Điều tra đặc điểm sinh học của cây chè Shan núi cao tự nhiên ở tỉnh Lào Cai

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o tr­êng ®¹i häc n«ng nghiÖp hµ néi ------------------ bïI m¹NH tuÊN §iÒu tra ®Æc ®iÓm sinh häc cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë tØnh Lµo Cai LuËn v¨n th¹c sÜ n«ng nghiÖp Chuyªn ngµnh: trång trät M· sè: 60.62.01 Ng­êi h­íng dÉn khoa häc: ts. nguyÔn ®×nh vinh Hµ Néi, 2008 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan, sè liÖu vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu trong LuËn v¨n nµy lµ hoµn toµn trung thùc, cã thùc tiÔn; ch­a ®­îc b¶o vÖ ë bÊt kú mét Héi ®ång khoa häc hay häc vÞ nµo. T«i xin cam ®oan, mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn LuËn v¨n ®· ®­îc c¶m ¬n vµ c¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ®­îc chØ râ nguån gèc. T¸c gi¶ luËn v¨n Bïi M¹nh TuÊn Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh b¶n LuËn v¨n, trong qu¸ tr×nh thùc tËp t«i ®· nhËn ®­îc sù gióp ®ì tËn t×nh vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cña Khoa sau đại học; Khoa N«ng Häc - Tr­êng §¹i Häc N«ng NghiÖp Hµ Néi. Tr­íc hÕt t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn thÇy gi¸o TS NguyÔn §×nh Vinh, ng­êi ®· tËn t×nh h­íng dÉn, chØ b¶o, gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc tËp vµ hoµn thµnh LuËn v¨n. T«i còng xin ch©n thµnh c¶m ¬n tíi c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o, c¸c c¸n bé viªn chøc trong Bé m«n C©y c«ng nghiÖp - Khoa N«ng Häc - Tr­êng §¹i Häc N«ng NghiÖp Hµ Néi; Ban Gi¸m ®èc së N«ng nghiÖp & PTNT; UBND c¸c huyÖn; Phßng N«ng nghiÖp & PTNT; UBND x· vµ Cán bộ KhuyÕn n«ng viªn viªn c¬ së cña 5 huyÖn vïng cao tØnh Lµo Cai. Nh©n dÞp nµy, t«i còng xin bµy tá lßng c¶m ¬n ch©n thµnh tíi nh÷ng ng­êi th©n trong gia ®×nh, b¹n bÌ ®ång nghiÖp ®· gióp ®ì, ®éng viªn vµ khÝch lÖ t«i trong suèt thêi gian häc tËp vµ hoµn thµnh LuËn v¨n. Hà Nội, ngày 16 tháng 9 năm 2008 Tác giả luận văn MỤC LỤC Lời cam đoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các chữ viết tắt v Danh mục bảng vi Danh mục hình viii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CS : Céng sù CTV : Céng t¸c viªn FAO : Food Agriculture Oganization KHKT : Khoa häc kü thuËt KTCB : KiÕn thiÕt c¬ b¶n NN&PTNT : N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n NXB : Nhµ xuÊt b¶n PP : Page paper PTS : Phã tiÕn sÜ TCN  : Tr­íc c«ng nguyªn TCVN : Tiªu chuÈn ViÖt Nam ThS : Th¹c sÜ Tr : Trang V% : §é biÕn ®éng X§GN : Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo KHCN &MT : Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i tr­êng XD : X©y dùng SMC : Si Ma Cai BH : B¾c Hµ MK : M­êng Kh­¬ng BX : B¸t X¸t SP : Sa Pa TT : TÝm Tía DANH MỤC BẢNG STT Tªn b¶ng Trang 4.1 Mét sè yÕu tè khÝ hËu t¹i c¸c vïng ®iÒu tra 47 4.2 C¸c yÕu tè ®Þa h×nh, ®Êt ®ai, ®é cao t¹i c¸c vïng chÌ Shan 51 4.3 KÕt qu¶ ®iÒu tra ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë tØnh Lµo Cai 52 4.4 KÕt qu¶ ®iÒu tra c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c©y chÌ Shan nói cao 54 4.5 KÕt qu¶ ®iÒu tra ph©n lo¹i theo chiÒu cao c©y vµ ®­êng kÝnh t¸n l¸ cña chÌ Shan nói cao 56 4.6 KÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh chÌ Shan tù nhiªn ë Lµo Cai n¨m 2007 58 4.7 §Æc ®iÓm h×nh th¸i th©n cµnh cña c¸c c©y chÌ Shan tù nhiªn 66 4.8 KÝch th­íc l¸ cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn 68 4.9 §Æc ®iÓm bóp cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn 71 4.10 Mét sè chØ tiªu sinh tr­ëng cµnh cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn 73 4.11 T¨ng tr­ëng chiÒu dµi bóp (t«m + 3 l¸) cña c¸c c©y chÌ Shan tù nhiªn trong vô xu©n 2008 75 4.12 Tèc ®é sinh tr­ëng dµi bóp cña c¸c dßng chÌ Shan nói cao tù nhiªn trong vô xu©n 2008 76 4.13 T¨ng tr­ëng chiÒu dµi bóp cña c¸c c©y chÌ Shan tù nhiªn trong vô hÌ 2008 78 4.14 Tèc ®é sinh tr­ëng chiÒu dµi bóp cña c¸c c©y chÌ shan trong vô hÌ 2008 79 4.15 C¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt cña c¸c c©y chÌ Shan tù nhiªn 81 4.16 Mét sè lo¹i s©u bÖnh g©y h¹i chÝnh trªn c¸c c©y chÌ Shan tù nhiªn 82 4.17 Thµnh phÇn c¬ giíi bóp chÌ cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn 84 4.18 KÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn sinh ho¸ chÌ cña mét sè dßng chÌ Shan tù nhiªn ë Lµo Cai 85 4.19 KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ chÊt l­îng chÌ xanh cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn b»ng ph­¬ng ph¸p c¶m quan 88 4.20 Mét sè chØ tiªu sinh tr­ëng sinh thùc cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn 91 4.21 Quan s¸t mét sè tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng cña hoa chÌ Shan tù nhiªn 92 4.22 Kh¶ n¨ng h×nh thµnh m« sÑo cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn sau khi c¾m hom 93 4.23 Tû lÖ ra rÔ cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn sau khi c¾m hom 95 4.24 Tû lÖ n¶y mÇm cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn sau khi c¾m hom 96 4.25 Tû lÖ sèng cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn sau khi c¾m hom 97 4.26 ChÊt l­îng cña c©y chÌ Shan trong giai ®o¹n v­ên ­¬m 98 4.27 §Þa ®iÓm, sè l­îng, c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn cÇn thiÕt ®­îc b¶o tån l­u gi÷ lµm c©y ®Çu dßng, c©y gièng gèc t¹i Lµo Cai 101 DANH MỤC HÌNH STT Tªn h×nh Trang 4.1 B¶n ®å hiÖn tr¹ng ph©n bè c¸c vïng c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn tØnh Lµo Cai 41 4.2 Sù ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn Si Ma Cai 42 4.3 Sù ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn B¾c Hµ 43 4.4 Sù ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn M­êng Kh­¬ng 44 4.5 Sù ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn B¸t X¸t 45 4.6 Sù ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn Sa Pa 46 4.7 ChÌ Shan tù nhiªn ë huyÖn Si Ma Cai 61 4.8 ChÌ Shan tù nhiªn ë x· Hoµng Thu Phè – B¾c Hµ 61 4.9 ChÌ Shan tù nhiªn ë x· B¶n LiÒn - B¾c Hµ 62 4.10 ChÌ Shan tù nhiªn ë x· T¶ Khµng – M­êng Kh­¬ng 62 4.11 ChÌ Shan tù nhiªn ë x· A Mó Sung – B¸t X¸t 63 4.12 ChÌ Shan tù nhiªn ë x· DÒn S¸ng – B¸t X¸t 63 4.13 ChÌ Shan tù nhiªn ë x· T¶ Giµng Ph×nh – Sa Pa 64 4.14 ChÌ Shan tù nhiªn cã d¹ng h×nh ®Æc biÖt (tÝa tÝm) 64 4.15 §éng th¸i t¨ng tr­ëng chiÒu dµi bóp cña c¸c c©y chÌ Shan tù nhiªn vô xu©n 2008 75 4.16 Tèc ®é sinh tr­ëng dµi bóp cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn vô xu©n 2008 (cm/5 ngày) 77 4.17 §éng th¸i t¨ng tr­ëng chiÒu dµi bóp chÌ Shan nói cao tù nhiªn vô hÌ 2008 79 4.18 Tèc ®é sinh