Đóng góp của Phạm Thái trong văn học Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII - Nửa đầu thế kỷ XIX

phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã truyền dạy cho tôi những kiến thức quý báu. Xin đặc biệt cảm ơn PGS. TS. LÊ THU YẾN đã không quản khó nhọc, vất vả, tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Xin chân thành cảm ơn quý thầy cô trong Hội đồng bảo vệ luận văn đã dành thời gian quý báu để đọc, góp ý và chấm luận văn này. Xin cảm ơn quý trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn này. Tác giả luận văn Trần Văn Đúng MỞ ĐẦU 1. Mục đích, ý nghĩa của đề tài Nhìn vào lịch sử dân tộc ta có một hiện tượng thật lạ là khi xã hội rối ren nhất, loạn lạc nhất thì văn học lại đạt được những thành tựu rực rỡ nhất. Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII - nửa đầu thế kỉ XIX ra đời trong giai đoạn chế độ phong kiến tranh giành quyền lợi, đời sống nhân dân vô cùng cực khổ, đói kém. Đặc biệt giai đoạn này đã xuất hiện trào lưu nhân đạo chủ nghĩa với nội dung chủ yếu là giải phóng tình cảm, đấu tranh để được tự do yêu đương và hàng loạt những cây bút đậm dấu ấn cá nhân như Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, Phạm Thái … Tự bản thân cuộc đời Phạm Thái là một bài ca đẹp mà buồn còn thơ văn Phạm Thái là mảng đề tài có sức hút lớn. Thế nhưng người ta cũng còn ngại viết về Phạm Thái và những tác phẩm của ông vì những “bảo thủ”, “phản động” trong thiên kiến chính trị của ông. Trong Văn học Việt Nam (1969), Nxb Tân Việt, Phạm Văn Diêu đã khái quát nền văn học Việt đời Lê mạt – Nguyễn sơ nhưng ông không hề đề cập đến Phạm Thái trong tác phẩm của mình. Hay công trình Phú Việt Nam cổ và kim (2002) (Nxb Văn hóa thông tin) do Phong Châu và Nguyễn Văn Phú giới thiệu, sưu tầm, chú thích không hề có bài Chiến tụng Tây Hồ phú và hai ông đã nói rõ quan điểm của mình trong phần cước chú: “nội dung thể hiện tư tưởng phản động chống cuộc khởi nghĩa Tây Sơn, nên bỏ không in” [8, tr. 203]. Nguyễn Nghiệp cũng đã kết luận chắc nịch rằng: “…Xét về toàn bộ tác phẩm mà nói, thử hỏi tác dụng giáo dục của Sơ kính tân trang đối với thế hệ chúng ta phỏng được bao nhiêu. Một con người với tư tưởng căn bản là phản động và tiêu cực như Phạm Thái làm sao có thể tạo ra những giá trị nhân đạo cao cả, có tác dụng cho thế hệ được” [91]. Về tác phẩm, Phạm Thái viết không nhiều nhưng hầu hết bằng chữ Nôm. Cùng thời có một số nhà nho vẫn dè dặt hoặc không sử dụng với thứ chữ dân tộc như Nguyễn Huy Hổ, Cao Bá Quát… thì việc Phạm Thái ưu tiên sử dụng chữ Nôm là một tiến bộ đáng ghi nhận. Về loại thể, Phạm Thái viết rất đa dạng, cả truyện, văn xuôi lẫn thơ, phú. Cụ thể có truyện thơ, phú, văn tế, thơ trữ tình Đường luật, thơ trữ tình theo thể thơ dân tộc như lục bát, song thất lục bát, các dạng thơ chơi…Quan trọng nhất là ở loại thể nào Phạm Thái cũng có tác phẩm vào hàng đáng ghi nhận về nội dung lẫn nghệ thuật, có những loại thể vào hàng hay nhất, tiêu biểu cho loại thể đó. Về đề tài, thơ văn của ông chủ yếu chỉ tập trung vào tình yêu và ông đã góp công lớn vào trào lưu chủ nghĩa nhân đạo chung của xã hội đương thời. Đó là tiếng kêu đòi quyền tự do yêu đương và tiếng nói bênh vực người phụ nữ nói riêng và tiếng kêu đề cao quyền sống của con người cá nhân nói chung. Nhìn chung, về nghệ thuật, Phạm Thái có những bước đột phá trong việc phá vỡ những khuôn thước có tính quy phạm của thơ văn trung đại đương thời và có những lúc thơ ông đã đạt đến trình độ điêu luyện về nghệ thuật, trở thành kiểu mẫu đáng để học tập, phát huy và kế thừa cho những người cầm bút sau ông. Tác phẩm của Phạm Thái ở nhiều phương diện đã trở thành tiếng nói mở đầu cho một giai đoạn tân kỳ đang sắp sửa. Chính vì những lẽ trên, Phạm Thái xứng đáng có một vị trí trong nền văn học nước nhà. Chính bản thân Phạm Thái còn là nguồn cảm hứng cho thơ văn đời sau. Khái Hưng viết Tiêu Sơn tráng sĩ, Phạm Khắc Khoan viết Kịch thơ Phạm Thái, Nghiêm Phái – Thư Linh viết kịch thơ Phạm Thái - Quỳnh Như. Họ đã đồng cảm và khai thác nỗi cô đơn, bất lực, chán chường của con người cá nhân trong thời đại của họ qua cuộc đời, tình yêu và sự nghiệp thơ văn của Phạm Thái. Tuy nhiên, cho đến thời điểm này, đã có nhiều công trình, bài viết chú ý nghiên cứu tác phẩm thơ văn của Phạm Thái nhưng phần lớn mới chú ý đến từng tác phẩm đơn lẻ của Phạm Thái hoặc nhìn Phạm Thái như một nhà nho tài tử mà chưa có một công trình đánh giá toàn diện, tổng quát đóng góp của thơ văn của Phạm Thái. Vì vậy, theo chúng tôi, việc tìm hiểu, nghiên cứu, đánh giá toàn diện về THƠ VĂN PHẠM THÁI để thấy rõ ĐÓNG GÓP CỦA PHẠM THÁI TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM GIAI ĐOẠN NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII – NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX là việc cần thiết và có giá trị, không chỉ trên bình diện lí luận, phê bình mà còn giúp ích cho thực tiễn dạy và học tác giả Phạm Thái trong nhà trường phổ thông cũng như đại học. 2. Lịch sử vấn đề Những công trình, tác phẩm có liên quan đến Phạm Thái cũng không đến nỗi hiếm hoi, song trong đó những tác phẩm đi sâu vào nghiên cứu riêng Phạm Thái thì rất ít. Có thể tạm chia những tác phẩm có liên quan đến Phạm Thái thành hai loại. Loại thứ nhất là những công trình biên khảo, sưu tầm, hiệu đính, chú giải, trích dẫn, giới thiệu thơ văn Phạm Thái. Loại thứ hai là những giáo trình, công trình nghiên cứu, bài viết về thơ văn Phạm Thái hoặc có đề cập nhiều đến thơ văn Phạm Thái. Loại thứ nhất có thể kể đến những công trình: Văn đàn bảo giám (1926) - Trần Trung Viên; Phổ Chiêu thiền sư thi tập (1932) - Sở Cuồng (Lê Dư); Việt Nam thi văn hợp tuyển (1943) và Việt Nam văn học sử yếu (1944) - Dương Quảng Hàm; Lịch sử văn học Việt Nam (1962) của Lê Trí Viễn – Phan Côn - Đặng Thanh Lê – Phạm Văn Luận – Lê Hoài Nam đồng biên soạn; Bảng lược đồ văn học Việt Nam (1967), quyển thượng: nền văn học cổ điển từ thế kỷ XIII đến năm 1862 - Thanh Lãng; Việt Nam văn học giảng minh (1974) - Vũ Tiến Phúc; Hợp tuyển thơ văn Việt Nam thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX (tái bản năm1978) (Nxb VHVN); Tổng tập văn học Việt Nam (1997) do Nguyễn Quảng Tuân biên soạn; Tinh tuyển văn học Việt Nam, tập 5, quyển 2: văn học thế kỷ XVIII (2004) do Nguyễn Thạch Giang chủ biên; Giai thoại làng nho – Lãng Nhân; Thơ văn Việt Nam thơ Nôm Đường luật từ thế kỷ XV đến hết thế kỷ XIX - Hà Xuân Liêm sưu tầm và biên soạn; Trần Đình Sử - Những công trình thi pháp học (2005) - tuyển tập, tập 1- Nguyễn Đăng Điệp giới thiệu và tuyển chọn. Trong các công trình trên, các tác giả thường nêu tiểu sử Phạm Thái, giới thiệu tên tác phẩm, sau đó, trích một vài tác phẩm tiêu biểu của Phạm Thái như Sơ kính tân trang, Chiến tụng Tây Hồ phú hoặc một số bài thơ yết hậu, tự thuật… Có trường hợp như Kiều Thu Hoạch trong tác phẩm Truyện Nôm – Lịch sử phát triển và thi pháp thể loại (2007) chỉ tóm tắt truyện Châu sơ kim kính lục (Sơ kính tân trang). Công trình tuy không đi sâu vào nghiên cứu truyện Sơ kính tân trang nhưng đã giúp người viết có cái nhìn khái quát về cấu trúc truyện thơ Nôm. Ngoài ra, có những tác phẩm bên cạnh việc giới thiệu tiểu sử, tác phẩm, trích dẫn một vài tác phẩm thơ văn Phạm Thái còn bước đầu nhận xét về nội dung, nghệ thuật, thể tài trong thơ văn Phạm Thái như Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, (tập 2),(tái bản 1997), Phạm Thế Ngũ có nhận định chung về nội dung thơ văn của Phạm Thái, nhận xét sơ lược về bài Chiến tụng Tây Hồ phú, tóm tắt truyện Sơ kính tân trang, đề cập sơ lược về thể Từ. Hay Lược khảo lịch sử văn học Việt Nam từ khởi thủy đến cuối thế kỷ 20 (2005), Bùi Đức Tịnh có nêu hoàn cảnh sáng tác bài Chiến tụng Tây Hồ phú và tóm tắt truyện Sơ kính tân trang. Đặc biệt có những công trình chỉ sưu tầm, giới thiệu thơ văn của Phạm Thái như Chiêu - Lỳ Phạm – Thái thi – tập (1959) - Hoàng Xuân. Tác phẩm này sưu tập và chú dẫn, phẩm bình sơ lược về thơ văn Phạm Thái. Ở loại thứ hai có thể kể đến các công trình, giáo trình, tác phẩm sau: Phạm Thái, Sơ kính tân trang (1960), Nxb Văn hóa của Lại Ngọc Cang là công trình khảo dị và hiệu đính rất công phu về tác phẩm Sơ kính tân trang. Ông đã tìm hiểu chung cuộc đời, bối cảnh thời đại Phạm Thái sinh sống, nêu thành công và hạn chế của Sơ kính tân trang. Trong Việt Nam thi văn giảng luận (tái bản 2000), Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Như Chi tuyển chọn những tác giả, tác phẩm tiêu biểu để phác thảo được một cách đầy đủ, trung thực diện mạo nền văn học dân tộc từ khởi thủy cho đến cuối thế kỷ XIX. Trong đó, có tiểu sử, có nhận xét văn chương bài “Chiến tụng”, giọng điệu thơ văn Phạm Thái. Trong Từ điển văn học từ nguồn gốc đến hết thế kỷ XIX (1994), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Lại Nguyên Ân giới thiệu tiểu sử, tên tác phẩm chính và nhận định thơ văn Phạm Thái. Trong Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt Nam (1997), Nxb Giáo dục, Tp. HCM của tập thể tác giả Nguyễn Hữu Sơn, Trần Đình Sử, Huyền Giang, Trần Ngọc Vương, Trần Nho Thìn, Đoàn Thị Thu Vân có những nhận định về tác phẩm Sơ kính tân trang như nói về ngoại hình nhân vật, cách miêu tả thiên nhiên đẹp. Trong Phê bình bình luận văn học: Phạm Thái (….), Phạm Đình Toái (1998), Nxb Văn nghệ Tp.HCM, Vũ Tiến Quỳnh có viết về tiểu sử Phạm Thái, giới thiệu sơ lược nội dung và nghệ thuật của Chiến tụng Tây Hồ phú. Trong Văn học Việt Nam - nửa cuối thế kỉ XVIII - hết thế kỉ XIX (1999), ở chương IV, Nguyễn Lộc có viết về tiểu sử Phạm Thái và tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật tác phẩm Sơ kính tân trang. Trong Nhà văn và tác phẩm trong nhà trường Phạm Thái - Nguyễn Công Trứ - Cao Bá Quát (1999) (tuyển chọn và biên soạn), Nxb Giáo Dục, Vũ Dương Quỹ có nêu tiểu sử, giới thiệu các tác phẩm tiêu biểu, giới thiệu nét lớn về nội dung và nghệ thuật thơ văn Phạm Thái. Trong đó có gợi ý phân tích Cảnh chùa chiền (trích Sơ kính tân trang). Ở Tạp chí văn học số 8 - 2000, Nguyễn Thị Nhàn có viết về Mô hình kết cấu truyện“Sơ kính tân trang”. Trong quyển Trên hành trình văn học trung đại (2001), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Nguyễn Mạnh Hùng có đề cập đôi nét về Sơ kính tân trang. Tác giả chỉ ra sự yếu kém về nghệ thuật của tác phẩm Sơ kính tân trang như kết cấu không chặt chẽ và cũng nhận ra được nét phóng túng của nhà thơ trong khi bày tỏ tâm trạng qua các cảnh ngộ khác nhau nhưng rất ít có phân tích. Trong Tự sự học (2003), Nxb Đại học Sư phạm, Trần Đình Sử chủ biên có bài viết Kết cấu truyện Nôm của Đinh Thị Khang. Khi tác giả đề cập đến cốt truyện thơ Nôm nói chung, tác giả có chỉ ra những ngoại lệ của Sơ kính tân trang như lắp ghép hai truyện về hai cuộc tình trong một cấu trúc tác phẩm, sử dụng mô típ “tái thế tương phùng” của dân gian để gắn kết mối hận tình của đời thực với một mối tình trong mộng. Gần đây hơn, Hồ Thị Kiều Chinh trong luận văn thạc sĩ năm 2007 của mình (Trường KHXH và Nhân văn) với đề tài Phạm Thái trong dòng nhà nho tài tử. Trong chương 2 của luận văn với đề mục Chất tài tử trong thơ văn Phạm Thái, Hồ Thị Kiều Chinh có giới thiệu tiểu sử và văn bản tác phẩm Phạm Thái, nghiên cứu Phạm Thái từ anh hùng thời loạn đến nhà nho tài tử và những biểu hiện của chất tài tử trong thơ văn Phạm Thái và chương 3 là phần làm rõ những đóng góp về nghệ thuật của văn chương tài tử Phạm Thái. Trong đó, chủ yếu nêu bật chất tài tử trong thơ văn Phạm Thái ở những khía cạnh: “Tài - tài hoa”; “Tình – đa tình”; “Cá tính”. Đây là tài liệu giúp ích rất nhiều cho chúng tôi trong việc khái quát hình ảnh con người cá nhân trong thơ văn Phạm Thái. Nhìn chung, ở loại thứ nhất, các tác giả thường nêu tiểu sử Phạm Thái và trích dẫn, giới thiệu tác phẩm thơ văn ông. Ở loại thứ hai, các tác giả đã có sự chú ý nghiên cứu đáng kể đối với truyện thơ Nôm Sơ kính tân trang. Những tác phẩm còn lại của Phạm Thái ít được các tác giả đề cập, nghiên cứu, đặc biệt là nghiên cứu trong sự đối sánh với các tác giả viết cùng thể tài. Hơn nữa, các tác giả chưa nghiên cứu sâu sắc, toàn diện thơ văn Phạm Thái và nhìn nhận sự đóng góp của Phạm Thái ở tất cả các loại thể, đặc biệt như phú, thơ trữ tình Đường luật, thơ lục bát, song thất lục bát, văn xuôi. Tất cả các tài liệu kể trên, đặc biệt là công trình của Lại Ngọc Cang, Vũ Tiến Quỳnh, Hồ Thị Kiều Chinh đã giúp chúng tôi khơi mở, củng cố cũng như mạnh dạn khẳng định sự đóng góp của Phạm Thái trên hành trình văn học trung đại nói riêng, hành trình văn học dân tộc nói chung. Với một nhiệt tâm cố gắng tìm hiểu đóng góp của toàn bộ thơ văn Phạm Thái đối với văn học Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, hướng triển khai của luận văn sẽ kế thừa những phần các tác giả, các nhà nghiên cứu đi trước đã nói đến. Quan trọng hơn, luận văn sẽ đi vào tìm hiểu những điều mà các tác giả, các nhà nghiên cứu đề cập sơ lược hoặc chưa đề cập. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng mà chúng tôi quan tâm nghiên cứu ở đây là thơ văn của Phạm Thái và đặt thơ văn của ông trong dòng chảy văn học Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX để thấy được đóng góp của ông. Phạm Thái hầu như chỉ sáng tác bằng chữ Nôm và có các loại như truyện thơ, văn xuôi, phú, thơ. Chúng tôi sẽ bàn về giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật cũng như sự đóng góp của Phạm Thái đối với nền văn học nước nhà. Trong đó, chúng tôi sẽ tập trung nghiên cứu tất cả các tác phẩm thơ văn của Phạm Thái và cố gắng so sánh đối chiếu tác phẩm của Phạm Thái với những tác phẩm tiêu biểu có liên quan của những ngôi sao nổi bật trên vòm trời văn học trong giai đoạn ấy như Nguyễn Hữu Chỉnh, Nguyễn Huy Lượng, công chúa Ngọc Hân, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Gia Thiều, Đặng Trần Côn, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Huy Tự, Phạm Đình Hổ, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát… 4. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện luận văn này, chúng tôi sử dụng các phương pháp như hệ thống, phân tích - tổng hợp, so sánh đồng đại và lịch đại; phương pháp liên ngành (văn học, sử học, văn hóa…); phương pháp nghiên cứu lịch sử, phương pháp so sánh loại hình (loại hình tác giả và cả tác phẩm) kết hợp với những thao tác như thống kê, phân loại. Trong đó chúng tôi sẽ: - Đi vào thống kê, phân tích, tổng hợp những khía cạnh độc đáo về nội dung và nghệ thuật thơ văn Phạm Thái. - Đối chiếu, so sánh thơ văn Phạm Thái với thơ văn của các tác giả khác cùng thời nhằm mục đích cuối cùng là rút ra những đóng góp của tác giả. 5. Những đóng góp của luận văn Qua luận văn này, chúng tôi mong muốn hệ thống hoá các quan điểm đánh giá, phê bình về thơ văn Phạm Thái. Sau đó, chúng tôi sẽ chỉ ra những đóng góp mới của thơ văn Phạm Thái đặt trong mối tương quan so sánh với thơ văn của các tác giả cùng thời với Phạm Thái. Đề tài nghiên cứu thành công sẽ góp phần mang lại giá trị đích thực cho thơ văn Phạm Thái và góp phần xác định vị trí xứng đáng cho tác giả trong nền văn học nước nhà. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu có 7 trang, luận văn gồm nội dung chính có tất cả 3 chương. Trong đó: Chương 1 : Giới thiệu chung về Phạm Thái (14 trang). Trong chương này, chúng tôi sẽ trình bày các vấn đề: - Bối cảnh thời đại - Chân dung Phạm Thái - Thơ văn Phạm Thái Chương 2: Nội dung thơ văn và những đóng góp của Phạm Thái (70 trang). Chúng tôi sẽ giới thiệu, luận giải các vấn đề như sau: - Thơ văn Phạm Thái và hiện thực xã hội đương thời - Thơ văn Phạm Thái và hình ảnh con người cá nhân - Thơ văn Phạm Thái và hình ảnh thiên nhiên - Thơ văn Phạm Thái và tam giáo Chương 3: Nghệ thuật thơ văn và những đóng góp của Phạm Thái (62 trang). Chương này chúng tôi sẽ đi sâu tìm hiểu những đóng góp độc đáo trong nghệ thuật của Phạm Thái ở các phương diện: - Thể loại - Từ ngữ - Giọng điệu Cuối cùng là Kết luận (4 trang) và Tài liệu tham khảo (191 đề mục) Chương 1: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ PHẠM THÁI 1.1. Bối cảnh thời đại Từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XV, chế độ phong kiến Việt Nam vẫn còn trong thời thịnh. Từ thế kỷ XVI, nó suy vi, xã hội đã trở nên bất ổn. Đến giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, nhiều mâu thuẫn trở nên gay gắt, xã hội Việt Nam trở nên rối ren, chiến tranh loạn lạc chưa từng có trong lịch sử trước đó. Đó là mâu thuẫn giữa các tập đoàn phong kiến với nhau như vua Lê – chúa Trịnh và nhà Nguyễn. Trong thế kỷ XVIII, nước Đại Việt nằm dưới quyền cai trị tượng trưng của vua Lê, có danh mà không có quyền hành chính trị. Quyền lực thực sự nằm trong tay hai gia đình phong kiến, các chúa Trịnh ở phía Bắc kiểm soát nhà vua và điều khiển triều đình ở Thăng Long và các chúa Nguyễn ở phía Nam đóng đô tại thành Phú Xuân (Huế), chia đất nước thành Đàng Ngoài và Đàng Trong. Mặt khác, xã hội giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX còn có mâu thuẫn giữa các tập đoàn phong kiến và phong trào nông dân cụ thể là vua Lê – chúa Trịnh, nhà Nguyễn và phong trào nông dân. Phong trào nông dân tiêu biểu và đạt được thành tựu to lớn nhất là phong trào Tây Sơn. Chính vì vậy, “thế kỷ XVIII được giới sử học mệnh danh là thế kỷ của chiến tranh nông dân” [166, tr. 5]. Từ khi Trịnh Giang lên nắm quyền (năm1729) phong trào khởi nghĩa nông dân Đàng Ngoài liên tiếp xảy ra. Nhưng đa số lãnh tụ cuộc khởi nghĩa xuất sắc đương thời chủ yếu là nông dân ở vùng đồng bằng Bắc Bộ như: Nguyễn Tuyển, Nguyễn Cừ, Vũ Trác Oánh…và nổi bật hơn nữa là Nguyễn Danh Phương (1741 - 1751), Nguyễn Hữu Cầu (1741 - 1751), Hoàng Công Chất (1739 – 1769), Lê Duy Mật (1738 - 1770) … Ở Đàng Trong, vào khoảng giữa thế kỷ XVIII, nổ ra cuộc khởi nghĩa của Chàng Lía vùng Quy Nhơn. Nhưng đỉnh cao chói lọi nhất của chiến tranh nông dân thế kỷ XVIII là phong trào Tây Sơn của ba anh em Nguyễn Huệ (1771 - 1801) xuất phát từ Bình Định đã nhanh chóng phá tan chế độ mục nát vua Lê - chúa Trịnh ở Đàng Ngoài và lật đổ chính quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong. Đến khi Nguyễn Ánh giành được ngôi báu (1802) thì các cuộc khởi nghĩa cũng vẫn tiếp tục nổ ra. Như vậy, rõ ràng nguyên nhân chính là do tình trạng nông dân bị áp bức. Trong bốn đời vua từ Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị, Tự Đức đã có 500 cuộc khởi nghĩa lớn nhỏ chống lại triều đình. Trong đó, có 50 cuộc diễn ra dưới thời Gia Long. Ban đầu là các cuộc khởi nghĩa của Tống Cả và Nguyễn Trọng Phan (1807) (Hải Dương), Hầu Tạo (Nghệ Tĩnh) …rồi đến Lê Văn Khôi (1833 - 1835), Lê Duy Lương (1831 - 1834), Nùng Văn Vân (1833 - 1835), Phan Bá Vành (1824 - 1827), Cao Bá Quát (năm 1854)… Hơn thế nữa, đó còn là mâu thuẫn tranh đoạt quyền lực trong nội bộ của các tập đoàn phong kiến. Trong nội bộ vua Lê – chúa Trịnh cũng xảy ra nhiều cuộc thanh trừng đẫm máu lẫn nhau giữa anh em nhà chúa (Trịnh Lệ và Trịnh Sâm (1767) Trịnh Khải và Trịnh Cán (1782)), giữa chúa và vua (Lê Đế Duy Phường (1729 - 1732)… bị chúa Trịnh giết [166, tr.66]), giữa kiêu binh với quần thần vua Lê chúa Trịnh. Trong triều Tây Sơn, anh em Nguyễn Huệ - Nguyễn Nhạc, bác cháu Nguyễn Nhạc - Quang Toản bất hoà, lục đục. Sự xung đột, tranh quyền nghiêm trọng của hàng ngũ quan lại, tướng lĩnh Tây Sơn (Vũ Văn Dũng giết Bùi Đắc Tuyên và Ngô Văn Sở (1795)…) Trong triều Nguyễn, cũng xảy ra việc giết công thần (Đỗ Thành Nhơn, Nguyễn Văn Thành, Đặng Trần Thường…). Không chỉ có các mâu thuẫn trên, thời kỳ này còn xảy ra mâu thuẫn dân tộc gay gắt như phong trào Tây Sơn và quân Thanh, quân Xiêm La (nay là Thái Lan), Vạn Tượng (vương quốc của người Lào, được thành lập từ thế kỷ XIV, cố đô là Luang Prabang); nhà Nguyễn và Chân Lạp… Người anh hùng “áo vải cờ đào” Nguyễn Huệ đã quét sạch “29 vạn quân” [166, tr.53] Thanh do Lê Chiêu Thống rước vào miền Bắc, trên 2 vạn quân Xiêm La do Nguyễn Ánh rước vào miền Nam. Cuộc khởi nghĩa Tây Sơn nổi lên quyết tâm theo đuổi mục tiêu công bằng kinh tế và xã hội và vì một đất nước thống nhất không bị ngoại bang can thiệp đồng thời góp phần làm rạng rỡ truyền thống ngoan cường của cả dân tộc ta. Như vậy, chỉ trong vài năm đã thay đổi đến năm bảy đời vua, trong vòng hai mươi năm đã có biết bao thăng trầm, hưng phế chớp nhoáng của bao nhiêu triều đại, vọng tộc, thôn xóm, thị thành, thân phận con người. Giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX là giai đoạn mà con đường chính trị của các tầng lớp nho sĩ có sự phân hoá chưa từng có trong lịch sử trung đại Việt Nam. Họ phải đắn đo lựa chọn xem theo Tây Sơn hay trung thành với vua Lê - chúa Trịnh, chúa Nguyễn. Đến khi Nguyễn Ánh thắng lợi lại một lần nữa họ phải lựa chọn con đường chính trị cho riêng mình. Giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, nước ta có những mối quan hệ ngoại giao rộng rãi và đa dạng hơn các giai đoạn trước. Thời vua Lê - chúa Trịnh, các chúa Trịnh giữ quan hệ hòa bình hữu hảo với các nước láng giềng. Ngay từ trước khi giao chiến với quân Thanh, Quang Trung đã tính đến chiến lược ngoại giao với nhà Thanh. Theo phương lược vạch sẵn, với tài ngoại giao khéo léo của Ngô Thì Nhậm, ngay sau chiến thắng Kỷ Dậu, Tây Sơn nhanh chóng bình thường hóa bang giao với nhà Thanh. Năm 1789, Quang Trung sai cháu sang dâng biểu cầu phong. Cuối năm ấy, sứ bộ nhà Thanh sang làm lễ tấn phong cho vua Quang Trung nhưng vua chỉ cho người đóng giả mình nhận chiếu thư và sắc phong. Đầu năm sau, vua Quang Trung cũng không chịu sang mừng thọ Càn Long 80 tuổi mà để người đóng giả sang. Nhà Thanh thừa biết sự dối trá này nhưng đón tiếp vị giả Vương hết sức trọng thể khiến cho Phan Huy Ích, một thành viên trong phái đoàn kể lại thì từ trước tới giờ mình đi sứ Trung Quốc chưa có lần nào lạ lùng và vẻ vang như thế. Lịch sử ghi nhận những trang sử ngoại giao hào hùng, chói lọi của triều Tây Sơn trong bang giao với triều Mãn Thanh Trung Quốc. Sau khi thua nước ta, vua nhà Thanh định động binh chín tỉnh, trù tính báo thù. Với “Bang giao hảo thoại”, qua ngòi bút sắc bén, vừa đanh thép kiên quyết nêu cao chính nghĩa vừa khéo léo, mềm mỏng hợp tình hợp lý, Ngô Thì Nhậm đã thể hiện xuất sắc thiên tài chính trị của vua Quang Trung. Tư tưởng ngoại giao của vương triều Tây Sơn là chủ động tiến công ngoại giao và tư tưởng ngoại giao dựa trên cơ sở chính nghĩa và sức mạnh quân sự. Với đường lối ngoại giao đúng đắn trên làm cho nhà Thanh phải quyết định đình chỉ việc trả thù, tiếp nhận sứ thần Việt Nam mà còn buộc phải ra lệnh bãi bỏ lệ cống người vàng với lời phê rằng việc triều trước bắt cống người vàng là đáng khinh bỉ. Không những vậy, giữa năm 1792, Quang Trung đã gửi thư đến Càn Long cầu hôn công chúa Thanh triều và "xin" hai tỉnh Quảng Đông và Quảng Tây. Vua nhà Thanh đã chuẩn y. Vua Quang Trung còn có ý tấn công nhà Thanh nhằm vẽ lại bản đồ Việt - Hoa. Nhưng chưa thực hiện được, Quang Trung đã đột ngột qua đời. Đối với nước Vạn Tượng, mối quan hệ bang giao có phần căng