÊt, nh­ng nhê mua ®­îc søc lao ®éng lµ lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt mµ khi tiªu dïng nã t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­, nªn trë thµnh l­îng kh¶ biÕn. ViÖc ph©n chia t­ b¶n thµnh t­ b¶n bÊt biÕn vµ t­ b¶n kh¶ biÕn cµng chØ râ nguån gèc cña gi¸ trÞ thÆng d­ lµ søc lao ®éng cña c«ng nh©n chø kh«ng ph¶i lµ m¸y mãc hay t­ liÖu s¶n xuÊt kh¸c. Còng qua vÝ dô trªn, chóng ta thÊy ngµy lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n ®­îc chia thµnh hai phÇn, mét phÇn lµ thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt(®Ó t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng), mét phÇn lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­ (phÇn thêi gian t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­). Cã hai ph­¬ng thøc s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, ®ã lµ: s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi vµ s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. (a) Ph­¬ng thøc s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ tuyÖt ®èi: §©y lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ b»ng c¸ch kÐo dµi ngµy lao ®éng hoÆc lµ t¨ng c­êng ®é lao ®éng, trong khi gi¸ trÞ søc lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng tÊt yÕu kh«ng thay ®æi, nhê ®ã kÐo dµi thêi gian lao ®éng thÆng d­. KÐo dµi ngµy lao ®éng hay t¨ng c­êng ®é lao ®éng ®Òu lµ hao phÝ lao ®éng trõu t­îng. ThÝ dô: ngµy lao ®éng lµ 8 giê, gåm thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt: 4 giê vµ thêi gian lao ®éng thÆng d­: 4 giê. B©y giê kÐo dµi ngµy lao ®éng thµnh 10 giê mµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt kh«ng ®æi th× thêi gian lao ®éng thÆng d­ t¨ng tõ 4 giê lªn 6 giê. Môc ®Ých cña nhµ t­ b¶n lµ gi¸ trÞ thÆng d­ tèi ®a(v« h¹n), nh­ng ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nµy kh«ng ®¹t ®­îc môc ®Ých ®ã. V× ngµy lao ®éng bÞ h¹n chÕ kh«ng qu¸ 24 giê, vµ trong thùc tÕ, kh«ng thÓ kÐo dµi ®Õn 24 giê. MÆt kh¸c, viÖc kÐo dµi ngµy lao ®éng cßn gÆp ph¶i nh÷ng ®Êu tranh cña c«ng nh©n, vµ sù ®Êu tranh ®ã buéc nhµ t­ b¶n ph¶i rót ng¾n thêi gian lao ®éng. Khi ®é dµi ngµy lao ®éng ®· ®­îc x¸c ®Þnh, nhµ t­ b¶n ph¶i t×m ph­¬ng thøc kh¸c ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d­, ph­¬ng thøc ®ã ®­îc gäi lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. (b) Ph­¬ng thøc s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®«i: Ph­¬ng thøc s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi lµ ph­¬ng thøc s¶n xuÊt gi¸ trÞ b»ng c¸ch rót ng¾n thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt, nhê ®ã kÐo dµi thêi gian lao ®éng thÆng d­, cßn ®é dµi ngµy lao ®éng kh«ng ®æi. Muèn rót ng¾n thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt th× ph¶i gi¶m gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t, b»ng c¸ch t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi ë nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt ra t­ liÖu sinh ho¹t vµ ë nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt ra t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó s¶n xuÊt ra t­ liÖu sinh ho¹t. Muèn t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng ph¶i c¶i tiÕn s¶n xuÊt, ®æi míi c«ng nghÖ. Nh÷ng doanh nghiÖp nao ®i ®Çu trong viÖc øng dông c«ng nghÖ míi sÏ thu ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch. ë ®©y, gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ gi¸ trÞ thÆng d­ cao h¬n gi¸ trÞ thÆng d­ b×nh th­êng do cã gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ x· héi cña hµng hãa ®ã. Thùc chÊt cña gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch chÝnh lµ gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi, bëi v× nã ®Òu do t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng mµ cã. ChØ kh¸c ë chç: gi¸ trÞ thÆng d­ tu¬ng ®èi do t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi, do ®ã, tÊt c¶ c¸c nhµ t­ b¶n ®Òu ®­îc h­ëng. Cßn gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch lµ do t¨ng n¨ng suÊt c¸ biÖt cao h¬n n¨ng suÊt lao ®éng x· héi th× míi ®­îc h­ëng gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch nµy. Khi c¸c doanh nghiÖp ®Òu øng dông c«ng nghÖ míi vµ h¹ gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ th× gi¸ trÞ thÞ tr­êng sÏ gi¶m xuèng, ng­êi tiªu dïng ®­îc mua hµng ho¸ rÎ h¬n tr­íc, tøc lµ gi¸ cña nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t gi¶m, nhê ®ã sÏ h¹ ®­îc thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt xuèng, vµ nhµ t­ b¶n thu gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. Do c¸c doanh nghiÖp ®Òu cã tr×nh ®é c«ng nghÖ nh­ nhau nªn kh«ng ai thu ®­îc gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch n÷a, gi¸ trÞ thÆng d­ siªu ng¹ch khi ®ã chuyÓn thµnh gi¸ trÞ thÆng d­ t­¬ng ®èi. CÇn ®Ó ý r»ng, m¸y mãc(m¸y mãc tiªn tiÕn còng vËy) kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­, nh­ng nã t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó t¨ng søc s¶n xuÊt cña lao ®éng, h¹ gi¸ trÞ c¸ biÖt cña hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ cña thÞ tr­êng, nhê ®ã mµ gi¸ trÞ thÆng d­ t¨ng lªn. B. MÆt l­îng cña gi¸ trÞ thÆng d­: MÆt l­îng cña gi¸ trÞ thÆng d­ biÓu hiÖn ë tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­, ë khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­, vµ ë trong c¸c h×nh thøc cña gi¸ trÞ thÆng d­. I. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tû lÖ tÝnh theo phÇn tr¨m gi÷a gi¸ trÞ thÆng d­ vµ t­ b¶n kh¶ biÕn(Ký hiÖu lµ m3). Nh­ vËy ta cã thÓ thÊy tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ phô thuéc vµo mèi quan hÖ gi÷a phÇn ngµy lao ®éng cÇn thiÕt ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng, vµ thêi gian lao ®éng thÆng d­. Mµ d­íi CNTB, phÇn thêi gian lao ®éng thÆng d­ lµ phÇn thêi gian lao ®éng kh«ng c«ng cña ng­êi c«ng nh©n cho nhµ t­ b¶n. Do ®ã, tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ ph¶n ¸nh tr×nh ®é (møc ®é) bãc lét cña nhµ t­ b¶n víi c«ng nh©n, tøc lµ nãi lªn sù bãc lét theo chiÒu s©u. §Ó chøng minh cho kÕt luËn nµy, ta h·y ®i so s¸nh gi¸ trÞ thÆng d­ vµ phÇn t­ b¶n trùc tiÕp sinh ra nã. Nhµ t­ b¶n øng tr­íc mét sè t­ b¶n lµ C ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt, t×m kiÕm gi¸ trÞ thÆng d­, gi¸ trÞ thÆng d­ ®ã ®­îc biÓu hiÖn ë phÇn d­ trong gi¸ trÞ cña s¶n phÈm so víi tæng sè gi¸ trÞ cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt ra s¶n phÈm Êy. Ta cã gi¸ trÞ cña s¶n phÈm (Ký hiÖu la C,) lµ: C, = C + m, trong ®ã m lµ gi¸ trÞ thÆng d­. T­ b¶n C ®­îc chia thµnh h¹i phÇn: mét phÇn ®­îc gäi lµ t­ b¶n bÊt biÕn, ký hiÖu lµ c, chi cho nh÷ng t­ liÖu s¶n xuÊt; mét phÇn ®­îc gäi t­ b¶n kh¶ biÕn, ký hiÖu lµ v, chia ra ®Ó mua søc lao ®éng. VËy C = c + v . VÝ dô nh­ nhµ t­ b¶n ®· øng tr­íc 16 ®ång, trong ®ã c = 12 ®ång, v = 4 ®ång. §Õn ®©y ta cã thÓ viÕt l¹i c«ng thøc tÝnh gi¸ trÞ thÆng d­ cña mét s¶n phÈm nh­ sau: C, =c + v + m. VÝ dô nh­ gi¸ trÞ cña s¶n phÈm ®ã lµ C, =20 ®ång, vËy gi¸ trÞ thÆng d­ m = 4 ®ång. Nh­ ®· lµm râ ë phÇn trªn, th× c lµ bé phËn gi¸ trÞ ®­îc chuyÓn ho¸ toµn bé vµo trong gi¸ trÞ cña s¶n phÈm, cßn v lµ bé phËn gi¸ trÞ trùc tiÕp sinh ra m. Chóng ta ®· thÊy r»ng, trong mét ngµy lao ®éng, ng­êi c«ng nh©n kh«ng chØ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ søc lao ®éng cña m×nh, tøc lµ chØ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t hµng ngµy cÇn thiÕt cho anh ta mµ cßn t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n. V× anh ta s¶n xuÊt trong ®iÒu kiÖn cã sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi, cho nªn anh ta kh«ng trùc tiÕp s¶n xuÊt ra nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cña m×nh, mµ chØ s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ b»ng gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t cña anh ta. PhÇn ngµy lao ®éng mµ anh ta dïng ®Ó s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ nh÷ng t­ liÖu sinh ho¹t hµng ngµy cÇn thiÕt ®ã, ta gäi lµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt, lao ®éng trong thêi gian Êy gäi lµ lao ®éng cÇn thiÕt, vµ lao ®éng cÇn thiÕt ®­îc biÓu hiÖn b»ng sè t­ b¶n v. PhÇn thø hai trong ngµy lao ®éng, hay lµ phÇn thêi gian ng­êi c«ng nh©n lµm qu¸ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt, mµ lao ®éng trong phÇn thêi gian nµy, còng lµm cho ng­êi c«ng nh©n ph¶i hao phÝ søc lao ®éng cña m×nh, nh­ng l¹i kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ nµo cho m×nh c¶, mµ gi¸ trÞ t¹o ra khi ®ã lµ gi¸ trÞ thÆng d­ cho nhµ t­ b¶n. Ta gäi phÇn thêi gian nµy lµ thêi gian lao ®éng thÆng d­, lao ®éng trong thêi gian nµy lµ lao ®éng thÆng d­, lao ®éng thÆng d­ nµy ®­îc biÓu hiÖn b»ng gi¸ trÞ thÆng d­ m. Tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ theo kh¸i niÖm trªn lµ: m, = m v x 100% = 4 4 x 100% = 100% Vµ theo ph©n tÝch trªn th× m v = Lao ®éng thÆng d­ Lao ®éng cÇn thiÕt C«ng thøc tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ : m' = Lao ®éng thÆng d­ Lao ®éng cÇn thiÕt ChØ ra chÝnh x¸c tû lÖ gi÷a h¹i bé phËn cÊu thµnh cña ngµy lao ®éng. NÕu tû lÖ ®ã lµ 100%, th× ng­êi c«ng nh©n ®· lµm nöa ngµy cho b¶n th©n, vµ nöa ngµy cho nhµ t­ b¶n. Tãm l¹i, tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ ®· biÓu hiÖn chÝnh x¸c ®é t­ b¶n bãc lét søc lao ®éng, hay møc ®é nhµ t­ b¶n bãc lét ng­êi c«ng nh©n. II. Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­: Khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ lµ tÝch sè gi÷a tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d­ vµ tæng sè t­ b¶n kh¶ biÕn ®­îc sù dông. Ký hiÖu lµ M. Nh­ vËy, khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ cã thÓ ®­îc biÓu hiÖn b»ng c«ng thøc: M = m, . v (Trong ®ã, v lµ tæng sè t­ b¶n kh¶ biÕn ®­îc sö dông.) Nh×n vµo c«ng thøc trªn ta thÊy, ë cïng mét tr×nh ®é bãc lét (m,) nhÊt ®Þnh, nÕu nhµ t­ b¶n sö dông cµng nhiÒu t­ b¶n kh¶ biÕn th× khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ thu ®­îc sÏ cµng lín. Nh­ vËy, cã thÓ kÕt luËn lµ, khèi l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ ph¶n ¸nh quy m« cña sù bãc lét, hay ®ã lµ sù bãc lét theo chiÒu réng. III. Sù thay ®æi trong ®¹i l­îng cña gi¸ trÞ thÆng d­: Chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng: hµng ho¸ ®­îc b¸n theo gi¸ trÞ cña nã, vµ gi¸ c¶ søc lao ®éng cã thÓ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã, nh­ng kh«ng bao giê thÊp h¬n gi¸ trÞ cña nã. Khi ®· gi¶ ®Þnh nh­ thÕ th× sù thay ®æi cña ®¹i l­îng gi¸ trÞ thÆng d­ sÏ ®­îc quyÕt ®Þnh bëi 3 nh©n tè sau: mét lµ ®é dµi cña ngµy lao ®éng. Mµ 3 nh©n tè nµy cã thÓ kÕt hîp víi nhau ®Ó t¹o ra sù thay ®æi cña ®¹i l­îng gi¸ trÞ thÆng d­. 1. §¹i l­îng cña ngµy lao ®éng vµ c­êng ®é lao ®éng kh«ng thay ®æi (cho s½n), søc s¶n xuÊt cña lao ®éng thay ®æi. §¹i l­îng cña ngµy lao ®éng kh«ng ®æi, cã nghÜa lµ gi¸ trÞ cña ngµy lao ®éng ®ã kh«ng ®æi, hay gi¸ trÞ míi ®­îc t¹o ra trong ngµy lao ®éng lµ kh«ng ®æi. Gi¸ trÞ míi t¹o ra nµy bao gåm gi¸ trÞ søc lao ._.