tr­ëng dµi bóp cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn vô hÌ 2008 80 1. Më ®Çu 1.1 TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi C©y chÌ (Camellia sinensis (L) O.Kuntze) nguån gèc lµ c©y hoang d¹i, ®­îc ng­êi Trung Quèc ph¸t hiÖn vµo n¨m 2738 TCN. Trong tù nhiªn c©y chÌ cã d¹ng c©y bôi hoÆc c©y gç, khi trång trät nã ®­îc khèng chÕ chiÒu cao b»ng viÖc ®èn tØa cµnh ®Ó h¸i bóp vµ l¸ non. Buæi ban ®Çu con ng­êi sö dông c¸c s¶n phÈm chÌ nh­ mét thø d­îc liÖu, sau ®­îc dïng lµm n­íc uèng. Tuú thuéc vµo c«ng nghÖ chÕ biÕn nguyªn liÖu thu h¸i mµ ta cã c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau nh­ chÌ xanh, chÌ ®en, chÌ vµng, chÌ phæ nhÜ, chÌ kim ng©n, chÌ « long v.v. Qua nhiÒu nghiªn cøu uèng chÌ cã nhiÒu t¸c dông trong ®êi sèng con ng­êi, trong y d­îc b¶o vÖ søc khoÎ con ng­êi nh­ chèng ung th­, chèng phãng x¹ nguyªn tö… ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng n­íc cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn thÝch hîp cho sù sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña c©y chÌ. C©y chÌ cã thÓ ph¸t triÓn tù nhiªn ë vïng nói cao (chÌ tuyÕt Shan), hay ®­îc trång tËp trung ë c¸c vïng Trung du miÒn nói phÝa B¾c, khu Bèn cò vµ c¸c tØnh T©y Nguyªn. C©y chÌ lµ c©y c«ng nghiÖp cã vai trß quan träng trong c¬ cÊu c©y trång cña vïng Trung du MiÒn nói. Ph¸t triÓn c©y chÌ ë vïng nµy cã ý nghÜa c¶ vÒ mÆt kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr­êng. C©y chÌ cã kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña vïng ®Êt dèc, ®em l¹i nguån thu nhËp ®¸ng kÓ gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo vµ dÇn tiÕn tíi lµm giµu cho nh©n d©n trong vïng. Ph¸t triÓn c©y chÌ ®· t¹o c«ng ¨n viÖc lµm cho hµng triÖu lao ®éng, gãp phÇn ®iÒu hoµ sù ph©n bè d©n c­ miÒn nói, æn ®Þnh, ®Þnh canh, ®Þnh c­ cho ®ång bµo c¸c d©n téc Ýt ng­êi. §ång thêi, c©y chÌ cßn cã vai trß to lín trong viÖc che phñ ®Êt trèng ®åi nói träc vµ b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i, mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®ang thu hót sù quan t©m cña toµn x· héi Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ë ViÖt Nam c©y chÌ ®· ph¸t triÓn theo h­íng t¨ng dÇn c¶ vÒ diÖn tÝch vµ s¶n l­îng. Nhµ N­íc ®· cã nhiÒu chÝnh s¸ch cho ph¸t triÓn c©y chÌ. Mét sè tØnh vïng Trung du MiÒn nói phÝa B¾c ®· coi c©y chÌ lµ c©y kinh tÕ mòi nhän. §Õn hÕt n¨m 2006, diÖn tÝch trång chÌ c¶ n­íc ®¹t 122,700 ha, n¨ng suÊt 1159,74 kg bóp kh«/ha b»ng 86,35% n¨ng suÊt b×nh qu©n chÌ thÕ giíi. S¶n l­îng ®¹t 142,300 tÊn; xuÊt khÈu 130.000 tÊn, kim ng¹ch xuÊt khÈu ®¹t 130 triÖu USD, so víi thÕ giíi n­íc ta ®øng thø 5 vÒ diÖn tÝch trång chÌ, thø 9 vÒ s¶n l­îng vµ xuÊt khÈu chÌ. Môc tiªu n¨m 2008 lµ s¶n xuÊt 685 ngµn tÊn bóp t­¬i (173 ngµn tÊn quy kh«); XuÊt khÈu 135 ngµn tÊn, ®¹t trÞ gi¸ 138 triÖu USD ( HiÖp héi chÌ ViÖt Nam); Trong ®ã diÖn tÝch gièng chÌ Shan chiÕm 25% diÖn tÝch chÌ trong c¶ n­íc [60], [82]. §èi víi tØnh Lµo Cai, t×nh h×nh s¶n xuÊt, kinh doanh chÌ kh«ng ngõng t¨ng c¶ vÒ diÖn tÝch, n¨ng suÊt, s¶n l­îng mµ cßn cã nh÷ng chuyÓn biÕn tÝch cùc vÒ gièng, kü thuËt canh t¸c, thu mua, chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm. Theo sè liÖu thèng kª ®Õn hÕt n¨m 2007 toµn tØnh cã 3.638 ha chÌ; S¶n xuÊt vµ kinh doanh chÌ tËp trung chñ yÕu ë c¸c huyÖn nh­ B¶o Th¾ng (n«ng tr­êng Phong H¶i):1665 ha; M­êng Kh­¬ng (n«ng tr­êng chÌ Thanh B×nh): 598 ha. HuyÖn B¾c Hµ: 465 ha; B¶o Yªn: 451 ha...do c¸c doanh nghiÖp ®øng ra thu mua, chÕ biÕn kinh doanh s¶n phÈm chÌ. VÒ gièng chÌ: DiÖn tÝch chÌ trång míi c¬ b¶n sö dông c¸c gièng chÌ bÇu gi©m cµnh chÊt l­îng cao nh­: Shan chän läc, lai LDP1, LDP2 vµ mét sè gièng chÌ nhËp néi. VÒ kü thuËt canh t¸c: C¬ b¶n diÖn tÝch chÌ trång míi thùc hiÖn quy tr×nh kü thuËt nh­; trång thµnh vïng t­¬ng ®èi tËp trung theo dù ¸n ®· quy ho¹ch. VÒ c¬ chÕ chÝnh s¸ch: Do nhu cÇu xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ s¶n xuÊt, tØnh Lµo Cai ®· ban hµnh mét sè chÝnh s¸ch ®Ó khuyÕn khÝch ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh chÌ tËp trung vµo c¸c lÜnh vùc: Trî gi¸ gièng chÌ míi chÊt l­îng cao, cho vay vèn ­u ®·i vµ hç trî l·i xuÊt tÝn dông, hç trî ®Çu t­ ®Ó ph¸t triÓn h¹ tÇng, hç trî tËp huÊn, x©y dùng vµ ®¨ng ký th­¬ng hiÖu s¶n phÈm chÌ; ®· cã t¸c ®éng tÝch cùc n©ng cao kiÕn thøc kü thuËt, c¶i thiÖn ®êi sèng cho c¸c hé trång chÌ, nhÊt lµ ®èi víi c¸c hé ®ång bµo d©n téc thiÓu sè cßn khã kh¨n ë vïng cao. Nh»m n©ng cao n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng chÌ cña c¶ n­íc nãi chung vµ ë tØnh Lµo Cai nãi riªng, ngoµi viÖc nhËp néi c¸c gièng míi; ¸p dông c«ng nghÖ míi vµo s¶n xuÊt, chÕ biÕn; th× viÖc tuyÓn chän, b¶o tån c¸c gièng chÌ ®Þa ph­¬ng cã n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng tèt ®­îc cÇn quan t©m; trong ®ã gièng chÌ Shan nói cao tù nhiªn (chÌ tuyÕt Shan) gi÷ mét vai trß quan träng trong c¬ cÊu gièng cña ®Þa ph­¬ng. §©y lµ gièng chÌ ®¹t ®­îc c¸c yÕu tè mong muèn nh­ vÒ n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ yÕu tè sinh th¸i, phï hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt cña n«ng d©n vïng cao, ®ång thêi còng ®¸p øng ®­îc yªu cÇu th©m canh øng dông c«ng nghÖ cao vµo s¶n xuÊt chÕ biÕn chÌ hiện nay. Tr­íc yªu cÇu ®ã, d­íi sù h­íng dÉn cña TiÕn sü NguyÔn §×nh Vinh chóng t«i tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi “ §iÒu tra ®Æc ®iÓm sinh häc cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë tØnh Lµo Cai”. §Ó gãp phÇn vµo viÖc tuyÓn chän, b¶o tån, l­u g÷i nguån gien vµ ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c©y chÌ Shan ë vïng miÒn nói. 1.2 Môc ®Ých vµ yªu cÇu 1.2.1 Môc ®Ých Trªn c¬ së nghiªn cøu vÒ c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, ®Æc tÝnh thùc vËt häc, kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ tÝnh thÝch øng cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao, ®Ó tõ ®ã lµm c¬ së tuyÓn chän, b¶o tån c¸c dßng chÌ Shan cã triÓn väng, khai th¸c, sö dông c¸c c©y chÌ ®Çu dßng ®Ó nh©n gièng phôc vô s¶n xuÊt; nh»m n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ më réng diÖn tÝch cho c¸c vïng trång chÌ Shan ®Æc s¶n t¹i Lµo Cai. 1.2.2 Yªu cÇu - §iÒu tra thùc tr¹ng ph©n bè vµ t×nh h×nh s¶n xuÊt, chÕ biÕn chÌ Shan nói cao ë ®Þa ph­¬ng. - Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn. - Nghiªn cøu kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, tiÒm n¨ng cho n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao. - S¬ bé ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chèng chÞu mét sè lo¹i s©u, bÖnh