thẳng hơn. “Ở Gia Định, Nguyễn Ánh lại một lần nữa liên kết với Xiêm La và nhờ Xiêm La sử dụng Vạn Tượng để đánh vào Nghệ An” [166, tr.64]. Trước tình hình đó, tháng 6 năm 1791, vua Quang Trung phải cử Trần Quang Diệu “đánh thẳng vào Viên Chăn, truy đuổi Vạn Tượng và bè lũ đến tận biên giới Xiêm La rồi mới rút về. Từ đó, biên giới phía tây mới được yên ổn.” [166, tr.64]. Về phía nhà Nguyễn, sau khi lấy được Bắc Hà năm 1802, vua Gia Long cầu phong nhà Thanh, được tấn phong là Việt Nam quốc vương, ấn định thể lệ tiến cống hai năm một lần và cứ bốn năm một lần Việt Nam sẽ phái sứ bộ sang làm lễ triều kính. Tháng 8 năm 1809, sứ đoàn Việt Nam sang mừng thọ vua Gia Khánh 50 tuổi. Việc giao thiệp giữa Gia Long và nhà Thanh được êm đẹp. Vua Minh Mạng (1820 – 1840) đặc biệt chú ý thần phục nhà Thanh. Nhà vua dẫn đoàn tuỳ tùng gồm khoảng gần 7000 người rời Phú Xuân ra Thăng Long để nhận sắc phong của “thiên triều”. Hành trình kéo dài 33 ngày đêm. Thủ tục đón tiếp và chiêu đãi sứ Thanh diễn ra hết sức chu đáo và long trọng, tốn kém. Như vậy, so với triều Tây Sơn thì trong bang giao với Trung Quốc, nhà Nguyễn đã có một bước lùi đáng kể. Với Xiêm La, dù có xung đột nhưng việc giao thiệp của triều Gia Long vẫn thuận lợi . Từ năm 1802, trở đi hai bên vẫn có sự sứ bộ qua lại trao đổi thân thiện và tặng phẩm. Tuy vậy, Xiêm La vẫn bí mật giúp người Chân Lạp nổi lên chống lại nước ta. Về phía Ai Lao (tiểu quốc Nam Lào), quốc vương nước này xin thần phục cả Việt lẫn Xiêm La. Thời vua Minh Mạng, nhiều xứ ở Ai Lao xin thuộc quyền bảo hộ của Việt Nam. Các vùng nay là Sầm Nứa, Trấn Ninh, Cam Môn và Savannakhet giáp với các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Trị, đều xin làm nội thuộc và trở thành các châu, phủ của Việt Nam. Đối với Chân Lạp, các đời chúa Nguyễn đã có công trong việc mở mang bờ cõi. Về kinh tế, nếu như trong các thế kỷ XVI - XVII và đầu XVIII, ngoại trừ những năm ác chiến với họ Trịnh, do xã hội tương đối ổn định lại có đất đai màu mỡ, được khai khẩn nhiều (các chúa Nguyễn coi trọng chính sách khẩn hoang) nhất là ở phương nam mà nền kinh tế nông nghiệp ở Đàng Trong nói riêng và cả nước nói chung khá phát triển thì đến giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, nông nghiệp rơi vào tình trạng trì trệ, đất bỏ hoang tăng mạnh như trong Vũ trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ ghi nhận. Trong nhân dân, các nghề thủ công truyền thống tiếp tục phát triển và trở nên phổ biến rộng khắp ở nhiều làng xã. Nghề làm gốm được cải tiến, nâng cao trình độ kỹ thuật và mỹ thuật, đã xuất hiện các lò gồm lớn nổi tiếng như Chu Đậu, Hợp Lễ (Hải Dương), Bát Tràng (nay thuộc Gia Lâm - Hà Nội). Nhiều làng, nghề thủ công chuyên nghiệp nổi tiếng ra đời như làng Mỹ Thiện (Quảng Ngãi), Phú Trạch (Thừa Thiên) làm nồi đất nung, dệt chiếu, lụa hoa, làng Thổ Hà (Bắc Ninh), Hương Canh (Phú Thọ) chuyên sản xuất chum vại, vò, chĩnh, làng Yên Thái (Hà Nội) chuyên làm giấy... Nổi tiếng nhất là nghề dệt vải, lụa. Có nhiều làng, phường lụa nổi tiếng như An Thái, Nghi Tàm… Tơ trở thành một mặt hàng xuất khẩu quan trọng bậc nhất. Sự tăng cường buôn bán với các thương nhân nước ngoài càng kích thích thêm sự phát triển của kinh tế hàng hoá. Thủ công nghiệp phát triển thêm một bước, buôn bán phồn vinh, những thành thị hưng khởi, những mầm mống của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa có điều kiện nảy sinh. Thủ công nghiệp khai mỏ rất phát triển và đạt được nhiều thành tựu. Nhiều mỏ được khai thác như các mỏ đồng Tụ Long (Tuyên Quang), Liêm Tuyền (Thái Nguyên)…; mỏ bạc ở Nam Xương, Long Sinh (Tuyên Quang); mỏ vàng ở Kim Mã, Tam Lộng (Thái Nguyên); kẽm ở Cồn Minh (Thái Nguyên)…[55, tr.337]. Ngành công nghiệp khai mỏ bấy giờ mở ra triển vọng trong việc tạo ra những mầm mống của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, ít nhất cũng tạo ra tiền đề thuận lợi cho sự ra đời của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa trong lòng chế độ phong kiến Việt Nam nhưng cuối cùng do chính sách lầm lẫn của các chúa Trịnh (thuế nặng, quy định khắt khe việc mua bán kim loại) và cho rằng việc khai mỏ chẳng có lợi gì, lại phải đào bới nhiều hại đến mạch đất nên nhà chúa đuổi hết thợ mỏ người Trung Quốc về nước, cấm tập trung nhiều thợ trong mỗi mỏ... Do vậy, nghề này đã bị tàn lụi dần. Chính quyền vua Quang Trung rất chăm lo phát triển kinh tế thủ công. “Chỉ trong thời gian ngắn, các trung tâm dần hồi phục” [166, tr. 61]. Đến nhà Nguyễn, thủ công nghiệp nhà nước chiếm một vị trí rất quan trọng để chế tạo tất cả những đồ dùng cho hoàng gia, tham gia đóng thuyền cho quân đội, đúc vũ khí, đúc tiền… Nhà Nguyễn cũng tập trung xây dựng hệ thống các xưởng thủ công nhà nước như xưởng đúc tiền, lập các Ti trông coi các ngành thủ công. Tuy nhiên, công thương nghiệp dưới thời Nguyễn lại càng bị kìm hãm nghiêm trọng. Nhà Nguyễn độc quyền về khai mỏ. Nhiều mỏ tư nhân nhà nước bắt nộp thuế quá nặng phải đóng cửa. Nhìn chung, thương nghiệp từ thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XVIII phát triển lên một bước đáng kể, cả nội thương và ngoại thương. Ở các làng hình thành nhiều chợ mới họp theo phiên, rồi xuất hiện chợ huyện, chợ phủ. Đồng thời, sự trao đổi buôn bán với các thương nhân nước ngoài như Trung Quốc, Nhật, Xiêm, Hà Lan, Anh, Pháp, Bồ Đào Nha… được tăng cường và mở rộng. Sự phát triển của công thương nghiệp đã làm xuất hiện một số thành thị mới. Kẻ Chợ và Phố Hiến là hai đô thị nổi tiếng bấy giờ ở Đàng Ngoài: “Thứ nhất Kinh Kì, thứ nhì Phố Hiến”. Kẻ Chợ (hay Kinh Kì) là đất Thăng Long nổi tiếng với 36 phố phường và 8 chợ lớn. Ở Đàng Trong có Hội An là thành phố cảng lớn nhất từ thế kỷ XVI đã có thương nhân nước ngoài đến buôn bán, ngoài ra còn có Thanh Hà (Thuận Hóa) ở tả ngạn Huế và phát triển mạnh từ thế kỷ XVII và đầu thế kỷ XVIII. Mặc dù việc buôn bán trong nước và giữa nước ta với các nước khác có được mở rộng từ giai đoạn trước nhưng đến giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII cũng bị đình trệ bởi vì chúa Trịnh tìm mọi biện pháp bóp nghẹt ngoại thương, ngăn cản việc buôn bán của thương nhân. Đối với thương nghiệp, Quang Trung mở rộng buôn bán với nước ngoài. Theo đề nghị của vua Quang Trung, nhà Thanh đã mở 5 cửa ải lớn thông thương với nước ta để cho khách thương hai nước qua lại. Đối với thương nhân phương Tây, Quang Trung cố gắng tạo cho họ những điều kiện buôn bán rất thuận lợi. Tuy nhiên, xem ra thì số thương nhân phương Tây buôn bán ở khu vực Nguyễn Ánh cai quản vẫn nhiều hơn. Việc thống nhất đất nước vào đầu thế kỷ XIX là một điều kiện thuận lợi cho thương nghiệp phục hồi và tái phát triển sau một thời gian dài suy thoái. Các thành thị công thương Hội An, Phố Hiến, Thanh Hà do nhiều nguyên nhân trở nên suy tàn và không thể phục hồi như xưa còn Thăng Long, Bến Nghé, Đà Nẵng, Gia Định vẫn tiếp tục phát triển. Với các nước phương Tây, vua Gia Long có thiện cảm với nước Pháp do khi ông còn gian truân có nhờ ông Bá Đa Lộc giúp đỡ. Nhưng sau đó trước sự bành trướng của Châu Âu ở Đông Nam Á khiến Gia Long e ngại, nhất là sau khi nước Anh chiếm được Singapore. Nhà vua thấy rằng cần phải giao hảo với người Tây phương nhưng không thể biệt đãi một quốc gia nào. Đến thời vua Minh Mạng, vua không có cảm tình với người Pháp như thái độ chung của người Á Đông lúc đó, coi người Âu Châu là bọn man di, là quân xâm lược. Cũng theo đường lối của hai tr._.iều Minh Mạng và Thiệu Trị, vua Tự Đức khước từ mọi việc giao thiệp với các nước ngoài trong có có nước Mỹ, dầu việc giao thiệp chỉ nhằm phục vụ thương mại. Như vậy, đối với phương Tây, từ Nguyễn Ánh trở về sau, các vua đã thực hiện chính sách “bế quan tỏa cảng”. Như vậy, quan hệ ngoại thương giữa Đàng Trong với các nước phương Tây cũng giống như ở Đàng Ngoài, chỉ được phát triển khá mạnh mẽ ở thế kỷ XVII và đầu thế kỷ XVIII, sau đó thuyền buôn các nước thưa thớt dần và chấm dứt hẳn bởi vì triều đình cũng từ chối đặt quan hệ thương mại với thương nhân phương Tây hoặc sợ nông dân tụ tập chống đối, ra lệnh cấm họp chợ (vua Minh Mệnh). Nhìn chung, việc buôn bán với nước ngoài và việc ra đời những trung tâm đô thị hàng hoá lớn đã tạo ra một tầng lớp thị dân khá đông đảo, tập trung ở các đô thị lớn. Họ đã vượt ra ngoài mối quan hệ cổ xưa là nông dân – địa chủ. “Họ sống tương đối tự do hơn nông dân, (...) họ chịu ít nhiều ảnh hưởng của thương nhân ngoại quốc; họ có tầm nhìn tương đối xa rộng hơn nông dân, do đó đồng thời họ cũng có óc phê phán khá nhạy bén. Đồng thời cũng không thể chối cãi những nhân tố tự do phóng túng (...) ở tầng lớp ấy.” [116, tr. 14]. Về đời sống của nông dân trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX nhìn chung khổ cực, điêu đứng do kỷ cương xã hội rối bời. Đất nước điêu linh nhưng giai cấp thống trị Đàng Ngoài lúc bấy giờ lại ra sức vơ vét của cải để lo ăn chơi xa xỉ. Vào nửa đầu thế kỷ XVIII, chúa Trịnh Giang đã ban hành thể lệ thu thuế kỳ lạ nhất trong lịch sử nước nhà là lượng trước số chi rồi mới định số thu cho dân. Bởi chính sách bóc lột như thế, hàng vạn nông dân Đàng Ngoài bị phá sản, phải bỏ xứ đi phiêu bạt đó đây. Vào những năm giữa thế kỷ XVIII, thiên tai, mất mùa và đói kém cứ liên tục xảy ra. Đặc biệt nghiêm trọng là nạn đói năm 1741. Năm ấy, “một trăm đồng tiền không đổi được một bữa ăn, người chết đói chồng chất ngổn ngang, người sống sót không còn một phần mười, làng nào có tiếng trù mật cũng chỉ còn dăm ba hộ nữa mà thôi” [166; tr. 33]. Gạo lúa khan hiếm đến nỗi có người chết trong khi tiền bạc đầy nhà. “Bấy giờ có những nơi, một mẫu ruộng chỉ đổi được một cái bánh nướng” [166, tr. 33]. Ở Đàng Trong, từ thời trị vì của chúa Nguyễn Phúc Khoát (1738 - 1765), chúa Nguyễn bắt đầu xưng Vương cũng là thời kỳ áp bức bóc lột nặng nề với các khoản phụ thu trong chế độ thuế cao hơn cả Đàng Ngoài rất nhiều. Không ít nông dân rơi vào tình cảnh mất hết ruộng đất, họ buộc phải trở thành tá điền cho địa chủ. Năm 1789, vua Quang Trung đã ban Chiếu khuyến nông đảm bảo cho nhân dân có ruộng cày. Vua đã đáp ứng yêu cầu của nông dân về hòa bình và ruộng đất. Về mặt tài chính, Quang Trung cho thi hành một chế độ thuế khóa đơn giản theo tinh thần “bớt thuế, thương dân” và trên cơ sở bãi bỏ nhiều thứ thuế phức tạp trước đó. Không chỉ coi trọng việc phát triển kinh tế, Quang Trung còn thi hành nhiều chính sách mang tính cải cách về văn hóa, giáo dục có ý nghĩa quan trọng. Đó là chủ trương dùng chữ Nôm và mở rộng trường học đến tận thôn xã. Vua Quang Trung đã mang lại lợi ích thực sự cho nhân dân trong nhiều năm liền… Nhưng thời gian trị vì của ông quá ngắn ngủi và trên thực tế Quang Trung chỉ chỉ quản lý từ vùng đất Bến Ván của Quảng Nam trở ra Bắc nên mức độ ảnh hưởng của những chính sách đối nội tiến bộ và tích cực của ông chưa phải là thực sự rộng lớn, lâu dài và sâu sắc. Những chính sách tích cực của vua Quang Trung giảm hiệu lực từ khi vua mất. Nguyễn Quang Toản và triều thần tướng tá xoay ra tranh đoạt quyền vị. “Họ thẳng tay bóc lột và bắt lính làm cho nông dân trước kia hưởng ứng và ủng hộ Nguyễn Huệ sau này chán bỏ triều đình Tây Sơn.” [116, tr. 10 - 11]. Khi Gia Long được thiên hạ đã xóa bỏ tất cả chế độ thuế khoá cũ của Tây Sơn để đặt lại thuế khoá mới nặng hơn thời trước. Đến Minh Mạng, vua định lại thuế điền nặng hơn nữa. Ngoài ra, dưới triều Nguyễn mỗi người dân đinh phải chịu 60 ngày lao dịch cho triều đình. Trên thực tế, người dân phải lao dịch khá nặng trong thời gian vương triều Nguyễn xây dựng các cung điện, lăng tẩm, dinh thự... Chẳng hạn năm 1807, ngay khi kinh thành Huế vừa được xây xong, vua Gia Long lại huy động hàng nghìn dân đinh và binh lính tiếp tục sửa chữa và tu bổ thêm trong một thời gian dài gây nên chế độ lao dịch nặng nề. Nhìn chung, đa số bộ phận nông dân sống trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX ngày tháng yên bình chỉ ngắn ngủi dưới thời vua Quang Trung còn lại các giai đoạn khác đều điêu đứng, khổ sở do chiến tranh hoành hành, quan lại tham nhũng, nạn cướp phá và mất mùa, lụt lội đói kém. Trong Vũ trung tuỳ bút có kể chuyện ruộng đất bỏ hoang, dân đói kém phải đi bóc vỏ cây để ăn, có người đàn bà góa tiền của như núi mà vẫn chết đói. Nạn đói khủng khiếp đến độ hàng quán ven đường đã làm canh thịt người (Vũ trung tuỳ bút). Ngay khi mới lên ngôi, cả Quang Trung và vua Gia Long đã phải ra những sắc lệnh để tránh ruộng bỏ hoang, cấm bán ruộng đất công và quy định chặt chẽ việc cầm cố loại công điền công thổ này để bảo đảm đất cày cho mọi người nông dân. Vua Gia Long thật sự có quan tâm đến đê điều, trị thuỷ nhưng do nhiều nguyên nhân khác nhau như thiếu sự phối hợp đồng bộ và quy hoạch chung giữa các địa phương, do tác động của môi trường, sinh thái,... các đê đắp lên cứ vỡ liên miên. Chính vì vậy, mất mùa, lụt lội liên tiếp xảy ra. Thời kỳ từ thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX là thời kỳ những cuộc khởi nghĩa nông dân mãnh liệt và dai dẳng. Chiến tranh, bắt lính, trưng sưu, tăng thuế, quan lại phú hào tham nhũng gian ác, đê vỡ, mất mùa, đói cơm, thiếu đất cày …bấy nhiêu tai họa thúc đẩy họ bạo động để mong đạt tới một chế độ sống dễ thở hơn. Nhìn chung, có thể khẳng định sự khốn khổ của người dân là tình trạng chung trong giai đoạn này, ở các vùng miền, dưới các chính thể khác nhau - bất kể là thời Lê – Trịnh, Tây Sơn hay Nguyễn - trong những thời điểm nhất định. Nói tóm lại, tình hình xã hội nước ta từ thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX nổi bật lên ba hiện tượng lớn bao trùm mọi diễn biến của lịch sử. Đó là tập đoàn phong kiến suy vi đến cùng cực và lần lượt sụp đổ, là nông dân bạo động thường xuyên mạnh mẽ đã từng thắng lợi vẻ vang, là nền kinh tế hàng hoá bước đầu phát triển và tạo ra một tầng lớp thị dân khá đông đảo. 1.2. Chân dung Phạm Thái Phạm Thái còn gọi là Phạm Phụng hay Phạm Đan Phụng là người làng Yên Thị, xã Yên Thường, huyện Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc (nay là huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh). Ông sinh ngày 19 tháng giêng năm Đinh Dậu (1777) đời vua Cảnh Hưng nhà Lê, trong một gia đình quan liêu quý tộc. Cha của Phạm Thái là một tôi trung của chúa Trịnh, được chúa cho giữ chức nội san bình phiên (một chức quan võ cao cấp) trong phủ chúa và được phong tước Trạch Trung hầu. Vì cha là quan võ nên từ thuở nhỏ Phạm Thái đã được học võ, sau ông mới học văn và trở thành một thanh niên văn võ song toàn. Thời Lê Trịnh, tước hầu là một tước quan to, người được phong hầu được hưởng nhiều quyền lợi đặc biệt. Khi Tây Sơn tiến ra Bắc, Trạch Trung hầu mộ binh đánh lại Tây Sơn. Nhưng trước cái khí thế mạnh như nước vỡ bờ của quân đội Tây Sơn, “nghĩa binh” của Trạch Trung hầu tan vỡ. Trạch Trung hầu chết vào lúc Phạm Thái đã 20 tuổi. Gia đình Phạm Thái do việc thất trận của Trạch Trung hầu mà tan tác. Phạm Thái mượn cớ đi du lãm các nơi danh lam thắng cảnh để tìm bè kết bạn mưu đồ sự nghiệp cần vương. Gặp Nguyễn Đoàn, một nhân vật chống Tây Sơn, Phạm Thái cùng Nguyễn Đoàn định ra kế hoạch vận động bọn quan liêu cũ mưu đồ chống Tây Sơn. Tương truyền Phạm Thái có soạn bài Quân yếu (cốt yếu của việc binh) bàn luận thế đánh. Nhưng rồi Nguyễn Đoàn bị bại trận và bị giết, Phạm Thái phải trốn đi. Bị nhà Tây Sơn truy nã, Phạm Thái phải cắt tóc đi tu và ở chùa Tiêu Sơn (huyện Yên Phong, trấn Kinh Bắc) với đạo hiệu Phổ Chiêu thiền sư. Trong thời gian ở chùa, Phạm Thái đã soạn mấy bài văn phả khuyến để đi khuyên giáo lấy tiền, gạo sửa chữa chùa. Tại đây, Phạm Thái đã tiến hành âm mưu mộ đánh nhà Tây Sơn. Hoài bão chính trị vẫn chưa nguôi nên thỉnh thoảng, ông có bàn chuyện phù Lê với vị cao tăng trụ trì là Phổ Tỉnh thiền sư. Trốn tránh ở chùa Tiêu Sơn mấy năm, Phạm Thái nhận được thư của Thanh Xuyên hầu Trương Đăng Thụ (người làng Thanh Nê, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định) mời lên Lạng Sơn bàn mưu khởi binh đánh Tây Sơn. Trương Đăng Thụ trước làm quan với họ Trịnh đã được phong tước Thanh Xuyên hầu, nay ra làm quan với Tây Sơn nhưng vẫn ngầm có ý chống lại. Trương Đăng Thụ vốn là bạn cũ của Phạm Thái. Mời được Phạm Thái, Trương Đăng Thụ rất mừng và thường cùng Phạm Thái bàn việc thời thế. Ở với Trương Đăng Thụ được ít lâu tại Lạng Sơn, Phạm Thái về Kinh Bắc thăm mẹ. Trong thời gian ở quê nhà, được tin Trương Đăng Thụ mất ở Lạng Sơn, linh cữu được gia quyến đưa về nguyên quán, lập tức Phạm Thái xuôi nam đến nhà thân phụ Trương Đăng Thụ là Kiến Xuyên hầu để phúng viếng bạn. Thấy Phạm Thái có tài và lại cùng một chí với con mình, Kiến Xuyên hầu rất mến, liền lưu Phạm Thái ở lại nhà mình. Kiến Xuyên hầu có một tiểu thư tài sắc vẹn toàn tên là Trương Quỳnh Như. Trong thời gian nán lại nhà bạn, Phạm Thái và Quỳnh Như đã yêu nhau say đắm. Nhiều lần họ xướng họa cùng nhau. Hiện còn lại 12 bài thơ Quỳnh Như làm về đề tài tình yêu và nỗi nhớ của nàng đối với Phạm Thái trong 12 giờ của một ngày (có hai bài Quỳnh Như ra đề và Phạm Thái làm). Mối tình trong sáng, tao nhã ấy được cha Quỳnh Như hết lòng ủng hộ nhưng mẹ nàng lại phản đối gay gắt. Quỳnh Như bị mẹ ép duyên với một người giàu có tên là Trịnh Nhị. Đau khổ, bất lực và uất ức tận cùng, nàng tìm đến cái chết để bảo toàn mộng đẹp với Phạm Thái. Cái chết của người yêu làm trái tim Phạm Thái tan nát, đau đớn khôn cùng, cộng với nỗi đau thân phận, nỗi buồn trong sự nghiệp cần vương đã có từ trước làm tâm hồn ông thêm đau thương. Mối tình thắm thiết giữa hai người là nguồn cảm hứng chính cho phần lớn của thơ văn Phạm Thái. Tình yêu không thành, những đau khổ trong tình yêu đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự nghiệp văn chương cũng như nội dung thơ văn của ông. Khi người yêu chết, Phạm Thái bỏ nhà Kiến Xuyên hầu ra đi. Năm 1802, đất nước lại một lần nữa thay đổi: chính quyền Tây Sơn bị diệt vong trước sự phản công quyết liệt của Gia Long. Giấc mơ phù Lê của Phạm Thái cũng tan theo mây khói: “Ngày tháng trôi như bóng thoảng nhanh, Công lao, sự nghiệp phút tan tành” [120; tr.108]. Từ đấy, một nỗi u uẩn thất cơ lỡ vận và nhất là nỗi đau tình vỡ, luôn đau đáu trong hồn ông. Ông tìm quên đời trên những ngả đường giong ruổi lãng du, vùi chôn cả tuổi trẻ lẫn lý tưởng chính trị vào tận đáy của ly rượu sầu bi, yếm thế, vào những vần thơ cuồng phóng, ngang tàng và khinh ngạo đầy cá tính, vào ảo ảnh của tình yêu tuyệt vọng. Rồi cuối cùng, Phạm Thái mất khi tuổi đời chưa qua hết (lúc 37 tuổi ) tại Thanh Hóa (năm 1813). Nhìn chung, người đời sau viết kịch về ông đã tổng kết: “Chẳng ưa Tây Sơn định ẩn non cao, Khoác cà sa lánh cảnh đời phức tạp” và “Chí theo viễn ảnh xa vời, Tâm ghi khắc một bóng người tình thơ” [120, tr.74]. Những dòng thơ ấy đã diễn tả khá chính xác những quãng đời và tư tưởng chính trị của Phạm Thái. Chưa có một giai đoạn nào rối ren và phức tạp như giai đoạn nửa cuối thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX. Trong thế kỉ nông dân khởi nghĩa, thế kỉ của sự đổ vỡ tín điều chủ chốt của Nho giáo trước hiện thực vĩ đại và khắc nghiệt, Phạm Thái cũng như bao kẻ sĩ đồng thời hoang mang, dao động, bế tắc cùng đường. Phạm Thái kết giao với những người cùng chí hướng với mình nhằm mưu đồ chống Tây Sơn và khôi phục triều Lê. Ông có lúc phải “mai danh ẩn tích” như một thiền sư. Có lúc tưởng như ông sẽ dừng chân lãng du, “rũ áo phong sương” bên một giai nhân trong một trang viên êm đềm. Nhưng tình yêu không thành, chí anh hùng vỡ tan, ông lãng du quên cõi đời ô trọc. Phạm Thái được sinh ra trong gia đình quý tộc có cha làm quan to trong triều. Điều đầu tiên chắc chắn niềm tự hào về gia thế, xuất thân mình không thể không có: “Nền trâm hốt, nếp hào hoa dõi thường” (Sơ kính tân trang – Phạm Thái). Là một công tử trong gia đình dòng dõi, chắc chắn Phạm Thái đã dệt cho mình nhiều ước mơ hoài bão. Trong khi tuổi đời vừa mới đôi mươi ông đã chứng kiến cảnh người nông dân Nguyễn Huệ phá tan mộng công danh sự nghiệp của mình và nhìn thấy rất rõ sự thất bại thảm hại của chính cha mình và hệ quả là gia đình tan nát. Ngoài ra, ông còn chịu ảnh hưởng của nền giáo dục phong kiến đã bộc lộ rõ quá nhiều sự bảo thủ và cứng nhắc trước xã hội đầy biến động. Dĩ nhiên, cũng phải nói rõ vì Phạm Thái quá khuôn theo tư tưởng trung quân của Nho gia kết hợp với những nhân tố khách quan trên nên dẫn đến hành động chống Tây Sơn đến cực đoan. Phạm Thái không có được cái nhìn thức thời và tiến bộ như Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Huy Lượng... Nhưng cái đáng quý ở Phạm Thái là trong lúc những người khác có thể nhanh chóng thay thầy đổi tớ, dùng chiêu bài lá mặt lá trái thì ông vẫn trung với vua hết mực dù đã qua hai triều đại kế tiếp nhau là Tây Sơn và nhà Nguyễn (Gia Long). Phạm Thái là người có cá tính mạnh mẽ, đa tài, hào hoa, giàu tình cảm. Qua cuộc đời và thơ văn, cá tính Phạm Thái thể hiện rõ nhất với “lòng nhiệt thành, cuồng say trong khát vọng, hoài bão công danh sự nghiệp” [13, tr. 67]. Trong cuộc đời Phạm Thái có một nhân tố quan trọng tạo nên những cung bậc tha thiết, réo rắt nhất là trong lúc tương lai chính trị mờ mịt thì Phạm Thái có ánh sáng của tình yêu chiếu rọi tâm hồn. Ông dồn tất cả những cuồng say trong khát vọng thay đổi thời cuộc cho tình yêu. Chính vì vậy, Phạm Thái đã trở thành hoàng tử sơn ca của tình yêu cất lên những khúc hát tình tứ, rạo rực, lãng mạn chưa từng có. Phạm Thái có những lúc bay bổng tuyệt vời tưởng có thể trốn thoát khỏi hiện thực trần ai khắc nghiệt với đôi cánh của tình yêu. Nhưng đôi cánh ấy bị thiêu chảy dưới sức mạnh của lễ giáo phong kiến và đồng tiền, Phạm Thái rơi lại cõi đời ô trọc, không tan tành thân xác mà tan nát linh hồn. Nếu như ngày nào chú chim sơn ca sau khi dính mũi tên của thần tình yêu đã bay trên bầu trời lửa loạn cất lên những tiếng hót “Dễ khiến lòng thơ bối rối” (Bài cầm tháo) thì đến giờ này con chim ấy đang thoi thóp trong “bụi mận gai” phong kiến. Với tâm hồn tan nát, sự nghiệp sạch không, thân thích chẳng còn, ông đã trở nên bi phẫn đến vô hạn và trở thành cuồng phóng. Nhưng con người có lúc chán đời cùng cực, văng tục với chính mình ấy chưa một lần rơi vào truỵ lạc hay đớn hèn về nhân cách mà vẫn ngông nghênh, ngạo nghễ và ngật ngưỡng bước đi giữa cuộc đời. Ông trở thành hình tượng mang đậm vẻ đẹp lãng mạn và bi hùng của một “Tiêu Sơn tráng sĩ” sinh bất phùng thời. Phạm Thái là chàng trai xứ Kinh Bắc tài hoa mà cuộc đời đầy bi kịch. Không phải nỗi đau nào cũng hóa ngọc nhưng với Phạm Thái những giây phút thăng hoa và đau đớn trong cuộc đời kết hợp với cái tôi tài hoa đã thật sự tạo nên những “viên ngọc” lấp lánh. 1.3. Thơ văn Phạm Thái Phạm Thái là một nhà thơ sáng tác hầu hết bằng chữ Nôm. Tác phẩm ấy không nhiều nhưng đa dạng gồm truyện thơ, văn xuôi, thơ trữ tình, phú. 1.3.1. Truyện thơ Nôm Phạm Thái để lại cho đời truyện thơ Sơ kính tân trang gồm 1482 dòng thơ cơ bản viết theo thể thơ lục bát nhưng có đan xen bằng những bài thơ Đường luật, song thất lục bát và từ khúc. Sơ kính