h¹i chÝnh cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao. - §Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p kü thuËt chän läc, b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen, trång, ch¨m sãc, thu h¸i chÕ biÕn, chÌ Shan ë vïng nói cao. - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c©y chÌ Shan ë vïng miÒn nói. 1.3 ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi 1.3.1 ý nghÜa khoa häc C¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra - nghiªn cøu cã thÓ ®­îc sö dông cho c«ng t¸c nghiªn cøu, chän läc, b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen c©y chÌ Shan, lµm c¬ së khoa häc trong c«ng t¸c chän t¹o, nh©n gièng tõ c©y chÌ Shan. 1.3.2 ý nghÜa thùc tiÔn Th«ng qua viÖc ®iÒu tra nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a c©y trång víi m«i tr­êng ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c chØ tiªu sinh tr­ëng ph¸t triÓn, n¨ng suÊt, chÊt l­îng cña mét sè dßng chÌ Shan kh¸c nhau ®Ó chän ra nh÷ng dßng chÌ Shan võa gi÷ ®­îc ®Æc tÝnh quý nh­: sinh tr­ëng m¹nh, n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt ®ång thêi thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i ®Ó nh©n gièng, më réng diÖn tÝch. §Ò tµi sÏ gãp phÇn gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ b¶o tån l­u gi÷ nguån gen cña Quèc gia; lùa chän gièng c©y trång phï hîp cho vïng miÒn nói, gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo vµ b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i. Trªn c¬ së nghiªn cøu nh÷ng dßng chÌ Shan ®· ®­îc tuyÓn chän ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt thÝch hîp, gióp cho s¶n xuÊt chÌ Shan ë vïng cao ph¸t triÓn æn ®Þnh ®¹t hiÖu qu¶ bÒn v÷ng. 1.3.3 Giíi h¹n cña ®Ò tµi §Ò tµi chØ tËp trung ®iÒu tra sù ph©n bè, t×nh h×nh s¶n xuÊt, kinh doanh chè ë ®Þa ph­¬ng vµ nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm sinh häc cña mét sè c©y chÌ Shan nói cao mäc tù nhiªn hiÖn cã t¹i c¸c huyÖn thuéc tØnh Lµo Cai. 2. Tæng quan tµI liÖu 2.1 C¬ së khoa häc vµ thùc tiÔn - C¬ së thùc vËt häc: ChÌ lµ lo¹i c©y giao phÊn nªn khi trång b»ng h¹t th× tû lÖ ph©n ly sÏ rÊt cao, c©y con kh«ng gi÷ ®­îc c¸c ®Æc tÝnh tèt tõ c©y mÑ. §iÒu ®ã cã ý nghÜa lín vÒ tÝnh ®a d¹ng sinh häc vµ cã ý nghÜa lín lµ vËt liÖu khëi ®Çu cho chän gièng. ChÌ Shan (Camellia Sinensis var Shan) cã th©n gç lín, sinh tr­ëng m¹nh, l¸ to d¹ng thu«n dµi, chãt l¸ nhän, thÞt l¸ mÒm, mÆt l¸ gå ghÒ gîn sãng, mÐp l¸ cã r¨ng c­a nhän, bóp to vµ mËp (khèi l­îng bóp trªn 1 gam) cã nhiÒu l«ng tuyÕt tr¾ng. ChÌ Shan cã tÝnh thÝch øng kh¸ réng, ®­îc ph©n bè ë c¸c vïng núi cao TØnh V©n Nam - Trung Quèc; MiÕn §iÖn; Th¸i Lan; Myanma; phÝa B¾c cña ViÖt nam. Do ®Æc tÝnh thÝch øng réng ®ã lµ c¬ së thùc tiÔn ®Ó lùa chän vµ di thùc c©y chÌ Shan. Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, c©y chÌ Shan cã thÓ cao tíi hµng chôc mÐt, ®­êng kÝnh ®¹t tíi hµng tr¨m cm , ph©n cµnh m¹nh, ®­êng kÝnh t¸n lín, søc sèng rÊt khoÎ, tuæi thä cao cã thÓ ®¹t tíi hµng tr¨m tuæi (miÒn B¾c ViÖt Nam). TiÒm n¨ng n¨ng suÊt chÌ Shan rÊt cao, mét c©y chÌ cæ thô cã ®èn h¸i vµ thu ho¹ch bóp hµng n¨m cã thÓ ®¹t trªn 10 kg bóp/1 løa h¸i (Suèi Giµng, Yªn B¸i). Trong ®iÒu kiÖn trång tËp trung th©m canh kh¶ n¨ng cho n¨ng suÊt lín h¬n 20 - 25 tÊn/ha (N«ng tr­êng chÌ Thanh B×nh; Tam §­êng; Than Uyªn; C«ng ty chÌ Méc Ch©u - S¬n La). - C¬ së sinh lý häc: ChÌ lµ c©y l©u n¨m cã 2 chu kú ph¸t triÓn lµ: Chu kú ph¸t triÓn lín vµ chu kú ph¸t triÓn nhá. Chu kú ph¸t triÓn lín bao gåm suèt c¶ ®êi sèng c©y chÌ, tÝnh tõ khi tÕ bµo trøng thô tinh b¾t ®Çu ph©n chia ®Õn c©y chÌ giµ cçi, chÕt. Theo t¸c gi¶ Trang v¨n Ph­¬ng (1958)[50], NguyÔn Ngäc KÝnh (1979) [24] ®· chia chu kú ph¸t triÓn lín cña c©y chÌ lµm 5 giai ®o¹n: Giai ®o¹n ph«i thai, giai ®o¹n c©y con, giai ®o¹n c©y non, giai ®o¹n chÌ lín, giai ®o¹n chÌ giµ cçi; chu kú lín kÐo dµi ®Õn hµng tr¨m n¨m. Chu kú ph¸t triÓn nhá (hµng n¨m) gåm 2 giai ®o¹n sinh tr­ëng vµ t¹m ngõng sinh tr­ëng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña c©y chÌ lµ kÕt qu¶ ph¶n ¸nh tæng hîp gi÷a c¸c ®Æc ®iÓm cña gièng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Nghiªn cøu chóng trong mét m«i tr­êng nhÊt ®Þnh vµ kh¶o nghiÖm chóng ë mét sè vïng nh»m ®¸nh gi¸ tèt h¬n kh¶ n¨ng sinh tr­ëng ph¸t triÓn cña chóng gãp phÇn khai th¸c vµ sö dông chóng tèt h¬n trong s¶n xuÊt [25], [57]. 2.2 Nguån gèc vµ ph©n lo¹i c©y chÌ 2.2.1 Nguån gèc Cho ®Õn nay viÖc x¸c ®Þnh nguån gèc cña c©y chÌ vÉn cßn tån t¹i nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau dùa trªn nh÷ng c¬ së lÞch sö chÕ biÕn, sö dông c¸c s¶n phÈm chÌ hay c¸c c«ng tr×nh kh¶o cæ häc, thùc vËt häc. Nh­ng nh×n chung nh÷ng quan ®iÓm ®­îc nhiÒu ng­êi c«ng nhËn ®ã lµ: Quan ®iÓm cho r»ng c©y chÌ cã nguån gèc tõ V©n Nam - Trung Quèc. Theo Darasegia c¸c nhµ khoa häc Trung Quèc nh­ Su- Chen- Pen, Jao - Dinh ®· gi¶i thÝch sù ph©n bè cña c©y chÌ nh­ sau: TØnh V©n Nam - Trung Quèc lµ n¬i b¾t ®Çu hµng lo¹t con s«ng lín ch¶y qua ViÖt Nam, Lµo, C¨m Pu Chia vµ MiÕn §iÖn, do ®ã ®Çu tiªn c©y chÌ xuÊt hiÖn tõ V©n Nam sau ®ã h¹t di chuyÓn theo c¸c con s«ng ®Õn c¸c n­íc kh¸c vµ tõ ®ã lan ra c¶ vïng réng lín. Mét quan ®iÓm n÷a lµ dùa trªn c¬ së khoa häc “Trung t©m khëi nguyªn c©y trång” th× c©y chÌ cã nguån gèc tõ Trung Quèc, nã ®­îc ph©n bè ë c¸c khu vùc phÝa §«ng vµ phÝa Nam. PhÝa §«ng – Nam theo cao nguyªn T©y T¹ng. - Cã quan ®iÓm cho r»ng c©y chÌ cã nguån gèc tõ Assam Ên §é. N¨m 1823 Robert Bruce ®· ph¸t hiÖn ®­îc nh÷ng c©y chÌ hoang d¹i, l¸ to hoµn toµn kh¸c víi c©y chÌ Trung Quèc vµ ë tÊt c¶ nh÷ng n¬i theo c¸c tuyÕn ®­êng gi÷a Trung Quèc vµ Ên ®é. Tõ ®ã ¤ng cho r»ng Ên §é lµ n¬i nguyªn s¶n cña c©y chÌ (theo NguyÔn Ngäc KÝnh n¨m 1979) [24]. - Cã quan ®iÓm cho r»ng: C©y chÌ cã nguån gèc ViÖt Nam. Diemukhatze K.M 1982 [9] ®· ®­a ra quan ®iÓm nguån gèc c©y chÌ ë ViÖt Nam. Tõ n¨m 1962 ®Õn n¨m 1976, ¤ng ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra c©y chÌ d¹i t¹i Hµ Giang, NghÜa Lé, Lµo Cai, Tam §¶o vµ tiÕn hµnh ph©n tÝch thµnh phÇn sinh ho¸ ®Ó so s¸nh víi lo¹i chÌ th­êng ®­îc trång trät, tõ ®ã t×m ra sù tiÕn ho¸ cña tanin trong c©y chÌ lµm c¬ së x¸c ®Þnh nguån gèc. ¤ng thÊy r»ng nh÷ng c©y chÌ hoang d¹i chñ yÕu tæng hîp catechin ®¬n gi¶n, c©y chÌ tiÕn ho¸ tæng hîp nhiÒu catechin phøc t¹p. C©y chÌ ë ViÖt Nam chñ yÕu tæng hîp (-) epicatechin vµ (-) epigalocatechin galat (chiÕm 70% tæng sè c¸c lo¹i catechin), trong khi ®ã chÌ ë tØnh Tø Xuyªn vµ Quý Ch©u Trung Quèc chØ chiÕm 18 – 20%. Tõ ®ã ¤ng cho r»ng nguån gèc c©y chÌ chÝnh lµ ViÖt Nam. HiÖn nay, phÇn ®«ng c¸c nhµ khoa häc cho r»ng tuú thuéc vµo thø chÌ mµ nguyªn s¶n cña c©y chÌ lµ c¶ mét vïng tõ Assam Ên §é sang Myanma, V©n Nam – Trung Quèc, ViÖt Nam, Th¸i Lan. Tõ ®ã chia ra lµm hai nh¸nh, mét ®i xuèng phÝa Nam, vµ mét ®i lªn phÝa B¾c, trung t©m lµ vïng V©n Nam – Trung Quèc. §iÒu kiÖn khÝ hËu ë ®©y rÊt lý t­ëng cho c©y chÌ sinh tr­ëng quanh n¨m [8], [24], [26],[29]. ViÖt Nam ®­îc c«ng nhËn lµ vïng nguyªn s¶n cña thø chÌ Shan, mét trong 4 thø chÌ hiÖn nay ®ang ®­îc gieo trång réng r·i trªn thÕ giíi. 2.2.2 Ph©n lo¹i c©y chÌ Trong hÖ thèng ph©n lo¹i thùc vËt, c©y chÌ ®­îc xÕp nh­ sau: Ngµnh: H¹t kÝn (Angiospermae) Líp: Hai l¸ mÇm Bé: ChÌ Theales Hä: ChÌ Theaceae Chi: Camellia (Thea) Loµi: Sinensis Tªn khoa häc: Camellia Sinensis N¨m 1752 nhµ thùc vËt häc næi tiÕng Line ®Æt tªn cho c©y chÌ lµ Thea. Sinensis. Sau ®ã viÖc ®Æt tªn cho c©y chÌ ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m vµ cã tíi 20 c¸ch ®Æt tªn c©y chÌ kh¸c nhau; nh­ng c¸ch ph©n lo¹i cña Cohen Stuart (1919) ®­îc nhiÒu ng­êi công nhËn, theo NguyÔn Ngäc KÝnh 1979 [24]. T¸c gi¶ chia loµi Camellia Sinensis ra lµm 4 thø (Varietas) - ChÌ Trung Quèc l¸ to (Camellia Sinensis Var. Macrophilla) - ChÌ Trung Quèc l¸ nhá (Camellia Sinensis Var. Bohea) - ChÌ Shan (Camellia Sinensis Var. Shan) - ChÌ Ên §é (Camellia Sinensis Var. Assamica) * ChÌ Trung Quèc l¸ to: C©y th©n bôi hoÆc gç nhá cao 5- 7 m, ph©n cµnh trung b×nh, l¸ h¬i trßn, cã diÖn tÝch kho¶ng 30 cm2, cã 8- 9 ®«i g©n l¸, l¸ mÇu xanh nh¹t, bóp cã khèi l­îng 0,5- 0,6g; chÞu nãng, chÞu h¹n tèt. * ChÌ Trung Quèc l¸ nhá: C©y bôi ph©n cµnh nhiÒu, l¸ nhá (10- 15cm2), phiÕn l¸ dµy, gißn, mÇu xanh thÉm, 6-7 ®«i g©n (kh«ng râ). Bóp nhá, hoa nhiÒu, chÞu rÐt tèt. * ChÌ Shan: C©y th©n gç cao 6-10m, diÖn tÝch l¸ lín h¬n 50cm2, l¸ h×nh thuyÒn, r¨ng c­a s©u, cã kho¶ng 10 ®«i g©n l¸. Bóp to nhiÒu tuyÕt, khèi l­îng bóp kho¶ng 1-1,2g; c©y sinh tr­ëng m¹nh, cã kh¶ n¨ng chÞu rÐt tèt. * ChÌ Ên §é: Th©n gç cao trªn 10 m, ph©n cµnh th­a, l¸ h¬i trßn, mÆt l¸ gîn sãng gå ghÒ, diÖn tÝch l¸ kho¶ng 40 cm2, cã 12- 15 ®«i g©n l¸. Bóp lín cã khèi l­îng 0,9- 1g, bóp gißn, chèng chÞu rÐt kÐm vµ ­a ®Êt tèt. 2.2.3 Yªu cÇu sinh th¸i vµ ph©n bè cña c©y chÌ C©y chÌ chÞu ¶nh h­ëng rÊt lín do t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i. Yªu cÇu tæng hîp c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i thÝch hîp cho c©y chÌ lµ: ®Êt tèt, s©u, chua, tho¸t n­íc, khÝ hËu Èm vµ Êm.  - Yêu cầu đất đai và địa hình: So víi mét sè c©y trång kh¸c, c©y chÌ yªu cÇu vÒ ®Êt kh«ng kh¾c khe l¾m. Song ®Ó c©y chÌ sinh tr­ëng tèt, n¨ng suÊt cao vµ æn ®Þnh th× ®Êt trång chÌ ph¶i ®¹t nh÷ng yªu cÇu lµ: tèt, nhiÒu mïn, s©u, chua vµ tho¸t n­íc. §é pH thÝch hîp cho chÌ ph¸t triÓn lµ 4,5 - 5,5. §Êt trång ph¶i cã ®é s©u Ýt nhÊt lµ 80 cm, mùc n­íc ngÇm ph¶i d­íi 1 mÐt th× hÖ rÔ míi ph¸t triÓn b×nh th­êng. §Êt trång chÌ Shan ë vïng nói phÇn lín lµ ®Êt feralit vµng ®á ®­îc ph¸t triÓn trªn ®¸ mÑ phiÕn th¹ch sÐt. VÒ c¬ b¶n nh÷ng lo¹i ®Êt nµy phï hîp víi yªu cÇu sinh tr­ëng cña chÌ nh­ cã ®é pH tõ 4 ®Õn 5 cã líp ®Êt s©u h¬n 1 mÐt vµ tho¸t n­íc. Quan hÖ gi÷a ®Êt vµ phÈm chÊt chÌ rÊt phøc t¹p. PhÈm chÊt do nhiÒu yÕu tè quyÕt ®Þnh vµ t¸c dông mét c¸ch tæng hîp. Song trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh th× dinh d­ìng cña ®Êt cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn phÈm chÊt. Kinh nghiÖm cña Trung Quèc cho thÊy: chÌ sinh tr­ëng trªn lo¹i ®Êt pha c¸t, nhiÒu mïn, thÝch hîp cho viÖc chÕ biÕn chÌ xanh: mïi vÞ h­¬ng cña chÌ thµnh phÈm ®Òu tèt. ChÌ trång trªn ®Êt nÆng mµu vµng th× cã vÞ ®¾ng vµ n­íc cã mµu vµng. ChÌ trång trªn ®Êt xÊu h­¬ng kh«ng th¬m, vÞ nh¹t vµ chÊt hßa tan Ýt. §Þa h×nh vµ ®Þa thÕ cã ¶nh h­ëng rÊt râ ®Õn sinh tr­ëng vµ chÊt l­îng chÌ. Thùc tiÔn ë Trung Quèc, Ên §é vµ NhËt B¶n cho thÊy: chÌ trång trªn nói cao (ch× tuyât Shan) cã h­¬ng th¬m vµ mïi vÞ tèt h¬n chÌ trång ë vïng thÊp. Kinh nghiÖm nhËn thÊy chÌ ®­îc chÕ biÕn tõ nguyªn liÖu ë nói cao Srilanka cã mïi th¬m cña hoa mµ h­¬ng vÞ ®ã kh«ng thÓ cã ®­îc trong chÌ trång ë khu vùc thÊp. NhiÒu t¸c gi¶ ë Liªn X« Kharabava, §iªmukhatze ®· x¸c ®Þnh chÌ trång ë n¬i cã ®Þa thÕ cµng cao h¬n mÆt biÓn (trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh) th× khuynh h­íng t¹o thµnh vµ tÝch lòy tanin cµng lín. PhÇn lín c¸c vïng trång chÌ cã phÈm chÊt tèt cña c¸c n­íc trªn thÕ giíi th­êng cã ®é cao c¸ch mÆt biÓn tõ 500 ®Õn 800 mÐt. Vïng chÌ ngon cã tiÕng ë Ên §é trång ë ®é cao c¸ch mÆt biÓn 2.000 mÐt. Nghiªn cøu cña ViÖn n«ng häc Hå Nam (1957) cho thÊy ¶nh h­ëng cña ®é cao so víi mÆt biÓn tíi hµm l­îng tanin trong bóp chÌ nh­ sau:  ChÊt l­îng chÌ ë vïng cao tèt nh­ng vÒ sinh tr­ëng th­êng kÐm h¬n ë vïng thÊp. H­íng dèc cã ¶nh h­ëng ®Õn kh¶ n¨ng tÝch lòy vËt chÊt trong chÌ. Donadje (1969) nhËn thÊy r»ng c­êng ®é tÝch lòy tanin vµ vËt chÊt hßa tan phô thuéc nhiÒu vµo chÕ ®é nhiÖt. ë h­íng dèc phÝa nam hµm l­îng tanin vµ chÊt hßa tan trong bóp chÌ cao h¬n ë h­íng dèc phÝa b¾c. ë ®é vÜ cµng cao phÈm chÊt vµ s¶n l­îng chÌ cµng cã xu h­íng gi¶m thÊp. Do ®é nhiÖt thÊp, ®é Èm thÊp vµ ngµy dµi ®· ¶nh h­ëng kh«ng tèt ®Õn sinh tr­ëng vµ tÝch lòy vËt chÊt trong c©y chÌ. - Yªu cÇu ®é Èm vµ l­îng m­a: ChÌ lµ lo¹i c©y ­a Èm, lµ c©y thu ho¹ch bóp, l¸ non, nªn cµng cÇn nhiÒu n­íc vµ vÊn ®Ò cung cÊp n­íc cho qu¸ tr×nh sinh tr­ëng cña c©y chÌ l¹i cµng quan träng h¬n. Yªu cÇu tæng l­îng n­íc m­a b×nh qu©n trong mét n¨m ®èi víi c©y chÌ kho¶ng 1.500 mm vµ m­a ph©n bè ®Òu trong c¸c th¸ng. B×nh qu©n l­îng m­a cña c¸c th¸ng trong thêi kú chÌ sinh tr­ëng ph¶i lín h¬n hoÆc b»ng 100 mm, nÕu nhá h¬n 100 mm chÌ sinh tr­ëng kh«ng tèt. ChÌ yªu cÇu ®é Èm kh«ng khÝ cao, trong suèt thêi kú sinh tr­ëng ®é Èm kh«ng khÝ thÝch hîp lµ vµo kho¶ng 85%.  