tân trang (gương lược kiểu mới) là câu chuyện Việt Nam, một thiên tự truyện: Phạm công và Trương công là hai bạn thân, cùng vinh hiển một khoa, cùng làm quan một triều. Hai bên hứa kết làm thông gia và trao đổi cho nhau gương (kính), lược (sơ) để làm tin. Trong nước xảy ra loạn ly, Trương công, Phạm công mưu việc cần vương thất bại. Phạm công qua đời còn Trương công chôn vùi chí lớn hôm nào. Phạm Kim là con trai Phạm công cũng nối chí cha và trong khi lưu lạc đã gặp Trương Quỳnh Thư, là con gái của một người cũng họ Trương. Hai người yêu nhau, nhưng sau đó Quỳnh Thư bị một tên đô đốc ép duyên phải tự vẫn. Phạm Kim buồn rầu và thất vọng bỏ nhà đi tu. Phạm Kim gặp gỡ Thuỵ Châu (con của Trương công, là người có hôn ước với Phạm Kim) đồng thời cũng là hậu thân của Quỳnh Thư. Hai người yêu nhau và mối tình thề nguyền đã được như nguyện ước. 1.3.2. Văn xuôi Phạm Thái và Trương Quỳnh Như yêu nhau tha thiết nhưng mẹ nàng ép gả nàng cho một người giàu có trong vùng tên là Trịnh Nhị. Nàng đã tự tử để trọn lời vàng đá. Phạm Thái viết bài Văn tế Trương Quỳnh Như để khóc người yêu. Văn tế Trương Quỳnh Như là bài văn khóc người yêu duy nhất trên thi đàn đương thời và cũng là tác phẩm đặc sắc về thể loại này. Phạm Thái mưu việc chống Tây Sơn thất bại, bị truy nã gắt gao nên phải rày đây mai đó nương nhờ cửa Phật. Lúc này ông đã viết một số tờ phả khuyến để kêu gọi quyên góp tiền gạo sửa chữa chùa đang trong tình trạng xuống cấp. Đó là các tác phẩm: Tờ phả khuyến của chùa Nghiêm Xá, Tờ phả khuyến làm tam quan chùa Tam Thanh, Tờ phả khuyến lễ kết hạ. Ngoài ra, ông còn có Bài văn khao thần ôn dịch cũng được làm trong dịp này. 1.3.3. Thể phú Phạm Thái khi đang ở nhà một người bạn, được bạn đọc cho nghe một bài phú hay lời lẽ tán tụng Tây Sơn. Ông hỏi ra mới biết là bài “Tụng Tây Hồ phú” của Nguyễn Huy Lượng, người trước đây là tôi thần của nhà Lê, nay làm quan cho Tây Sơn. Ông liền viết bài Chiến tụng Tây Hồ phú để “bút chiến”. Đây là một bài phú có vị trí đặc biệt trong nền văn học dân tộc. 1.3.4. Thơ Phạm Thái xuất sắc ở cả thơ luật Đường và thể thơ dân tộc và ông còn làm cả “thơ chơi” (yết hậu, thuận nghịch độc…) 1.3.4.1. Thơ Đường luật Phạm Thái tuy viết theo thể thơ Đường luật nhưng âm điệu tiết tấu và giọng điệu khó có thể lẫn với các nhà thơ khác cùng thời. Viết theo lối này gồm một số bài thơ: Tự trào, Tự thuật, Đề chùa Tiêu Sơn, Núi con voi, Non nước tức cảnh, Đề tranh tố nữ, Họa thơ mừng tiệc Thanh Xuyên hầu, Đề nhà Nghĩa Lư, Gửi cô Trương Quỳnh Như, Khóc Trương Quỳnh Như, Diễn thơ Trương Tứ Lang I, II, Đối nguyệt cảm hứng, Trời thu nghe trống đánh, Họa thơ Trương Quỳnh Như... 1.3.4.2. Thơ yết hậu Gồm có: Bợm rượu, Cha mắng con hay đánh bạc, Con giễu lại cha, Than nỗi chồng con, Con lươn. 1.3.4.3. Thơ lục bát Ngoài thể lục bát được sử dụng chính yếu trong truyện thơ Sơ kính tân trang, Phạm Thái đã tự mình dịch bài Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu của chính ông ra thể lục bát 1.3.4.4. Thơ song thất lục bát Gồm có bài Văn triệu linh viết hộ nàng Long Cơ - vợ lẽ Trương Đăng Thụ - để khóc chồng. Ông còn sử dụng thể thơ này trong Sơ kính tân trang. Nhìn chung, tác phẩm của Phạm Thái không nhiều về số lượng nhưng rất đa dạng về thể loại và ở loại thể nào Phạm Thái cũng có những bài chân thành, cảm động, có những đặc sắc riêng về nghệ thuật và phong cách. Chủ đề tác phẩm của Phạm Thái xoay quanh về chí anh hùng thời loạn, nỗi buồn thời cuộc, tình yêu tự do và những khổ đau trong tình yêu, nỗi bực dọc, chán ngán con đường danh lợi và ngán cả cuộc đời ô trọc, lắm đổi thay. Chương 2: NỘI DUNG THƠ VĂN VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA PHẠM THÁI 2.1. Thơ văn Phạm Thái và hiện thực xã hội đương thời Là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan nhưng “cái khách quan tự nó không đi thẳng vào tác phẩm văn chương mà trước hết nó phải được chuyển hóa thành cái chủ quan” [77, tr. 318 ]. Sự phản ánh trong nghệ thuật là “sự phản ánh theo một lập trường quan điểm nhất định” [39, tr. 6]. Qua thơ văn của mình, Phạm Thái có vẽ lại bức tranh hiện thực xã hội đương thời rất độc đáo có sự hòa quyện của “sắc màu” khách quan và chủ quan. 2.1.1. Hình ảnh xã hội thời tao loạn Đối với Phạm Thái năm xã hội xảy ra thời tao loạn là năm “mã đầu” tức năm Bính Ngọ (1786): “Mã đầu xẩy động can qua” (Sơ kính tân trang). Năm ấy là năm Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc lần thứ nhất, diệt họ Trịnh nhưng Nguyễn Huệ vẫn còn để ngai vàng cho họ Lê. Phạm Thái coi năm ấy là năm tan vỡ của chính quyền Lê - Trịnh. Nhận xét ấy đúng với thực tế, dù đến năm sau, năm Đinh Mùi (1787), Lê Chiêu Thống mới bỏ Thăng Long khi Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai. Trong tác phẩm Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu, Phạm Thái bổ sung thêm bối cảnh của thời loạn lạc đó chính là lúc: “Đại Thanh xảy tiếp binh vào…”. Chiến tranh thường gắn liền với:“Cơn binh lửa …” (Chiến tụng Tây Hồ phú), với sự “dời đổi”, xáo trộn: “Làm ra bãi bể nương dâu khéo là” (Sơ kính tân trang). Nguyễn Án có tập Tang thương ngẫu lục để ghi chép lại những sự việc trong buổi biến thiên. Tất cả không thể ở trật tự sinh hoạt bình thường mà là “Đổi dời…” (Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu) hay “Biến dời…” (Sơ kính tân trang). Đó có thể là sự thay đổi kẻ cầm quyền thống trị đất nước: “Người đến buổi quan hà về kẻ khác….” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Thời tao loạn còn được Phạm Thái xem là “vận truân chuyên” (Sơ kính tân trang), buổi “loạn ly” (Tự thuật II). Đó là một cuộc “loạn thế”: “Người loạn thế biết bao nhiêu cơ cận…” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Thời loạn lạc đã gây nên những sự mất mát, chia lìa. Phạm Kim phải xa quê hương, xa gia đình. Hai gia đình Trương công, Phạm công phải ly tán. Phạm Kim từ một chàng công tử con nhà “danh gia vọng tộc” nay trở thành con người đầy mặc cảm: “Vả người hoàn tố mà mình lũ lam” (Sơ kính tân trang). Không chỉ như vậy, sự tan tác, điêu linh, khốn đốn, chết chóc còn bao trùm lên tất cả các giai tầng trong xã hội từ người quá trọng tiền tài đến nỗi để luỵ cho thân mình đến người vì danh hão lợi nhỏ cũng “đem phách lạnh để hoa sầu nguyệt ủ.” hay có kẻ gặp khi đói to vì cơ hàn mà xa nhau (Bài văn khao thần ôn dịch) mà nhiều nhất là người làm nghề thủ công và nông dân điêu đứng trước thuế khóa và sự bóc lột: “…người bách nghệ đến đâu đều khổ não;…, kẻ tam nông mong chẳng được tô nhu.”. (Chiến tụng Tây hồ phú) Thời tao loạn trong thơ Phạm Thái được nhìn trong tương quan giữa cuộc sống thời hiện tại và quá khứ, giữa xã hội cũ và xã hội mới. Xã hội mới trong Chiến tụng Tây Hồ phú, tất cả đều xáo trộn đến: “…Tan tành phong cảnh, Nát bét qui mô!”. Đó là cái nhìn tổng thể. Bao nhiêu nét huyền bí nơi chùa, quán bây giờ chỉ còn là trần tục sống sượng: “Lưới Mục lang âu nát mất cả diềng…; Gươm Trấn Võ chỉ còn trơ những sống,… ”. Bao nhiêu cảnh đẹp nên thơ của “Đường ngoạn thưởng”, “Cung du quan” bây giờ chỉ còn là dấu tích “lờ mờ”, “mù mịt”. Cảnh vật chỉ còn lại sự hoang phế, tan thương của “quán nát”, “ghềnh nhô”. Đến ngay cả những cái tưởng như linh thiêng, bất biến cũng tiêu tan cả: “Toà thạch tháp đã tan bình xá lị; Đống thổ đôi đà nát dấu linh phù”. Tất cả từ phong tục, tập quán đến đạo đức của xã hội đương thời đều có sự biến thiên đi xuống so với thời vua Lê chúa Trịnh: “Đồ ăn, thức mặc, ngán nỗi phố phường, xem phong vị khó như đời đại hữu;…” hay: “Nhạc tiêu thiều còn lõm bõm…; Sắc chương phủ hãy lờ mờ…”. Ai là người gây nên sự biến dời như vậy? Đó là bọn “Quỷ dạ xoa”, “Thần hạn bạt” tức ám chỉ nhà Tây Sơn đã làm cho nhân dân khổ. Đứng trước tình cảnh thời thế thay đổi như vậy, người có tâm “Nghĩ thời cơ thêm cám cảnh thay…; Ngẫm thế sự mới càng ngao ngán nhẽ…” và “Khóc khí vận tối căm…; Kêu cơ hoang…” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Vận nước đã xuống, xã hội đảo điên, kẻ tiểu nhân đầy dẫy, số khác chen chân vào cuộc sống truỵ lạc: “…hoa kết võng”, “…kỹ nữ bẻ bai hình đến phố”,“rượu nồng hương mới chín”, “lũ tuý ông tất tưởi…” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Thời loạn lạc gắn liền với trách nhiệm của người trai phải: “Đem trung hiếu trả thù non sông” (Sơ kính tân trang). Kẻ trượng phu phải “… quyết gan này đem lại đứng giữa thiên khu” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Phạm Thái nhiều lần đề cập đến trách nhiệm, nghĩa vụ của đấng tu mi nam tử khi non sông chìm trong lửa loạn “nguyện ngô quân đem lại nếp hoàng đô” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Trong thơ văn Phạm Thái có tâm sự chua chát của một người chiến bại đi về nẻo cũ để tìm lại “Dấu xưa xe ngựa hồn thu thảo” (Thăng Long thành hoài cổ - Bà Huyện Thanh Quan), cảnh sinh hoạt vui tươi ngày nào “thưởng nghiên trà cho cá lội hạc bay” (Chiến tụng Tây Hồ phú). Nhưng con người không thể chỉ sống bằng một thời vang bóng mà phải đối diện với thực tại. Bàng hoàng trở lại cảnh tình trước mắt, con người chiến bại chỉ còn biết than: “ Nông nỗi ấy kể càng thêm thảm nhỉ.”, còn biết tự an ủi mình“Dầu Tiên cũng khó lòng gây hoá” còn tự huyễn hoặc sự chiến bại của mình là do “ý trời”:“Nào hay trời hẹp Nam thiên” (Văn bia một Thanh Xuyên hầu). Tiếng lòng của Phạm Thái có sự đồng điệu rất lớn với tiếng lòng của Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Du, Bà Huyện Thanh Quan, Phạm Đình Hổ, Nguyễn Án…Tiếng nói của họ là tiếng nói hoang mang, uỷ mị của những phần tử nho sĩ thất thế. Đây là lớp người ngậm ngùi ngơ ngác trước những biến chuyển mạnh mẽ khốc liệt vừa qua. Họ quay lưng lại thực tại trở về tìm sự an ủi trong những cái đang suy tàn, rơi rụng, có vẻ luyến tiếc những cái gì đã qua. Nhưng thông qua cái suy tàn thất thế của từng cá nhân, thông qua sự than vãn của họ, ta thấy cả cái suy tàn thất thế của một lớp người. Đây không phải là tiếng khóc cho mình, khóc cho dòng họ Lê mà khóc cho vận mệnh của cả giai cấp. Cuộc đời ngắn ngủi của Phạm Thái đã chứng kiến một giai đoạn lịch sử chưa từng có trong lịch sử chế độ phong kiến nước ta: “Năm sáu đời vua khéo chóng ghê” (Tự thuật II). Thơ văn Phạm Thái đã thể hiện được một xã hội đầy biến động, trong đó có đề cập được nỗi khổ của con người trong chiến tranh loạn lạc. Tuy thế, Phạm Thái chưa lý giải đúng đắn nguồn gốc của nỗi khổ đó do lập trường tư tưởng của tác giả còn hạn chế. Xã hội loạn ly trong thơ Phạm Thái không phải là những cuộc loạn ly thường xảy ra trong quá trình hưng vong của triều đại, cũng không phải chỉ là số phận của năm sáu cái ngai vàng. Đây là cả một khủng hoảng kịch liệt nhưng chưa có lối thoát của một chế độ xã hội, trong đó vận mạng của tất cả các tầng lớp đều phải trải qua một cơn thử lửa ghê gớm, trong đó có cả tiếng gươm đao của chiến trận, tiếng reo hò của quần chúng nổi dậy, có cả xương máu của những anh hùng và nước mắt của những tâm hồn đau đớn hãi hùng trước:“Cuộc thành bại hầu cằn mái tóc” (Cung oán ngâm) hay “Vẻ chi tèo teo cảnh, Thế mà cũng tang thương” (Cảnh trong vườn – Nguyễn Gia Thiều). 