Tæng l­îng m­a b×nh qu©n hµng n¨m ë c¸c vïng trång chÌ Shan cña n­íc ta t­¬ng ®èi tháa m·n cho nhu cÇu vÒ n­íc cña c©y chÌ. (Lµo Cai: 2.154 mm, Hµ Giang: 2.156 mm, B¶o Léc: 2.084 mm). T­íi n­íc lµ mét biÖn ph¸p t¨ng s¶n l­îng vµ phÈm chÊt rÊt quan träng ®èi víi chÌ. Ngoµi biÖn ph¸p t­íi n­íc, cÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt trång trät tæng hîp kh¸c nh­ cµy ®Êt, lµm ®Êt, xíi x¸o, lµm cá, mËt ®é vµ ph­¬ng thøc trång hîp lý, phñ ®Êt, tñ gèc, chän gièng chÞu h¹n v.v... - Yªu cÇu nhiÖt ®é kh«ng khÝ: §Ó sinh tr­ëng ph¸t triÓn tèt, c©y chÌ yªu cÇu mét ph¹m vi ®é nhiÖt nhÊt ®Þnh. Theo nghiªn cøu cña Kvaraxkhªlia (1950) vµ Trang V·n Ph­¬ng (1956) th× c©y chÌ b¾t ®Çu sinh tr­ëng khi ®é nhiÖt trªn 10oC. §é nhiÖt b×nh qu©n hµng n¨m ®Ó c©y chÌ sinh tr­ëng ph¸t triÓn b×nh th­êng lµ 12,5oC vµ sinh tr­ëng tèt trong ph¹m vi 15 - 23oC. Giíi h¹n ®é nhiÖt thÊp ®èi víi sinh tr­ëng cña chÌ biÓu hiÖn râ rÖt qua thêi kú ngõng sinh tr­ëng trong mïa ®«ng vµ sinh tr­ëng trë l¹i khi cã ®é nhiÖt Êm ¸p cña mïa xu©n trong nh÷ng vïng khÝ hËu ¸ nhiÖt ®íi. §èi víi sinh tr­ëng cña c©y trong thêi kú nµy th× ®é nhiÖt kh«ng khÝ lµ nh©n tè sinh th¸i chñ yÕu. C©y chÌ yªu cÇu l­îng tÝch nhiÖt hµng n¨m 3.500 - 4.000oC. §é nhiÖt tèi thÊp tuyÖt ®èi mµ c©y cã thÓ chÞu ®ùng ®­îc thay ®æi tïy theo gièng, cã thÓ tõ 5oC ®Õn -25oC hoÆc thÊp h¬n. Nghiªn cøu cña Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp ChiÕt Giang cho thÊy nhiÖt ®é thÝch hîp ®èi víi c©y chÌ lµ 20 - 30oC, nÕu nhiÖt ®é t¨ng dÇn, th× t¸c dông xóc tiÕn viÖc h×nh thµnh vµ tÝch lòy tanin trong l¸ chÌ biÓu hiÖn rÊt râ rÖt. §é nhiÖt qu¸ thÊp hoÆc qu¸ cao ®Òu gi¶m thÊp viÖc tÝch lòy tanin. NhiÖt ®é cao qu¸ 35oC th× qu¸ tr×nh tÝch lòy tanin bÞ øc chÕ vµ nÕu nhiÖt ®é trªn 35oC kÐo dµi liªn tôc, chÌ sÏ bÞ ch¸y l¸. Ng­îc l¹i khi nhiÖt ®é gi¶m thÊp sÏ dÉn ®Õn mét lo¹t biÕn ®æi vÒ c¬ n¨ng sinh lý thµnh phÇn hãa häc cña bóp chÌ, ¶nh h­ëng kh«ng tèt ®Õn sinh tr­ëng cña c©y vµ phÈm chÊt bóp. NhiÖt ®é thÊp vµ kh« h¹n lµ nguyªn nh©n h×nh thµnh nhiÒu bóp mï. NhiÖt ®é lµ mét trong nh÷ng nh©n tè chñ yÕu chi phèi sù sinh tr­ëng cña bóp vµ quyÕt ®Þnh thêi gian thu ho¹ch bóp trong n¨m. Tõ 16 ®é vÜ nam ®Õn 19 ®é vÜ b¾c, kh«ng cã hai mïa nãng l¹nh râ rÖt, c©y chÌ sinh tr­ëng quanh n¨m do ®ã bóp còng ®­îc thu ho¹ch quanh n¨m. Tõ 20 ®é vÜ b¾c ®Õn 45 ®é vÜ b¾c, nhiÖt ®é mïa ®«ng xuèng thÊp, sinh tr­ëng vµ thu ho¹ch chÌ theo mïa râ rÖt. Trong nh÷ng vïng nµy n¬i nµo nhiÖt ®é b×nh qu©n mïa ®«ng cµng thÊp vµ kÐo dµi th× thêi gian sinh tr­ëng vµ thu ho¹ch bóp chÌ ë ®ã cµng ng¾n. - Yªu cÇu ¸nh s¸ng: C©y chÌ ë vïng nguyªn s¶n sinh sèng d­íi t¸n rõng rËm, do vËy cã tÝnh chÞu bãng rÊt lín, nã tiÕn hµnh quang hîp tèt nhÊt trong ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng t¸n x¹. Trong ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng trùc x¹ víi nhiÖt ®é kh«ng khÝ cao, kh«ng cã lîi cho quang hîp vµ sinh tr­ëng cña chÌ. Trong thùc tÕ s¶n xuÊt, ë mét sè n­íc nh­ Ên §é, Srilanka th­êng ¸p dông biÖn ph¸p trång c©y bãng m¸t cho chÌ ®Ó h¹n chÕ nhiÖt ®é cao vµ ¸nh s¸ng qu¸ m¹nh. Yªu cÇu cña c©y chÌ ®èi víi ¸nh s¸ng còng thay ®æi tïy theo tuæi c©y vµ gièng, ë thêi kú c©y con, c©y chÌ yªu cÇu ¸nh s¸ng Ýt h¬n, cho nªn ë v­ên ­¬m, ng­êi ta th­êng che n¾ng ®Ó ®¹t tû lÖ sèng cao vµ c©y sinh tr­ëng nhanh. Gièng chÌ l¸ to yªu cÇu ¸nh s¸ng Ýt h¬n gièng chÌ l¸ nhá.  C©y chÌ ®­îc che bãng r©m, hµm l­îng c¸c vËt chÊt cã ®¹m (cafein, N tæng sè, protein...) trong bóp vµ l¸ t¨ng lªn vµ tÝch lòy nhiÒu h¬n; c¸c chÊt kh«ng cã N (tanin, gluxit...) l¹i cã chiÒu h­íng gi¶m xuèng. Sù gi¶m thÊp tanin, gluxit... vµ t¨ng hµm l­îng c¸c vËt chÊt cã ®¹m trong l¸ chÌ ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh th­êng cã lîi cho phÈm chÊt chÌ xanh vµ kh«ng cã lîi cho phÈm chÊt chÌ ®en. V× vËy, trång c©y bãng m¸t cho chÌ th­êng ¸p dông cho nh÷ng vïng trång chÌ s¶n xuÊt nguyªn liÖu ®Ó chÕ biÕn chÌ xanh. Do c­êng ®é ¸nh s¸ng cã ¶nh h­ëng lín ®Õn sinh tr­ëng, phÈm chÊt chÌ cho nªn ®iÒu tiÕt c­êng ®é ¸nh s¸ng cã thÓ lµm cho n¨ng suÊt chÌ t¨ng lªn râ rÖt. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu t¹i Tr¹i thÝ nghiÖm chÌ Tocklai (Ên §é) cho thÊy: gi¶m ®é chiÕu s¸ng xuèng 30% th× s¶n l­îng bóp t­¬i trong n¨m ®Çu t¨ng 34% so víi xö lý c­êng ®é chiÕu s¸ng hoµn toµn vµ gi¶m ®é chiÕu s¸ng xuèng 50% th× n¨ng suÊt ®¹t cao nhÊt. Song nÕu tiÕp tôc gi¶m c­êng ®é chiÕu s¸ng xuèng d­íi 50% th× n¨ng suÊt b¾t ®Çu gi¶m thÊp. HiÖn nay c©y chÌ ph©n bè chñ yÕu ë c¸c n­íc ch©u ¸ nh­ Trung Quèc Ên §é, Srilanca, In®onexia vµ ViÖt Nam, ®©y lµ nh÷ng n­íc cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm. Tuy nhiªn, do sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, víi hµng lo¹t c¸c biÖn ph¸p kü thuËt míi ®­îc ¸p dông, mµ hiÖn nay c©y chÌ hÇu nh­ ®· ®­îc trång kh¾p c¸c ch©u lôc trªn thÕ giíi tõ 42 ®é vÜ B¾c (Xochi – Liªn X« cò) ®Õn 27 vÜ ®é Nam (Autralia), Theo §ç Ngäc Quü [46], [47], [48] [49]. 2.3 Nghiªn cøu trong vµ ngoµi n­íc - C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ph©n lo¹i vÒ loµi (species) ë Ên §é (G.Watt 1898), ë In®«nªxia (Cohen Stuart 1916) vµ ViÖt Nam (Du- Pasquier 1924) ®i ®Õn thèng nhÊt ®iÓm chung lµ c«ng nhËn loµi (gièng) ®Þa ph­¬ng. Trong ®ã chÌ Shan lµ mét thø, ph©n bè chñ yÕu ë §«ng D­¬ng vµ V©n Nam – Trung Quèc (NguyÔn H÷u La, §ç V¨n Ngäc (2002) [29] - Nghiªn cøu vÒ c©y chÌ Shan C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ chÌ Shan ViÖt Nam do c¸c t¸c gi¶ ng­êi n­íc ngoµi ®· c«ng bè: N¨m 1924, Du- Pasquier ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra c©y chÌ ë ViÖt Nam ®· c«ng bè c©y chÌ rõng phÝa Nam trung bé (ViÖt Nam) lµ mét thø riªng biÖt cña loµi Thea. N¨m 1976, Diemurkhatze khi nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc trong bóp chÌ vïng nói cao thuéc miÒn B¾c ViÖt Nam, «ng nhËn thÊy hµm l­îng c¸c cathesin thµnh phÇn ®¬n gi¶n rÊt cao. Mµ theo quy luËt tiÕn ho¸ vÒ ho¸ häc cña thùc vËt lu«n lu«n tiÕn ho¸ tõ c¸c hîp chÊt ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, «ng ®i ®Õn kÕt luËn MiÒn B¾c ViÖt Nam chÝnh lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i ph¸t sinh c©y chÌ trªn thÕ giíi. Theo §ç Ngäc Quü (1998). N¨m 1918 ng­êi Ph¸p ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra chÌ ë mét sè tØnh thuéc miÒn B¾c ViÖt Nam ®· m« t¶: nh÷ng c©y chÌ cæ thô ph©n bè chñ yÕu ë vïng cao vïng nói phÝa B¾c ViÖt Nam, th©n c©y cao lín, ®­êng kÝnh cã c©y tíi 2-3 ng­êi «m. L¸ dµi vµ réng, mÐp l¸ cã r¨ng c­a s¾c nhän, bóp non cã nhiÒu l«ng tuyÕt mµu tr¾ng. Ph©n bè r¶i r¸c däc theo c¸c con suèi ch¶y ra 2 tuyÕn s«ng L« vµ s«ng §µ. Vïng cã nhiÒu c©y chÌ cæ thô lµ Hµ Giang vµ c¸c tØnh l©n cËn nh­ Yªn B¸i, Lµo Cai, Lai Ch©u vµ S¬n La. ChÌ Shan lµ thø chÌ cã søc sinh tr­ëng khoÎ, n¨ng suÊt chÊt l­îng cao, cã thÓ chÕ biÕn chÌ chÊt l­îng cao an toµn thu gi¸ trÞ lín. ChÌ Shan võa lµ c©y trång n«ng nghiÖp võa lµ c©y rõng (chÌ trång rõng phßng hé), mËt ®é 300 - 500 c©y/ha, ®ång thêi cã ý nghÜa vÒ d­îc liÖu. S¶n phÈm chÌ Shan lµ s¶n phÈm chÌ s¹ch. S¶n xuÊt chÌ Shan theo kiÓu chÌ rõng rÊt phï hîp víi nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng, phï hîp víi ®iÒu kiÖn d©n trÝ, kinh tÕ, x· héi, tËp qu¸n canh t¸c cña ®ång bµo c¸c d©n téc miÒn nói; ch¨m sãc thu h¸i theo tËp qu¸n ®Þa ph­¬ng. Ph­¬ng thøc canh t¸c thø 2 lµ chÌ Shan trång tËp trung chñ yÕu ®­îc trång b»ng h¹t lÊy tõ Suèi Giµng - NghÜa Lé; VÞ Xuyªn - Hµ Giang. MËt ®é tõ 12000 – 13000 c©y/ha, kho¶ng c¸ch trång 0,5 x 1,5m hoÆc 0,5 x 1,75 m. Ch¨m sãc thu h¸i theo quy tr×nh kü thuËt. * Nh÷ng c«ng tr×nh ®iÒu tra chÌ Shan ®· c«ng bè Theo §ç V¨n Ngäc, NguyÔn H÷u La [38], [39], [40]. Vµo n¨m 1885 c¸c nhµ khoa häc Ph¸p ®· cã chuyÕn ®iÒu tra ®Çu tiªn x¸c ®Þnh c©y chÌ Shan ë b¶n Xang (Hµ Giang). §Õn n¨m 1907, Eberhard ®· ph¸t hiÖn t¹i ®é cao 900m cña d·y nói Tam §¶o trªn rõng tre nøa cã mét sè c©y chÌ lín cao 8- 10m, ®­êng kÝnh._. 