2.1.2. Hình ảnh quan lại đương thời Nếu căn cứ vào thái độ của Phạm Thái với quan lại thì trong thơ văn ông, quan lại có thể được chia làm hai loại: loại thứ nhất là những ông quan mà Phạm Thái có cái nhìn đầy thiện cảm và ngưỡng vọng và loại thứ hai là những ông quan mà Phạm Thái có cái nhìn đầy ác cảm và khinh thị. Những ông quan “loại thứ nhất” trong thơ văn Phạm Thái có thể kể đến đó là hai cha con Kiến Xuyên hầu Trương Đăng Quỹ và Thanh xuyên hầu Trương Đăng Thụ trong các tác phẩm Họa thơ mừng tiệc sinh nhật Thanh Xuyên hầu, Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu, Văn triệu linh. Kiến Xuyên hầu Trương Đăng Quỹ là “dân chi phụ mẫu” nhân hậu, mang đến yên vui no ấm cho dân. Ông có tài kinh bang tế thế và là “cột rường trung trinh” của triều đình. Vì ông ăn ở nhân hậu cảm đến lòng trời nên trời cho ông sinh được người con từ nhỏ đã nổi danh “kỳ đồng” (Văn bia mộ Thanh xuyên hầu) và có tài năng xuất chúng: “Nghề thơ, phép chữ tinh thông, Ngang làn Nguyên Bạch, sánh đồng Chung Vương.” (Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu). Khi đất nước loạn ly, Thanh Xuyên hầu đã ý thức rất rõ vai trò, bổn phận của mình là “trị bình”: “Ra tay nặng gánh cần vương, Cắm dòng quyết chí, chống tường tỏ danh” (Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu). Thanh Xuyên hầu một lòng trung hiếu với vua, với dân với nước: “Bóng theo dân nghĩa, tiếng ràn người trung”. Khi quân Thanh vào nước ta, Thanh Xuyên hầu: “Quyết lòng tùy giá tỏ mình hiếu trung” (Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu). Sau khi thất bại ở Thăng Long, Lê Chiêu Thống bỏ trốn sang huyện Phượng Nhỡn (Bắc Ninh) rồi trốn sang Trung Quốc. Trương Đăng Thụ định bỏ tất cả để đi tìm thú tiêu dao cùng non nước. Nhưng Trương Đăng Thụ sợ ông bỏ đi thì cha ông bị Tây Sơn “đòi”. Là đứa con sống có nhân ông phải ra làm quan với “kẻ thù” (Tây Sơn) chứ: “Đám danh lợi ấy xem làm phù vân” (Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu). Trương Đăng Thụ làm chức quan Trấn thủ Lạng Sơn là chưa xứng đáng với tài của ông nhưng ông vẫn giữ tròn nhân, nghĩa và được quan dân tin yêu: “Dân trông đức cả quan yêu chính lành.” (Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu). Nhưng Trương Đăng Thụ đã bị bọn tiểu nhân “ghét tài” mà “phi sàm”, “dệt thêu”, bị “trời hạn anh hào” nên ông đã “Xe tiên một phút sa cơ”. Có thể nói Văn bia mộ Thanh Xuyên hầu như khúc trường ca bi tráng về cuộc đời ông quan Trương Đăng Thụ. Những ông quan “loại thứ nhất”, như đã đề cập ở trên, ta còn gặp trong Sơ kính tân trang với nhân vật Phạm công và Trương công: “ Phạm vây hổ trướng, Trương giồi Lân kinh”. Cả hai ông đều là những người rất tài giỏi. Trương công lẫn Phạm công đều làm quan to và ra sức “định loạn”, “yên bang”, làm cho nhân dân ở nơi trị nhậm của hai ông được no ấm. Nhưng đặc biệt là cả hai ông đều có: “Một niềm ái quốc trung quân chẳng dời”. Nhưng rồi “giặc giã” nổi lên, Phạm công, Trương công ra cùng nặng gánh cần vương. Nhưng thời thế không ủng hộ nên hai quan đã thất bại trong ngậm ngùi: “Lòng trời đã thế, dễ người cho xong”, “Nhưng thì người dễ đem trời lại ru?”. Trương công là một người trọng tài, nghe Phạm Kim giới thiệu gia cảnh ông cho chàng ở lại ở lầu trang: “Cơm xẻ với, áo nhường cho, Đạo cao, phép nhiệm nhỏ to dạy truyền”. Những ông quan “loại thứ hai” trong thơ văn Phạm Thái, ta có thể bắt gặp trong Sơ kính tân trang và trong Chiến tụng Tây Hồ phú. Trong Sơ kính tân trang, đó là tên đô đốc chốn kinh kỳ. Trong Chiến tụng Tây Hồ phú là “kẻ ám người gian”, là “đứa nhâm nhân”, là những kẻ “bênh thằng nguỵ tặc”… Nếu như đối với những ông quan “loại thứ nhất”, Phạm Thái gần như ghi lại cả cuộc đời của họ thì viên đô đốc chốn kinh kì trong Sơ kính tân trang chỉ được Phạm Thái đề cập trong khoả._.ợng trưng của cổ điển, khi thì vượt ra ngoài khuôn khổ hướng mạnh ngòi bút vào hiện thực và trào phúng. Ngòi bút hiện thực của ông đã ghi lại được những phong cảnh thiên nhiên khách quan, những nét sinh hoạt khá linh động. Ngòi bút của Phạm Thái đã vượt qua tất cả các thành kiến thanh tao, quý phái của nề nếp lập ngôn cổ điển mà trực tiếp nói đến những sự việc thông thường với những lời lẽ dân dã. Ở điểm này, ngòi bút Phạm Thái có giá trị hiện thực lớn trong văn chương bấy giờ. Nhưng chủ yếu Phạm Thái thành công về tả tình, trước hết là ái tình từ những băn khoăn vẩn vơ giấu vào những câu thơ lơ lửng đến lòng nhớ thương vời vợi khi xa cách, nỗi hốt hoảng và tiếng khóc bi ai, uất ức khi nghe người yêu liều mình. Tất cả đều là những lời tâm tình vô vàn thắm thiết, nếu không có một tâm hồn đa cảm, một mối tình đã làm xúc cảm chính bản thân mình thì khó mà sáng tạo nổi. Phạm Thái đã đạt đến cái chân thực vô cùng rung cảm và khêu gợi một mối đồng cảm tha thiết. Nhưng Phạm Thái không chỉ ca ngâm ái tình. Ông còn nói đến cái phong thái lãng mạn của kẻ phong lưu giang hồ cũng như chí khí hào hùng của người tráng sĩ. Vần thơ có khi thênh thang, nhẹ nhõm như phong thái của khách nhàn du, có khi lại sát phạt, rắn rỏi như đường gươm dũng mãnh. Nói chung, thơ văn Phạm Thái không phải là thứ thơ văn luôn luôn điêu luyện hay có dụng công của người nghệ sĩ siêng năng. Mặc dù đã từng theo lối học cử tử, đã có lần họa mấy mươi vần phú gay go để bút chiến, Phạm Thái thành công và nổi bật căn bản ở lòng cảm xúc chân thực của mình. Ngày nay, đọc thơ văn Phạm Thái, ta không những thấy tâm sự ông mà còn thấy tâm lý của cả một giai cấp, thấy nhiều bức tranh xã hội thời bấy giờ và quan trọng hơn hết là thông cảm với nỗi đau xót của những trái tim bị giày xéo. Bên cạnh Hồ Xuân Hương, một trong những hiện tượng độc đáo nữa của lịch sử thơ ca Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX phải kể đến là Phạm Thái. Ông được biết đến ở đây với tư cách là “nhà thơ tình số một” của văn Nôm trong thời trung đại. Có lẽ ông là người đạt tới đỉnh cao của loại thơ tình yêu, một cái mốc quan trọng của thơ ca. Phần quan trọng trong văn chương Phạm Thái là một “cái tôi” đa tình, khao khát yêu thương, một tâm hồn lãng mạn vượt mọi khuôn phép của lễ giáo phong kiến đương thời. Thơ văn Phạm Thái là tiếng nói thiết tha, những rung động mãnh liệt, những khao khát cháy bỏng, những yêu cầu chính đáng về quyền sống, quyền hưởng hạnh phúc của tuổi trẻ nói riêng, con người nói chung. Phạm Thái, ngòi bút tài hoa và một trái tim đau khổ, chân thành đã ngân lên những tiếng lòng thống thiết khóc thương cho tài tử giai nhân bất hạnh trong tình yêu. Đó là âm hưởng của một tâm hồn lãng mạn, thấm đẫm chất nhân bản đẹp đẽ. Nhìn chung, về nội dung trữ tình, lãng mạn trong thơ văn Phạm Thái vừa bắt nguồn, vừa là sự phản ánh khát vọng sống, khát vọng tự do, hạnh phúc con người thời đại bấy giờ, thời đại mà trật tự cũng như lễ giáo phong kiến đang rối loạn, bảo thủ. Tiếng nói về nỗi đau thân phận, những bi kịch trong hạnh phúc lứa đôi trong thơ văn Phạm Thái, ở một mức độ nhất định đã đồng vọng, cộng hưởng với thơ văn Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương và nhiều nhà nho khác cùng thời. Ngòi bút Phạm Thái khá táo bạo. Có lẽ ông là người mở đầu và duy nhất trong lớp nhà văn trung đại Việt Nam xây dựng truyện thơ bằng chất liệu đời sống dân tộc. Ông lựa chọn những mẫu người có thực giữa cuộc đời để sáng tạo thành tác phẩm truyện thơ mang tính tự truyện độc đáo. Tuy vậy vì cầm bút trong tư thế con người tài tử nên Phạm Thái chưa thật dụng công. Sơ kính tân trang chưa đạt tới những giá trị lớn như Truyện Kiều , Chinh phụ ngâm…Nhưng riêng về mặt ngôn từ, Phạm Thái có những sáng tạo bất ngờ. Phạm Thái có nhiều sáng kiến và đặc biệt đã làm nảy nở bút pháp hiện thực trong văn chương. Đó là những yếu tố làm cho Phạm Thái có một địa vị xứng đáng trong nền văn học nước nhà. Nhìn tổng thể, cả hai mặt sở trường và sở đoản trong thơ văn Phạm Thái không tách rời nhau, khiến cho việc nhìn nhận đánh giá ông không dễ. Tuy cuộc đời ngắn ngủi, sáng tác thơ văn không nhiều nhưng với một số thơ văn viết về tình yêu, nhất là truyện Sơ kính tân trang và bài Văn tế Trương Quỳnh Như, Phạm Thái được coi là một trong những nhà nho tài tử có vị trí đặc biệt trong văn học trung đại Việt Nam - nhà thơ của tình yêu lãng mạn, của sự bộc lộ “cái tôi” báo hiệu thời kỳ cận đại. Thật tiếc cho một con người tài hoa, có dũng khí, có chí lớn như Phạm Thái mà lầm đường lạc lối, đeo một ảo vọng quá lớn mà thời cuộc chưa phù hợp. Dẫu sao, Phạm Thái đã có một chuyện tình vào hàng cảm động nhất và để lại cho hậu thế những áng thơ văn đi cùng năm tháng không dễ gì phai nhòa. Các nhà thơ trong giai đoạn này đã lập nên một chiến tích diệu kì mà dân tộc Việt Nam còn phải biết ơn họ. Đi ngược truyền thống của giai cấp phong kiến thống trị coi trọng chữ Hán - văn chữ Hán giữ địa vị độc tôn - bằng thực tiễn sáng tác, họ đã chứng minh một cách hùng hồn khả năng biểu đạt một cách tuyệt vời của tiếng Việt đối với hiện thực, thế giới tâm hồn, tình cảm. Họ đã “đăng quang” cho thơ Nôm, đưa tiếng Việt lên hàng ngôn ngữ văn học, nghệ thuật. Trong đó, Phạm Thái góp một công không nhỏ. Phạm Thái đã đặt những mốc son trên hành trình văn học trung đại và để lại cho đời một cái tôi hiếm có trong xã hội đương thời. Chế Lan Viên từng quả quyết mạnh mẽ về sức sống của thơ Hàn Mặc Tử: “Tôi xin hứa hẹn với các người rằng, mai sau, những cái tầm thường, mực thước kia sẽ biến tan đi và còn lại của cái thời kỳ này chút gì đáng kể đó là Hàn Mặc Tử” [152, tr.182]. Và chúng ta cũng có niềm tin ấy đối với thơ Phạm Thái: “còn lại của cái thời kỳ này chút gì đáng kể” đó là Phạm Thái? TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lại Nguyên Ân (1994), Từ điển văn học Việt Nam, Nxb Đại quốc gia, Hà Nội. 2. Lại Nguyên Ân (2004), Từ điển văn học Việt Nam từ nguồn gốc đến hết thế kỷ XIX, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 3. Lê Bảo, Hà Minh Đức, Đỗ Kim Hồi (1998), Giảng văn Văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 4. Hoàng Hữu Bội (1994), Giọng điệu trữ tình của Phạm Thái qua trích đọan “Cảnh chùa chiền” trong “Sơ kính tân trang”, Tạp chí văn học số 3. 5. Lại Ngọc Cang giới thiệu và chú thích (1960), Phạm Thái Sơ kính tân trang, Nxb Văn hóa, Hà Nội. 6. Bùi Hạnh Cẩn (1996), 101 bài thơ Tây Hồ, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 7. Nguyễn Sĩ Cẩn (1984), Mấy vấn đề phương pháp dạy thơ văn cổ Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 8. Phong Châu, Nguyễn Văn Phú (2002), Phú Việt Nam cổ và kim, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 9. Nguyễn Đổng Chi (1970), Việt Nam cổ văn học sử, Phủ quốc vụ đặc trách văn hóa tái bản. 10. Nguyễn Huệ Chi (1984), Từ điển văn học, Tập II, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 11. Nguyễn Huệ Chi nghiên cứu, tuyển chọn, hiệu đính (2000), Liêu trai chí dị - Bồ Tùng Linh, tập 2, Nxb Văn nghệ,TpHCM. 12. Hà Như Chi (2000), Việt Nam thi văn giảng luận, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 13. Hồ Thị Kiều Chinh (2007), Phạm Thái trong dòng văn chương nhà nho tài tử, Luận văn Thạc sĩ Trường Đại học khoa học xã hội và Nhân văn, Tp.HCM. 14. Phan Trần Chúc (2001), Việt Nam sử học triều Tây Sơn, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 15. Nguyễn Mạnh Cường dịch (1977), Văn học Việt Nam từ thời trung cổ đến hiện đại thế kỷ X - XIX, N. I. Niculin, Nxb Khoa học, M. 16. Phạm Văn Diêu (1960), Văn học Việt Nam, Nxb Tân Việt, Tp. HCM. 17. Xuân Diệu (1971), Cao Bá Quát, Nxb Tác phẩm mới,Tp.HCM. 18. Xuân Diệu (1982), Các nhà thơ cổ điển, tập II, NxbVăn học, Tp.HCM. 19. Xuân Diệu (1989), Phấn thông vàng, Nxb Thanh niên, Tp.HCM. 20. Ngô Viết Dinh (1997), Đến với thơ Hồ Xuân Hương, sưu tầm và biên tập, Nxb Thanh niên, Hà Nội. 21. Trịnh Bá Dĩnh (2007), Nguyễn Du về tác gia và tác phẩm, tuyển chọn và giới thiệu, Nxb Giáo dục, Đà Nẵng. 22. Nguyễn Phi Doanh (1984), Mỹ thuật Việt Nam, Nxb Thành phố.Hồ Chí Minh, Tp.HCM. 23. Lê Chí Dũng (2001), Tính cách Việt Nam trong thơ Nôm luật Đường, Nxb Văn học, Hà Nội. 24. Lê Chí Dũng, Phạm Quang Trung (1999) Một số vấn đề Văn học Việt Nam, Tổ bộ môn văn học Đà Lạt, NxbVăn học, Đà Lạt. 25. Triêu Dương (1960), Một số ý kiến về việc đánh giá Sơ kính tân trang, Nghiên cứu văn học, số 12. 