40cm, cã hai loµi chÌ: Shan l¸ to vµ Shan l¸ nhá. Du Pasquier vµo n¨m 1924 ®· ®iÒu tra quÇn thÓ c©y chÌ t¹i TrÊn Ninh (Lµo), c¸c c©y chÌ t×m thÊy ë ®é cao 1200m (M­êng Thanh), 2000m (ë Pu Sang) c©y chÌ mäc ë rõng th­a. Guinard (Ph¸p) ®· triÓn khai mét ch­¬ng tr×nh chän läc dßng, lÊy vËt liÖu khëi ®Çu lµ thø chÌ Shan (tuyÕt) nh©n gièng gi©m cµnh, t¹i trung t©m nghiªn cøu B¶o Léc, L©m §ång (1950-1954). N¨m 1976 ViÖn sÜ Hµn l©m khoa häc Liªn X« Diemukhatze nghiªn cøu c©y chÌ Shan cæ thụ t¹i suèi Giµng, Yªn B¸i, L¹ng S¬n vµ «ng cã häc thuyÕt vÒ nguån gèc c©y chÌ b¾t nguån tõ c©y chÌ Shan ë ViÖt Nam vµ ®­a ra s¬ ®å tiÕn ho¸ c©y chÌ. * Ph­¬ng ph¸p chän gièng chÌ Shan cña Guinard cã 3 ®Æc ®iÓm: - LÊy chÌ Shan lµm vËt liÖu khëi ®Çu. - Chän läc c¸ thÓ ®Ó t×m ra c©y ­u tó lµm ®Çu dßng. - Nh©n gièng c©y ®Çu dßng b»ng gi©m cµnh ®Ó ®­a ra s¶n xuÊt ®¹i trµ. Víi 3 môc tiªu chän gièng chÌ Shan lµ: - N©ng cao n¨ng suÊt b»ng t¨ng s¶n l­îng vµ søc chèng chÞu cña c©y chÌ. - T¨ng hiÖu suÊt lao ®éng b»ng n©ng cao ®é ®ång ®Òu vÒ h×nh th¸i ®Ó dÔ ch¨m sãc, ®èn h¸i. - N©ng cao chÊt l­îng s¶n phÈm chÌ chÕ biÕn. N¨m 2001- 2005, ViÖn nghiªn cøu chÌ ®­îc Bé NN & PTNT cho phÐp tiÕn hµnh ®Ò tµi 09- CG. ViÖn nghiªn cøu ChÌ tiÕn hµnh ®iÒu tra tuyÓn chän c©y chÌ Shan vïng cao nh­ Th­îng S¬n, Lòng Ph×n – Hµ Giang, Tña Chïa – S¬n La, Suèi Giµng – Yªn B¸i, MÉu S¬n, T©n Chi – L¹ng S¬n vµ c©y chÌ Shan vïng trång tËp trung nh­ Tam §­êng, Than Uyªn - Lai Ch©u, Méc Ch©u – S¬n La. KÕt qu¶ thu ®­îc gÇn 100 mÉu gièng chÌ Shan ®· ®­îc c«ng nhËn t¹m thêi 13 c©y ®Çu dßng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt. * N¨m 2004 - 2006 NguyÔn §×nh Vinh; NguyÔn Ngäc KÝnh ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra, nghiªn cøu vÒ c©y chÌ Shan ë Méc ch©u - S¬n La. §· minh chøng: c¸c gièng chÌ shan trång trong s¶n xuÊt hay mäc hoang d¹i ë huyÖn Méc Ch©u - S¬n La rÊt ®a d¹ng vÒ mÆt h×nh th¸i. Dùa vµo mµu s¾c vµ kÝch th­íc l¸ ®· ph©n lo¹i d­îc 7 d¹ng c¬ b¶n lµ: Shan l¸ ®á, Shan l¸ tÝa, Shan l¸ nhá xanh nh¹t, Shan l¸ nhá xanh ®Ëm vµ Shan l¸ xanh cäng n©u. Trong ®ã c¸c d¹ng chÌ Shan l¸ to, l¸ nhá mµu xanh ®Ëm hay xanh nh¹t chiÕm tû lÖ ®a sè. VÒ mÆt n¨ng suÊt, theo ®iÒu tra trong s¶n xuÊt, c¸c d¹ng chÌ Shan ®­îc xÕp thø tù nh­ sau: Shan l¸ nhá xanh ®Ëm -> Shan l¸ nhá xanh nh¹t -> Shan l¸ xanh cäng n©u -> Shan l¸ tÝa ->Shan l¸ to xanh nh¹t -> Shan l¸ to xanh ®Ëm -> Shan l¸ ®á. N¨ng suÊt bóp cña c¸c c©y chÌ Shan nói cao cã t­¬ng quan chÆt chÏ víi c¸c chØ tiªu nh­: mËt ®é bóp, chiÒu cao c©y, ®é réng t¸n, ®­êng kÝnh gèc vµ khèi l­îng bóp. C¸c t­¬ng quan nµy cã gi¸ trÞ kh¸c víi c©y chÌ trång trong s¶n xuÊt do ph­¬ng thøc trång vµ ch¨m sãc kh¸c nhau; Dùa vµo ph­¬ng tr×nh håi quy ®· chän ®­îc 7 c©y ®Çu dßng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt bµn giao cho ®Þa ph­¬ng nh©n gièng trong s¶n xuÊt. VÒ chÊt l­îng, c¸c d¹ng chÌ kh¸c nhau træng trong s¶n xuÊt cã hµm l­îng tanin hoµ tan biÕn ®éng tõ 7,60 - 10,39%, chÊt hoµ tan biÕn ®éng tõ 40,42 - 46,81%. Trong ®ã d¹ng chÌ Shan l¸ to xanh nh¹t cã hµm l­îng tanin vµ chÊt hoµ tan cao nhÊt. C¸c c©y chÌ Shan nói cao cã hµm lù¬ng tanin hoµ tan vµ chÊt hoµ tan thÊp h¬n so víi c¸c d¹ng chÌ trång trong s¶n xuÊt. Tanin biÕn ®éng tõ 7,15 - 10,71%, chÊt hoµ tan biÕn ®éng tõ 26,65 - 41,99%[63]. N¨m 2006 - 2008, ViÖn KHKT N«ng L©m nghiÖp miÒn Nói phÝa B¾c tiÕp tôc tiÕn hµnh ®iÒu tra tuyÓn chän c©y chÌ Shan ®Çu dßng ®ît 2 t¹i B¾c Mª- Hµ Giang vµ B¾c Yªn – S¬n La, nh»m thu thËp nh÷ng c©y chÌ Shan ®Çu dßng cã nhiÒu tÝnh tr¹ng quÝ phôc vô cho c«ng t¸c lai t¹o vµ nh©n gièng. * Nghiªn cøu tÝnh tr¹ng sinh tr­ëng sinh d­ìng - Nghiªn cøu vÒ ®ît sinh tr­ëng cña chÌ, t¸c gi¶ NguyÔn Ngäc KÝnh (1979) cho thÊy: Trong n¨m chÌ ®Ó sinh tr­ëng tù nhiªn cã 3-5 ®ît sinh tr­ëng, khi ®èn h¸i th× cã 6-7 ®ît sinh tr­ëng, ®iÒu kiÖn th©m canh cao cã thÓ cã tõ 8-9 ®ît sinh tr­ëng. Nghiªn cøu sinh tr­ëng bóp chÌ vµ s¶n l­îng t¸c gi¶ NguyÔn V¨n Toµn (1994) [57] cho r»ng tæng sè bóp trªn c©y cã t­¬ng quan thuËn chÆt víi s¶n l­îng. Nghiªn cøu vÒ hÖ sè diÖn tÝch l¸ t¸c gi¶ §ç V¨n Ngäc (1991) cho r»ng: HÖ sè diÖn tÝch l¸ cã quan hÖ thuËn víi mËt ®é bóp tõ th¸ng 5- 12. T¸c gi¶ NguyÔn V¨n Toµn (1994) còng cã kÕt luËn t­¬ng tù vµ hÖ sè diÖn tÝch l¸ thÝch hîp tõ 4-6. Nghiªn cøu tÝnh tr¹ng h×nh th¸i l¸, bóp ®­îc th«ng qua quan hÖ h×nh th¸i l¸ vµ l«ng tuyÕt ®Õn chÊt l­îng t¸c gi¶ NguyÔn V¨n NiÖm [41] cã nhËn xÐt: D¹ng l¸ låi lâm, mµu xanh vµng (nh¹t) cho chÊt l­îng tèt h¬n d¹ng xanh ®Ëm, nh½n bãng, c¸c gièng chÌ Shan cã nhiÒu l«ng tuyÕt kÓ c¶ ë vïng thÊp vµ chÊt l­îng còng rÊt cao, kÕt qu¶ nghiªn cøu cña §oµn Hïng TiÕn vµ §ç Träng BiÓu còng cã kÕt luËn t­¬ng tù [5], [59],[61]. * Nghiªn cøu vÒ sinh ho¸ kü thuËt cña chÌ Shan khi di thùc xuèng vïng thÊp, NguyÔn V¨n T¹o, Hoµng V¨n Cù cã nhËn xÐt: Tanin lµ chØ tiªu quan träng ¶nh h­ëng tíi chÊt l­îng chÌ, víi c¸c gièng di thùc chóng biÕn ®éng réng, ng­ìng trªn cao h¬n gièng gèc t¹i Hµ Giang, cao nhÊt lµ gièng Tham VÌ, c¸c gièng kh¸c còng cao h¬n vµ t­¬ng ®­¬ng nhau. Ngoµi l­îng tanin, hµm l­îng ®¹m tæng sè (3,70-5,74) vµ hµm l­îng cafein (2,27-3,24) cao, sÏ lµm cho c¸c gièng di thùc ch¸t, kh«ng dÞu nh­ gièng gèc. Hµm l­îng chÊt hßa tan, ®Æc biÖt hµm l­îng ®­êng khö vµ axit amin cña c¸c gièng di thùc cao h¬n gièng gèc, lµm cho vÞ ch¸t Ýt lé h¬n, dÞu ®i, vµ lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ cña chóng lªn. Hµm l­îng chÊt th¬m cña c¸c gièng di thùc thÊp, thÊp nhÊt lµ TRI 777, cßn c¸c gièng kh¸c còng thÊp h¬n nh­ng sai kh¸c kh«ng nhiÒu. Ho¹t tÝnh men polyphenoloxydaza cña c¸c gièng di thùc(7,3-9,2), cao h¬n gièng Shan gèc(7,1-8,4), trong ®ã cã thÓ ph©n ra nhãm 1 lµ Tham VÌ, NËm NgÆt, TRI777, Gia Vµi; nhãm 2 lµ ChÊt tiÒn vµ Cï DÒ Phïng. Hµm l­îng ho¹t tÝnh men cao, kÕt hîp víi hµm l­îng c¸c chÊt kh¸c nh­ tanin, chÊt hßa tan cao, cho chóng ta x©y dùng ph­¬ng ¸n s¶n phÈm ®a d¹ng h¬n. Thµnh phÇn c¬ giíi vµ thµnh phÇn sinh ho¸ chñ yÕu nh­ hµm l­îng n­íc, tanin, chÊt hoµ tan, hµm l­îng Catechin, §¹m, Axitamin, Cafein, hµm l­îng s¾c tè, ho¹t tÝnh cña enzim cña mét sè gièng chÌ míi PH1, TRI777, Shan