26. Nguyễn Đăng Duy (2001), Đạo giáo với văn hóa Việt Nam, Nxb Hà Nội, Hà Nội. 27. Phan Cự Đệ (1975), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, Tập II, Nxb Đại học và trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 28. Cao Huy Đỉnh (1965), Triết lý đạo Phật trong Truyện Kiều, Tạp chí văn học, số 11. 29. Hà Minh Đức (1974), Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 30. Hà Minh Đức (2001), Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 31. Nguyễn Thạch Giang (2001), Nguyễn Du cuộc đời và tác phẩm, Trương Chính biên khảo và chú giải, Nxb Văn hoá thông tin, Hà Nội. 32. Nguyễn Thạch Giang chủ biên (2004), Tinh tuyển văn học Việt Nam, tập 5,quyển II, Văn học thế kỉ XVIII, Nxb Khoa học xã hội, Tp.HCM. 33. Nguyễn Thị Bích Hải (2006), Thi pháp thơ Đường, Nxb Thuận Hoá, Huế. 34. Thích Nữ Trí Hải dịch (2000), Đức Phật đã dạy những gì? Walpola Rahula, Nxb Tôn giáo, Hà Nội. 35. Dương Quảng Hàm (1943), Việt Nam văn học sử yếu, Nha học chính Đông – Pháp xuất bản, Hà Nội. 36. Dương Quảng Hàm (1956) Việt Nam văn học sử yếu (trung học Việt Nam), Bộ quốc gia Giáo dục, Hà Nội. 37. Dương Quảng Hàm (1998), Việt Nam thi văn hợp tuyển, Nxb Hội Nhà Văn, Hà Nội. 38. Dương Quảng Hàm (2005), Việt Nam văn học sử yếu, Nxb Trẻ, Tp.TPHCM. 39. Nguyễn Văn Hạnh, Lê Đình Kỵ (1976), Cơ sở lý luận văn học, tập 4 - Phương pháp sáng tác và trào lưu văn học, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 40. Nguyễn Văn Hạnh (2003), Về tính cách người Việt Nam, Nxb Giáo dục, Tp. HCM. 41. Lưu Đức Hạnh, Lê Văn Đình, Lê Huy Trâm, Hoàng Khôi (1988), Án loạn thâm cung, án xưa tích cũ tập 2, Nxb Pháp lý, Tp. HCM. 42. Đặng Thị Hảo (2001), Nhận diện thơ tình cổ trung đại, Tạp chí văn học số 11. 43. Hoàng Ngọc Hiến (1966), Triết lý Truyện Kiều, Tạp chí văn học, số 2. 44. Hồ Sĩ Hiệp (1996), Hồ Xuân Hương, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 45. Kiều Thu Hoạch (1993), Truyện Nôm nguồn gốc và bản chất thể loại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 46. Nguyễn Mạnh Hùng (2001), Trên hành trình Văn học trung đại, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 47. Cao Xuân Huy (1994), Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu, Nxb Văn học, Tp. HCM. 48. Trần Quang Huy (2002), Thể tài “tài tử giai nhân” trong truyện Nôm Việt Nam, Tạp chí văn học, số 12. 49. Đoàn Hương (2004), Văn luận, Nxb Văn học,Tp.HCM. 50. Trần Đình Hượu (1999), Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 51. Đinh Thị Khang (2003), Quan niệm về con người trong truyện Nôm, Tạp chí văn học số 8. 52. Đinh Gia Khánh chủ biên (1999), Văn học Việt Nam thế kỷ X đến nửa đầu thế kỷ XVIII, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 53. Vũ Ngọc Khánh (1999), Tiếp cận kho tàng Folklore Việt Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Tp.HCM. 54. Vũ Ngọc Khánh (1999), Hành trình vào xứ sở cười, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 55. Trần Trọng Kim (1960), Việt Nam sử lược, Nxb Văn hóa thông tin, Sài Gòn. 56. Trần Trọng Kim (2005), Việt Nam sử lược, Nxb Tổng hợp Tp.Hồ Chí Minh. 57. M.B.Khrapchenkô (1978), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học, Nxb Tác phẩm mới, Tp.HCM. 58. Tạ Ký (1994), Việt Nam thi văn trích giảng, Nxb Đồng Tháp, Đồng Tháp. 59. Lê Đình Kỵ (1984), Tìm hiểu văn học, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, Tp.HCM. 60. Thanh Lãng (1971), Văn học Việt Nam: Đối kháng Trung Hoa – từ đầu đến 1428, Phong trào văn hóa tái bản, Sài Gòn. 61. Hoàng Vân Lâu (1996), Tuyển tập truyện truyền kì Đường Tông, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 62. Đặng Thanh Lê (1979), “Truyện Kiều” và thể loại truyện Nôm, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 63. Đặng Thanh Lê (1961), Thử bàn về vấn đề tục và dâm trong thơ Hồ Xuân Hương, Nghiên cứu văn học, số 4. 64. Nguyễn Hiến Lê dịch (1999), Nhân sinh quan và thơ văn, Lâm Ngữ Đường, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 65. Hà Xuân Liêm sưu tầm và biên soạn (2000), Thơ Việt Nam Thơ Nôm Đường luật, Nxb Thanh Hóa, Thanh Hoá. 66. Hà Xuân Liêm giới thiệu và tuyển chọn (2002), Thơ Việt Nam thơ Nôm Đường luật từ thế kỷ XV đến hết thế kỷ XIX, Nxb Thuận Hoá, Huế. 67. Mai Quốc Liên (1979), Nhà thơ cơn bão và những cánh chim, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, Tp.HCM. 68. Vũ Đình Long (1924), Văn chương Truyện Kiều, Tạp chí Nam phong, số 81, 83, 87. 69. Nguyễn Lộc (1984), Từ điển văn học, tập 2, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 70. Nguyễn Lộc khảo đính và giới thiệu (1986), Nguyễn Gia Thiều Cung oán ngâm khúc, Nxb Văn học, Hà Nội. 71. Nguyễn Lộc (1992), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII nửa đầu thế kỉ XIX, tập 1, Nxb Đại học và giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội. 72. Nguyễn Lộc (1992), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII nửa đầu thế kỉ XIX, tập 2, Nxb Đại học và giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội. 73. Nguyễn Lộc (1999), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII - hết thế kỉ XIX, tái bản lần 3, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 74. Lê Nguyễn Lưu (1999), Nguồn suối nho học và thơ ca Bạch Vân cư sĩ, Nxb Thuận Hóa, Huế. 75. Phương Lựu (1997), Góp phần xác lập hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 76. Phương Lựu (chủ biên) (1997), Lí luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 77. Phương Lựu (2005), Lí luận văn học cổ điển phương Đông (tuyển tập) (tập 1), Nxb Giáo dục. Tp HCM. 78. Phương Lựu tuyển tập (2004), Lí luận văn học cổ điển phương Đông - Tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 79. Huỳnh Lý (1978), Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 80. Đặng Thai Mai (1974), Mấy điều tâm đắc khi đọc lại văn học của một thời đại, Tạp chí văn học, số 6. 81. Nguyễn Đăng Mạnh (1983), Nhà văn, tư tưởng và phong cách, Nxb Văn học, Hà Nội. 82. Nguyễn Đăng Mạnh (1985), Các nhà văn nói về văn, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 83. Nguyễn Đăng Mạnh (1990), Văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 84. Nguyễn Đăng Mạnh (1994), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 85. Võ Đại Mau (2002), Tìm hiểu văn học văn học cổ điển thế kỉ XIX, phần một: Các thi sĩ trong cung đình nhà Nguyễn, Nxb Đại học quốc gia, Tp. HCM. 86. Võ Đại Mau, Võ Thị Diễm Phương (2003), Tìm hiểu văn học cổ điển Việt Nam thế kỉ XIX (Phần II, nửa đầu thế kỉ XIX, tập 1), Nxb Đại học quốc gia, Tp. HCM. 87. Hà Thúc Minh (2001), Đạo Nho và văn hóa phương Đông, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 88. Lạc Ngọc Minh chủ biên (2000), Văn học sử Trung Quốc, tập 1, Chương Bồi Hoàn, Nxb Phụ nữ, Hà Nội. 89. Lê Thị Hồng Minh (2002), Ngôn ngữ nhân vật trong truyện thơ Nôm bác học, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn Trường ĐHSP. Tp.HCM. 90. Lê Hoài Nam (1978) Lịch sử Văn học Việt Nam, tập 3 –Văn học viết, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 91. Nguyễn Nghiệp (1962), Qua những ý kiến khác nhau về Sơ kính tân trang của Phạm Thái, Nghiên cứu văn học số 2. 92. Nguyễn Viết Ngoạn nghiên cứu sưu tầm và tuyển chọn (2001), Nguyễn Công Trứ, Nxb Đại học quốc gia, Tp.HCM. 93. Phan Ngọc (1985), Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 94. Phan Ngọc dịch (1999), Mỹ học F. Hêghen, tập I, Nxb Văn học, Tp. HCM. 95. Phan Ngọc (2001), Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong “Truyện Kiều”, Nxb Thanh niên, Hà Nội. 96. Phan Ngọc (2002), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Văn học, Tp. HCM. 97. Phạm Thế Ngũ (1997), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Tập I, Văn học truyền khẩu: Văn học lịch triều: Hán Văn, Nxb Đồng Tháp, Đồng Tháp. 98. Phạm Thế Ngũ (1997), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Tập II, Văn học lịch triều: Việt Văn, Nxb Đồng Tháp, Đồng Tháp. 99. Phạm Thế Ngũ (1997), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, Tập III, Văn học hiện đại:1862 – 1945, Nxb Đồng Tháp, Đồng Tháp. 100. Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Sĩ Cẩn, Hoàng Ngọc Trì (1989), Văn học Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XVIII, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 101. Nguyễn Thị Nhàn (2000), Mô hình kết cấu truyện “Sơ kính tân trang” của Phạm Thái, Tạp chí văn học số 8. 102. Phùng Quý Nhâm (1991), Thẩm định văn học, Nxb Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, Tp.HCM. 103. N. I. Niculin (2000), Văn học Việt Nam và giao lưu quốc tế, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 104. Nhà xuất bản Đại học quốc gia (1999), Từ điển thuật ngữ văn học, Hà Nội. 105. Nhà xuất bản Giáo dục (1995), Sách giáo khoa Văn 10 (phần Văn học Việt Nam) Nhóm tác giả trường ĐHSP Hà Nội I. 106. Nhà xuất bản Giáo dục (2003), Tuyển tập mười năm tạp chí văn học và tuổi trẻ. 107. Nhà xuất bản Khoa học xã hội (1977), Kiến văn tiểu lục, Lê Quý Đôn, Hà Nội. 108. Nhà xuất bản Khoa học xã hội (1984), Từ điển văn học, tập II. 109. Nhà xuất bản Tác phẩm mới (1972), Cá tính sáng tạo của nhà văn, M. Khrápchenkô (bản dịch), Hà Nội. 110. Nhà xuất bản Tân Việt (1951), Sãi vãi, Nguyễn Cư Trinh, Sài Gòn. 111. Nhà xuất bản Thanh niên (1983), Danh ngôn. 112. Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh (1999), Tuyển tập 40 tạp chí văn học 1960 – 1999, tập 2, Văn học cổ - cận đại Việt Nam 113. Nhà xuất bản Thông tin (1990), Nhị độ mai, Tp.HCM. 114. Nhà xuất bản Sử học (1960), Việt sử thông giám cương mục, tập XVIII, Hà Nội. 115. Nhà xuất bảnVăn hóa (1960), Vũ trung tùy bút, Phạm Đình Hổ, Hà Nội. 116. Nhà xuất bản Văn học (1978), Hợp tuyển thơ văn Việt Nam – thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, Hà Nội. 117. Nhà xuất bản Văn học (1991), Thơ Hàn Mặc Tử. 118. Nhà xuất Văn nghệ Hội nghiên cứu giảng dạy văn học Thành phố.Hồ Chí Minh (1988), Truyền kỳ mạn lục, Nguyễn Dữ, TpHCM. 119. Hoàng Ngọc Phách, Kiều Thu Hoạch (1988), Giai thoại Văn học Việt Nam, Nxb Văn học, Tp.HCM. 120. Nghiêm Phái, Thư Linh (1994), Phạm Thái Quỳnh Như, Nxb Văn hóa thông tin, Tp.HCM. 121. Vũ Ngọc Phan dịch và giới thiệu (2001), Văn học cổ điển Pháp, Truyện T’rixtăng và Y Dơ, Nxb Văn học, Tp.HCM. 122. Hoàng Phê chủ biên (1992), Từ điển Tiếng Việt, Nxb Trung tâm từ điển ngôn ngữ học, Tp. HCM. 123. Phan Diễm Phương (1997), Về giá trị chức năng của thể thơ lục bát và song thất lục bát trong thơ ca Việt Nam trung – cận đại, Tạp chí văn học số 8. 