chän läc vµ 1A ®· kÕt luËn c¸c gièng chÌ 1A vµ TRI777, Shan chän läc cã thÓ lµm ®­îc c¶ chÌ xanh vµ chÌ ®en tèt, gièng PH1 chÕ biÕn chÌ xanh kÐm vµ chÕ biÕn chÌ ®en cã chÊt l­îng trung b×nh kh¸ [4], [6], [7], [22]. * Nghiªn cøu vÒ kü thuËt canh t¸c Nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña mét sè d¹ng ®èn ®Õn sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng c©y chÌ Trung du tuæi lín ë Phó Hé t¸c gi¶ §ç V¨n Ngäc ®· kÕt luËn: C¸c d¹ng ®èn kh¸c nhau lµm ¶nh h­ëng râ rÖt ®Õn sinh tr­ëng sinh d­ìng vµ sinh thùc cña c©y, vµ ®Õn chÊt l­îng nguyªn liÖu bóp. §èn phít xanh vµ söa b»ng ¶nh h­ëng tèt ®Õn c©y chÌ, [14]. Nghiªn cøu vÒ gi©m cµnh [11], [16], [29], [44], [45], [52]. C¸c t¸c gi¶ §ç Ngäc QuÜ, NguyÔn V¨n NiÖm (1963) ®· ®­a ra qui tr×nh kü thuËt gi©m cµnh chÌ ®­îc Bé n«ng nghiÖp ban hµnh. §Õn n¨m 1972 khi gièng chÌ míi PH1 ®­îc chän läc dßng th× biÖn ph¸p gi©m cµnh míi sö dông phæ biÕn trong s¶n xuÊt. Nghiªn cøu tuæi hom, thêi vô gi©m cµnh cña gièng chÌ 1A, t¸c gi¶ §Æng V¨n Th­ cho thÊy hom xanh cã tû lÖ ra rÔ tèt h¬n hom b¸nh tÎ vµ hom 2 l¸ vµ thêi vô hÌ thu tû lÖ ra rÔ tèt h¬n vô xu©n. Nghiªn cøu vÒ kü thuËt gi©m cµnh chÌ Shan vïng cao cña §ç Ngäc Quü, TrÇn ThÞ L­, cho thÊy c©y chÌ Shan còng cã thÓ nh©n gièng b»ng ph­¬ng ph¸p nh©n gièng v« tÝnh nh­ c¸c gièng chÌ vïng thÊp, cã tû lÖ xuÊt v­ên ®¹t 65 - 85%; khi trång ra s¶n xuÊt cã tû lÖ c©y sèng cao; chÌ trång b»ng c©y gièng gi©m cµnh nhanh cho thu ho¹ch vµ cho n¨ng xuÊt cao h¬n h¼n so víi chÌ trång h¹t. 2.4 C¸c nghiªn cøu vÒ gièng chÌ 2.4.1. KÕt qu¶ chän t¹o gièng chÌ trªn thÕ giíi Kinh nghiÖm cña nhiÒu n­íc trång chÌ trªn thÕ giíi gièng chÌ tèt t¨ng ®­îc s¶n l­îng, n©ng cao ®­îc phÈm chÊt, nguyªn liÖu ®ång ®Òu dÔ tiªu chuÈn ho¸ vµ chÕ biÕn. Trung Quèc lµ n­íc cã lÞch sö trång chÌ, chÕ biÕn vµ tiªu thô chÌ l©u nhÊt thÕ giíi. Ngay tõ thêi nhµ Minh ®· cã nh÷ng lo¹i chÌ th­¬ng phÈm næi tiÕng vÒ chÊt l­îng nh­  B¹ch Kª Quan, §¹i Hång Bµo, Ngù Trµ. Víi c¸c gièng chÌ nh­ ThiÕt Quan ¢m, Long TØnh, Mai chiÕm, §¹i Hång Bµo, S­ Tö Phong. HiÖn nay gièng chÌ cña Trung Quèc rÊt ®a d¹ng vµ phong phó cã nhiÒu gièng næi tiÕng nh­ ChÝnh Hoµ, Cöu khÈu, §¹i B¹ch Trµ, ThiÕt B¶o Trµ, Hoa NhËt Kim, Hïng ®Ønh B¹ch, PT95... N¨m 1989 Trung Quèc ®· ®¨ng ký 52 gièng Nhµ n­íc [23]. Theo §ç Ngäc Quü, NguyÔn Kim Phong (1997): c«ng ty §«ng Ên §é nhËp mét Ýt h¹t chÌ Trung Quèc tõ Qu¶ng Ch©u ®Ó trång thö nh­ng kÕt qu¶ cho thÊp. N¨m 1839 William Bentick tæ chøc ra hiÖp héi chÌ Ên §é vµ chuyÓn sang trång gièng chÌ Assam, chÕ biÕn chÌ ®en ®­îc ®¸nh gi¸ tèt, diÖn tÝch chÌ Assam hiÖn nay chiÕn 80%. N¨m 1990 cã 110 gièng chÌ chän läc ®­îc ®­a vµo s¶n xuÊt, n¨ng suÊt trung b×nh ®· ®¹t 1.705 kg chÌ kh«/ha (thuéc lo¹i cao nhÊt thÕ giíi). N¨m 1824, Srilanka nhËp h¹t chÌ Trung Quèc gieo trång t¹i v­ên B¸ch th¶o Hoµng Gia Peradeniya (Kandy). N¨m 1839, l¹i nhËp h¹t chÌ Assam tõ Ên §é còng trång t¹i v­ên b¸ch th¶o trªn. Vµo n¨m 1867, toµn bé c¸c ®ån ®iÒn cµ phª bÞ nÊm rØ s¾t ph¸ h¹i, hä ®· chuyÓn sang trång chÌ (trång ®­îc 24 v¹n ha). N¨m 1958 b¾t ®Çu trång 40 dßng chÌ míi sªri chän läc 2020 (phæ biÕn c¸c gièng nh­: TRI 2023, TRI 2025, TRI 2026, TRI 2043...), cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt. Sau ®ã lµ Sªri 3013 ®Õn 3020, ngoµi ra cßn sö dông chÌ h¹t lai gi÷a 2023 / 2026 (dÉn theo §ç Ngäc Quü, NguyÔn Kim Phong, (1997)[45], [46], [49]. Indonexia b¾t ®Çu trång chÌ tõ n¨m 1684 nh­ng kh«ng thµnh c«ng, ®Õn n¨m 1872 míi thµnh c«ng trªn gièng Asam nhËp tõ Srilanca. §Õn nay Indonexia lµ mét trong n¨m n­íc cã diÖn tÝch chÌ lín trªn thÕ giíi, 20 n¨m gÇn ®©y hä ®· tÝch cùc chän t¹o gièng míi cao s¶n vµ n¨m 1988 ®· cã c¸c dßng chÌ v« tÝnh GMB-1, GMB- 2, GMB-3, GMB- 4, GMB-5, cã s¶n l­îng cao, theo NguyÔn V¨n Toµn [57], [58]. Liªn X« (cò) lµ mét n­íc s¶n xuÊt vµ tiªu thô chÌ lín trªn thÕ giíi. Gièng chÌ chñ yÕu lµ h¹t chÌ nhËp tõ Kú M«n - Trung Quèc. Ngoµi ra hä cßn nhËp gièng cña Ên §é vµ SriLanca. N¨m 1927 - 1928 ®· trång ®­îc c¸c gièng chÌ chän läc lai t¹o nh­ gièng Quèc gia sè 1 vµ sè 2 cho n¨ng suÊt cao h¬n ®¹i trµ 25- 40 %, phÈm chÊt tèt. N¨m 1970 -1971 hä b¾t ®Çu trång gièng chÌ K«nkhitda-1 dßng v« tÝnh gi©m cµnh, cã phÈm chÊt tèt vµ cã n¨ng suÊt cao h¬n ®¹i trµ 50-60%. NhËt B¶n lµ Quèc gia h¶i ®¶o, c¶ n­íc cã 44 tØnh, huyÖn trång chÌ trong ®ã tËp trung ë 14 tØnh. N¨m 1990 n¨ng suÊt chÌ b×nh qu©n cña c¶ n­íc ®· ®¹t 1.725kg chÌ kh«/ ha. N¨ng suÊt chÌ cao lµ do nhµ n­íc coi träng ®Çu t­ vµo n«ng nghiÖp ë kh©u gièng tèt vµ c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý, ch¨m sãc v­ên c©y. N¨m 1953, nhµ n­íc ban hµnh chÕ ®é khen th­ëng vµ ®¨ng ký gièng chÌ, ®· th«ng qua 51 gièng chÌ míi. N¨m 1968, gièng míi chiÕm 22,4% vµ ngµy nay, gièng míi ®· chiÕm trªn 65,2% diÖn tÝch chÌ, trong ®ã gièng Yabukita chiÕm 55,4%. 2.4.2 KÕt qu¶ nghiªn cøu gièng chÌ ë ViÖt Nam C©y chÌ ®· ®­îc ng­êi ViÖt Nam ®­a vµo trång trät tõ xa x­a. N­íc ta còng lµ vïng nguyªn s¶n cña c©y chÌ, chÝnh v× vËy khi x©m chiÕm ®­îc n­íc ta, ng­êi Ph¸p ®· quan t©m tíi viÖc ph¸t triÓn c©y chÌ. Sau c¸c cuéc ®iÒu tra kh¶o s¸t c©y chÌ miÒn nói phÝa B¾c (tõ n¨m 1885- 1892), mét sè chñ ®ån ®iÒn ng­êi Ph¸p ®· ph¸t triÓn c©y chÌ ë miÒn B¾c. Nh­ng do kü thuËt chÕ biÕn h¹n chÕ nªn chÊt l­îng chÌ kÐm, mÆt kh¸c do kh«ng n¾m ®­îc quy tr×nh trång chÌ dÉn ®Õn c©y chÌ ®· kh«ng ph¸t triÓn ®­îc. N¨m 1918, người Ph¸p ®· thµnh lËp Tr¹m Nghiªn cøu N«ng l©m nghiÖp Phó Thä víi nhiÖm vô nghiªn cøu c¸c c©y c«ng nghiÖp nhiÖt ®íi, trong ®ã chÌ lµ mét c©y quan träng. Sau ®ã ng­êi Ph¸p tiÕp tôc më c¸c trung t©m nghiªn cøu ë miÒn Trung, miÒn Nam vµ Lµo. Tõ ®Êy c¸c ®ån ®iÒn chÌ ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Tõ n¨m 1918 ®Õn 1921, tËp ®oµn gièng chÌ ë Phó Hé cã 24 gièng, gåm c¸c gièng thu thËp ë B¾c Kú, Trung Kú, Nam Kú, c¸c c©y chÌ rõng, c¸c gièng chÌ nhËp néi tõ Trung Quèc vµ Ên §é. N¨m 1920-1925, Du Pasquier chän gièng víi vËt liÖu khëi ®Çu lµ thø chÌ Trung Du B¾c Kú. N¨m 1945, «ng ®· chän ra 2 dßng C9 vµ E1, ®Ó trång thµnh v­ên s¶n xuÊt hom gièng nh­ng ch­a kÞp phæ biÕn vµo s¶n xuÊt th× sau ®ã bÞ xo¸ sæ. N¨m 1933- 1936, J.J.B.Deuss nguyªn cè vÊn khoa häc kü thuËt c¸c c«ng ty chÌ §«ng D­¬ng ®Ò ra môc tiªu chän gièng lµ “lµm chÌ ®en cho thÞ tr­êng T©y ¢u, nªn gièng chÌ nµy ®ßi hái chÊt l­îng gièng kiÓu Assam...”