124. Trần Triều Xử Sĩ Hồ Huyền Qui (1950) , Truyện Trinh thử, Nxb Tân Việt, Sài Gòn. 125. Vũ Dương Quỹ (1993), Trên đường bình văn, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 126. Vũ Dương Quỹ tuyển chọn và biên sọan (1999), Phạm Thái – Nguyễn Công Trứ - Cao Bá Quát, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 127. Vũ Tiến Quỳnh (1994), Nguyễn Dữ - Lê Hữu Trác - Ngô gia văn phái – Phạm Thái - Lê Thánh Tông, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 128. Vũ Tiến Quỳnh tuyển chọn (1998), Lê Hữu Trác, Lê Ngọc Hân…Nguyễn Hữu Chỉnh, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 129. Vũ Tiến Quỳnh tuyển chọn (1998), Phan Trần - Nhị độ mai - Quan âm thị kính - Hoàng Trừu - Truyện Lý Công, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 130. Vũ Tiến Quỳnh tuyển chọn (1998), Ngô gia văn phái - Nguyễn Gia Thiều - Lý Văn Phức – Nguyễn Miên Thẩm – Ngô Thì Nhậm, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 131. Vũ Tiến Quỳnh tuyển chọn và giới thiệu (1999), Phạm Thái, Phạm Đình Hổ, Nguyễn Án, Nguyễn Huy Hổ…Phạm Đình Toái, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 132. Vũ Tiến Quỳnh (1999), Tống Trân Cúc Hoa – Phạm Tải Ngọc Hoa – Phương Hoa – Thạch Sanh, Nxb Văn nghệ, Tp.HCM. 133. Đặng Đức Siêu (1998), Ngữ liệu văn học, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 134. Nguyễn Khắc Sính (2006), Phong cách thời đại nhìn từ một thể lọai văn học, Nxb Văn học, Hà Nội. 135. Nguyễn Hữu Sơn, Trần Đình Sử, Huyền Giang, Trần Ngọc Vương, Trần Nho Thìn, Đoàn Thị Thu Vân (1997), Về con người cá nhân trong văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, Tp. HCM. 136. Nguyễn Hữu Sơn giới thiệu và tuyển chọn (2000), Văn học Việt Nam và giao lưu quốc tế, N. I. NICULIN, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 137. Nguyễn Hữu Sơn (2005), Cao Bá Quát và những suy tưởng trong thơ, Tạp chí Nghiên cứu văn học số 2. 138. Nguyễn Hữu Sơn - Đặng Thị Hảo tuyển chọn và giới thiệu (2007), Cao Bá Quát về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục, Đà Nẵng. 139. Trần Đình Sử (1987), Lý luận văn học, tập II, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 140. Trần Đình Sử, Lê Bá Hán, Nguyễn Khắc Phi (1992), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 141. Trần Đình Sử (1999), Lý thuyết giọng điệu nghệ thuật của Bakhtin và chủ nghĩa cảm thương của Truyện Kiều, Tạp chí văn học, số 2. 142. Trần Đình Sử (1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 143. Trần Đình Sử (2001), Tư tưởng tự do trong truyền thống văn học cổ Việt Nam, Tạp chí văn học số 1. 144. Trần Đình Sử chủ biên (2003), Tự sự học một số vần đề về lý luận và lịch sử, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội. 145. Trần Đình Sử (2003), Lý luận và phê bình văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 146. Bùi Duy Tân (1999), Khảo và luận một số tác gia – tác phẩm văn học trung đại Việt Nam - tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 147. Bùi Duy Tân (2001), Khảo và luận một số thể loại tác gia tác phẩm văn học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 148. Vũ Khắc Tiệp (1931), Phú Nôm, Vĩnh Hưng Long thư quán, Hà Nội. 149. Cao Tự Thanh dịch (2001), Ẩn sĩ Trung Hoa, Nxb Trẻ, Tp.HCM. 150. Cao Tự Thanh dịch (2001), Lịch sử tuyển chọn người đẹp, Lưu Cự Tài, Nxb Trẻ, TpHCM. 151. Hoài Thanh (1960), Phê bình và tiểu luận, Nxb Văn học, Hà Nội. 152. Hoài Thanh, Hoài Chân (1988), Thi nhân Việt Nam, Nxb Văn học Hà Nội và Hội nghiên cứu giảng dạy văn học Thành phố Hồ Chí Minh, Tp.HCM. 153. Trần Thị Băng Thanh (1998), Thơ Bà huyện Thanh Quan – niềm vui và nỗi buồn, Tạp chí văn học, số 1. 154. Trần Thị Băng Thanh (1999), Những nghĩ suy từ văn học trung đại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 155. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 156. Đoàn Cầm Thi (2008), Tương lai tự truyện Việt Nam còn ở phía trước, Văn nghệ số 42, 43. 157. Vô Danh Thị (1954), Truyện Trê Cóc, Nxb Tân Việt, Sài Gòn. 158. Vô Danh Thị (1968), Bích câu kỳ ngộ, Nxb Tân Việt, Sài Gòn. 159. Nguyễn Ngọc Thiện tuyển chọn và giới thiệu (2003), Nguyễn Đình Chiểu về tác gia tác phẩm, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 160. Trần Nho Thìn (1994), Mối quan hệ giữa cái tôi nhà nho và thực tại trong văn chương thời cổ, Tạp chí văn học số 2. 161. Trần Nho Thìn (2003), Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 162. Trần Nho Thìn giới thiệu và tuyển chọn (2003), Nguyễn Công Trứ về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 163. Phan Ngọc Thu (1988), Sổ tay người yêu thơ, Sở VHTT Bình Trị Thiên, Bình Trị Thiên. 164. Nguyễn Khắc Thuần (2000), Đại cương lịch sử văn hóa Việt Nam, tập II, Nxb Giáo dục, Tp. HCM. 165. Nguyễn Khắc Thuần (2007), Đại cương lịch sử văn hóa Việt Nam, tập III, Nxb Giáo dục, Tp. HCM. 166. Nguyễn Khắc Thuần (2006), Đại cương lịch sử văn hóa Việt Nam, tập IV, Nxb Giáo dục, Tp. HCM. 167. Nguyễn Cẩm Thúy, Nguyễn Phạm Hùng (1997), Văn thơ Nôm thời Tây Sơn, Nxb Khoa học xã hội, Tp. HCM. 168. Lê Thước - Trương Chính (1971), Tìm hiểu dòng văn học tiến bộ thời Tây Sơn, Tạp chí văn học, số 6. 169. Phan Trọng Thưởng, Trịnh Bá Dĩnh, Nguyễn Hữu Sơn tuyển chọn (1999), Tuyển tập 40 năm tạp chí văn học 1960 - 1999, tập 2, Văn học cổ cận đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 170. Ngô Tất Tố (1942), Thi văn bình chú, Tủ sách tao đàn xuất bản, Hà Nội. 171. Lê Ngọc Trà, Phùng Quý Nhâm (1997), Lý luận văn học, Trường đại học sư phạm Tp.HCM. 172. Lê Ngọc Trà tập hợp và giới thiệu (2003), Văn hóa Việt Nam đặc trưng và cách tiếp nhận, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 173. Nguyễn Quảng Tuân khảo đính và chú giải (1997), Tổng tập văn học Việt Nam, 13A, Nxb Khoa học và xã hội, Hà Nội. 174. Lê Tuyên (1961), Chinh phụ ngâm và tâm thức lãng mạn của kẻ lưu đày, Nxb Đại học Huế, Huế. 175. Nguyễn Văn Tỵ (1972), Điêu khắc gỗ dân gian thế kỉ XVI- XVII- XVIII, Tác phẩm mới, số 18, tháng 3- 4. 176. Trần Trung Viên sưu tập (tái bản 2004), Văn đàn bảo giám, Nxb Văn học, Tp. HCM. 177. Lê Trí Viễn (1987), Đặc điểm lịch sử văn học Việt nam, Nxb Đại học và trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 178. Lê Trí Viễn (1999), Quy luật phát triển lịch sử văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 179. Lê Trí Viễn (2001), Đặc trưng văn học trung đại Việt Nam, Nxb Văn Nghệ, Tp. HCM. 180. Nguyễn Khắc Viện (2000), Bàn về đạo Nho, Nxb Thế giới, Hà Nội. 181. Phạm Tuấn Vũ (2002), Thể phú trong văn học Việt Nam trung đại, Luận án Tiến sĩ, Khoa Ngữ Văn, ĐHSP. Hà Nội. 182. Trần Ngọc Vương (1999), Loại hình tác gia văn học, nhà nho tài tử và văn học Việt Nam, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 183. Viện Khoa Học Xã Hội Việt Nam (2005), Tổng tập văn học dân gian người Việt, Tập 2 – Truyện Nôm bình dân, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 184. Hoàng Xuân (1959), Chiêu Lỳ Phạm Thái thi tập, Nxb Anh Phương, Sài Gòn. 185. Nguyễn Văn Xuất (1995), Thi pháp trữ tình, Tài liệu học tập của sinh viên ĐHSP – ĐHQG Tp.HCM. 186. Nguyễn Văn Xung (1970), Phạm Thái một bộ diện đặc biệt trong văn học cuối Lê đầu Nguyễn, Tạp chí Văn, Sài Gòn, số 167. 187. Hoàng Hữu Yên (1999), Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 188. Phạm Du Yên (2007), Thơ Hồ Xuân Hương, Nxb Đồng Nai, Đồng Nai. 189. Lê Thu Yến (1999), Đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Nguyễn Du, Nxb Thanh niên. 190. Lê Thu Yến tuyển chọn (2000), Văn học Việt Nam - Văn học trung đại những công trình nghiên cứu, Nxb Giáo dục, Tp.HCM. 191. Philippe Lejeune (1975), Le pacte autobiographique, Paris: Seuil. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ PHẠM THÁI 1.1. Bối cảnh thời đại..............................................................................................8 1.2. Chân dung Phạm Thái ...................................................................................16 1.3. Thơ văn Phạm Thái........................................................................................19 Chương 2: NỘI DUNG THƠ VĂN VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA PHẠM THÁI 2.1. Thơ văn Phạm Thái và hiện thực xã hội đương thời .....................................22 2.1.1. Hình ảnh xã hội thời tao loạn .................................................................22 2.1.2. Hình ảnh quan lại đương thời.................................................................24 2.2. Thơ văn Phạm Thái và hình ảnh con người cá nhân .....................................29 2.2.1. Con người tài hoa, phong lưu, lãng mạn ................................................30 2.2.2. Con người đa tình và tự do trong tình yêu .............................................36 2.2.3. Con người ngang tàng, cuồng phóng .....................................................45 2.2.4. Con người tuyệt vọng, chán đời .............................................................51 2.3. Thơ văn Phạm Thái và hình ảnh thiên nhiên.................................................54 2.3.1. Những bức tranh thiên nhiên mĩ miều....................................................54 2.3.2. Những bức tranh thiên nhiên ảm đạm ....................................................61 2.4. Thơ văn Phạm Thái và tôn giáo.....................................................................66 2.4.1. Nho giáo .................................................................................................66 2.4.2. Phật giáo .................................................................................................70 2.4.3. Đạo giáo .................................................................................................78 Chương 3: NGHỆ THUẬT THƠ VĂN VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA PHẠM THÁI 3.1. Thể loại ..........................................................................................................92 3.1.1. Truyện thơ ..............................................................................................92 3.1.1.1. Tự truyện ....................................................................................92 3.1.1.2. Nhân vật......................................................................................96 3.1.1.3. Kết cấu truyện...........................................................................101 3.1.2. Thơ trữ tình...........................................................................................109 3.1.2.1. Thơ Đường luật.........................................................................109 3.1.2.2. Thơ lục bát và song thất lục bát................................................114 3.1.3. Văn xuôi ...............................................................................................122 3.1.3.1. Văn tế........................................................................................122 3.1.3.2. Các tờ phả khuyến và bài văn khao thần ôn dịch ....................126 3.1.4. Phú........................................................................................................127 3.2. Từ ngữ..........................................................................................................133 3.2.1. Từ ngữ trau chuốt, điêu luyện ..............................................................133 3.2.2. Từ ngữ bình dân, “quảng trường”, “chợ búa”......................................136 3.3. Giọng điệu....................................................................................................141 3.3.1. Giọng điệu cảm thương... .....................................................................142 3.3.2. Giọng điệu trào phúng..........................................................................143 3.3.3. Giọng điệu bi tráng...............................................................................148 KẾT LUẬN ............................................................................................................154 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................158 ._.