. N¨m 1950- 1954, Guinard ®· triÓn khai ch­¬ng tr×nh chän läc dßng t¹i Trung t©m Nghiªn cøu B¶o Léc, lÊy vËt liÖu khëi ®Çu lµ thø chÌ Shan, ®Æt nÒn mãng chän läc gièng chÌ Shan ë B¶o Léc, tõ dßng chÌ Shan TrÊn Ninh (Lµo) ®· chän ra hai gièng TB11 vµ TB14 phæ biÕn cho s¶n xuÊt • C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu gièng chÌ ë n­íc ta tãm t¾t nh­ sau: - §iÒu tra thu thËp vµ nhËp néi gièng Thêi kú n¨m 1918- 1935, ng­êi Ph¸p tiÕn hµnh thu thËp c¸c gièng chÌ cña Ên §é, Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Lµo vµ mét sè vïng trong n­íc nh­ Hµ Giang, Lµo Cai, Ba V×, Phó Thä… §Õn n¨m 1989 ®­a vµo hÖ thèng v­ên tËp ®oµn gåm 23 gièng, trong ®ã gièng ®Þa ph­¬ng 13 gièng vµ gièng nhËp néi lµ 10 gièng. Giai ®o¹n n¨m 1959- 1990 lµ thêi kú chñ yÕu chØnh lÝ vµ lai t¹o gièng, trao ®æi gièng víi n­íc ngoµi. Tæng sè thu thËp gåm 37 gièng, trong ®ã nguån gèc ®Þa ph­¬ng 4 gièng, nguån nhËp néi gåm 16 gièng vµ nguån chän t¹o ®­îc 17 gièng, c¸c gièng chÌ míi chän läc nh­ PH1, 1A, TRI777, TH3, LDP1, LDP2. Giai ®o¹n n¨m 1994- 1997, xóc tiÕn m¹nh c«ng t¸c thu thËp, kÕt qu¶ ®· bæ sung ®­îc 34 gièng. Trong ®ã gièng ®Þa ph­¬ng 4 gièng, chän läc 5 gièng, nhËp néi 25 gièng. Sö dông c¸c gièng Kim Tuyªn, Thuý Ngäc, OLong Thanh T©m phôc vô cho c«ng t¸c lai t¹o chän gièng. Giai ®o¹n n¨m 2000- 2005 c«ng t¸c ®iÒu tra thu thËp c¸c gièng ®Þa ph­¬ng vµ nhËp néi gièng ®­îc ®Èy m¹nh, nh»m t×m ra nh÷ng nguån gen quÝ trong n­íc, nhËp néi gièng nh»m c¶i thiÖn chÊt l­îng chÌ ViÖt Nam [1], [22], [82]. Cho ®Õn nay diÖn tÝch sö dông gièng míi, ®­îc thÓ hiÖn qua b¶ng d­íi ®©y: B¶ng 1. Thèng kª gièng chÌ míi vµ diªn tÝch ®· ¸p dông trong s¶n xuÊt STT Tªn gièng chÌ N¨m c«ng nhËn gièng Diªn tÝch ¸p dông 1 PH1 Quèc gia 1986 2 v¹n ha, trång t¹i c¸c tØnh trång chÌ 2 1A Kh¶o nghiÖm 1986 20 ha t¹i Phó Thä, NghÖ An, L©m §ång 3 TH3 Kh¶o nghiÖm 1989 20 ha t¹i Phó Thä, Yªn b¸i, S¬n La 4 TRI 777 Quèc gia1997 500ha Phó Thä, Tuyªn quang, Th¸i Nguyªn 5 LDP2 Kh¶o nghiÖm 1994 2000 ha Phó Thä, NghÖ An, Hµ TÜnh, 6 LDP1 Quèc gia 2002 1,5 v¹n ha c¸c tØnh trång chÌ 7 Kim Tuyªn Kh¶o nghiÖm 2003 1000 ha, L©m §ång, L¹ng S¬n, Phó Thä, Hµ T©y , Yªn B¸i, S¬n La 8 B¸t Tiªn Kh¶o nghiÖm 2003 800 ha, S¬n La ,Tuyªn Quang, L©m §ång, Yªn B¸i 9 Thuý Ngäc Kh¶o nghiÖm 2003 400 ha, L©m §ång, L¹ng S¬n, Phó Thä, Hµ T©y, Yªn B¸i, S¬n La 10 Phóc V©n Tiªn Kh¶o nghiÖm 2003 10ha Phó Thä, Th¸i Nguyªn NghÖ An, Yªn B¸i 11 Keo Am TÝch Kh¶o nghiÖm 2003 10 ha Phó Thä, Th¸i Nguyªn NghÖ An, Yªn B¸i 12 PT95 Kh¶o nghiÖm 2003 15ha Phó Thä, Th¸i Nguyªn NghÖ An, Yªn B¸i 13 Hïng §Ønh B¹ch Kh¶o nghiÖm 2003 10ha Phó Thä, Th¸i Nguyªn NghÖ An, Yªn B¸i 14 C©y chÌ shan ®Çu dßng Kh¶o nghiÖm 2004 1000ha Yªn B¸i, Hµ Giang,S¬n La, Lào Cai, §iªn biªn, Lai ch©u Tæng 40.785ha = 35,15% diÖn tÝch - Chän läc c¸ thÓ B»ng ph­¬ng ph¸p chän läc c¸ thÓ, từ n¨m 1960 - 1976 ViÖn Nghiªn cøu ChÌ (nay lµ ViÖn Khoa häc Kü thuËt N«ng l©m nghiÖp miÒn nói phÝa B¾c) ®· chän ®­îc gièng PH1 cã n¨ng suÊt cao phæ biÕn ra s¶n xuÊt. Gièng 1A ra ®êi víi xu h­íng chän gièng quan t©m ®Õn chÊt l­îng, ­u ®iÓm cña gièng lµ chÊt l­îng nguyªn liÖu chÕ biÕn chÌ xanh tèt. Hai gièng PH1 vµ 1A ®Òu lµ thứ chÌ Ên §é. §Ó cã gièng chÌ chän läc nguån gèc ®Þa ph­¬ng, n¨m 1970- 1976 ®· chän ra c©y chÌ TH3 thuéc thø chÌ Trung Quèc l¸ to nguån gèc L¹ng S¬n, n¨m 1978 ®­îc gi©m cµnh vµ trång gi¸m ®Þnh gièng. TH3 lµ gièng cã n¨ng suÊt cao chÞu th©m canh [17]. T¹i Trung t©m Nghiªn cøu thùc nghiÖm chÌ L©m §ång, trong 17 c©y chÌ Shan TrÊn Ninh n¨m 1962 ®· chän ®­îc ra hai gièng TB11, TB14 cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt [42], [43]. N¨m 1997, Trung t©m Nghiªn cøu thùc nghiÖm chÌ L©m §ång ®· chän vµ phæ biÕn ra s¶n xuÊt gièng chÌ L§97 cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt, kh¸ng s©u bÖnh, Ýt kÐn ®Êt, chÞu th©m canh [52]. - Ph­¬ng ph¸p lai h÷u tÝnh N¨m 1980, ViÖn Nghiªn cøu ChÌ ®· tiÕn hµnh 7 tæ hîp lai mµ bè mÑ ®· ®­îc x¸c ®Þnh, sau khi gieo h¹t vµ tuyÓn chän ®­îc 35 c¸ thÓ cã nhiÒu triÓn väng. N¨m 1988 ®· chän läc ®­îc 4 c¸ thÓ næi bËt ®ã lµ LDP1, LDP2, CDP vµ CLT. Sau 10 n¨m gi¸m ®Þnh, so s¸nh gièng ®· thu ®­îc kÕt qu¶ tèt. Hai dßng LDP1, LDP2 lµ dßng lai sinh tr­ëng khoÎ, n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt ®­îc Bé N«ng nghiÖp & PTNT c«ng nhËn gièng t¹m thêi, n¨m 1994 cho phÐp më réng ra s¶n xuÊt, gièng LDP1 ®· ®­îc c«ng nhËn lµ gièng quèc gia n¨m 2003, gièng LDP2 ®­îc c«ng nhËn 2006 [19], [42], [60]. HiÖn nay ph­¬ng ph¸p lai h÷u tÝnh c¸c gièng chÌ ®ang ®­îc ViÖn Khoa häc Kü thuËt N«ng l©m nghiÖp miÒn nói phÝa B¾c rÊt quan t©m vµ ®· chän ra ®­îc mét sè dßng cã triÓn väng ®ang kh¶o nghiÖm so s¸nh gièng trªn diÖn réng. - Chän gièng b»ng ph­¬ng ph¸p g©y ®ét biÕn N¨m 1989- 1990 ViÖn Nghiªn cøu ChÌ ®· tiÕn hµnh chän gièng chÌ b»ng xö lý consixin h¹t vµ mÇm chÌ vµ xö lý tia gamma víi liÒu l­îng kh¸c nhau lªn h¹t chÌ ®· thu ®­îc mét sè kÕt qu¶ b­íc ®Çu. N¨m 1994, t¸c gi¶ Lª MÖnh vµ céng sù ®· th«ng b¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña bøc x¹ gamma lªn h¹t chÌ gièng PH1 vµ TRI 777, kÕt qu¶ thu ®­îc nhiÒu ®ét biÕn míi l¹, ®Æc biÖt dßng 5.0 tõ xö lý bøc x¹ trªn h¹t gièng TRI777 nguồn gốc là chè Shan Tham Vè cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng th¬m ngon cã nhiÒu triÓn väng [25], [58], [59]. • HiÖn tr¹ng tËp ®oµn gièng chÌ ë ViÖt Nam Cho ®Õn nay chóng ta ®· cã tËp ®oµn 151 gièng chÌ cã nguån gèc c¶ trong vµ ngoµi n­íc tËp hîp t¹i v­ên tiªu b¶n cña ViÖn Khoa häc kü thuËt n«ng l©m nghiÖp miÒn nói phÝa B¾c. Trong ®ã, ph©n theo nguån gèc cã: 50 mÉu ®Þa ph­¬ng; 101 mÉu gièng nhËp néi. Ph©n theo thø chÌ cã: thø Trung Quèc l¸ nhá 62 mÉu; thø Trung Quèc l¸ to 28 mÉu; Assam 35 mÉu; ChÌ Shan 26 mÉu, theo NguyÔn H÷u La [26], [27], [28], [29]. So víi tr­íc n¨m 2000, tËp ®oµn gièng chÌ ®­îc thu thËp b¶o qu¶n ®Ó khai th¸c t¨ng thªm 57 gièng (t¨ng 37,7%) so tæng sè gièng b¶o qu¶n. §ã lµ nguån vËt liÖu ®Ó chän t¹o vµ ®­a ra s¶n suÊt 14 gièng míi. Trong ®ã cã 4 gièng Quèc gia PH1, TRI777, LDP1; LDP2 vµ 10 gièng khu vùc ho¸: 1A, TH3, B¸t Tiªn, Thuý Ngäc, Kim Tuyªn, Phóc V©n Tiªn, Keo Am TÝch, Hïng §Ønh B¹ch, PT95. 2.5 Mét sè ph­¬ng ph¸p nh©n gièng chÌ 2.5.1 Nh©n gièng h÷u tÝnh §©y lµ qu¸ tr×nh t¹o c©y con tõ h¹t. Nh©n gièng h÷u tÝnh lµ phu¬ng ph¸p nh©n gièng cæ truyÒn ®­îc con ng­êi sö dông tõ khi biÕt trång trät. H¹t ®­îc h×nh thµnh lµ do kÕt qu¶ thô tinh cña tÕ bµo h¹t phÊn víi tÕ bµo no·n. Tõ h¹t sÏ mäc ra c©y míi mang ®Æc tÝnh di truyÒn cña c¶ c©y bè vµ c©y mÑ, hoÆc nghiªng h¼n vÒ phÝa c©y bè hoÆc c©y mÑ. Trong tù nhiªn rÊt phæ biÕn ph­¬ng ph¸p nh©n gièng nµy [61], [62], [84]. • ¦u ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p - Lµ mét ph­¬ng ph¸p ®¬n gi¶n, dÔ lµm, Ýt ph¶i ®Çu t­ lao ®éng còng nh­ vËt liÖu s¶n xuÊt. - C©y con trång b»ng h¹t th­êng cã bé rÔ ph¸t triÓn m¹nh, ¨n s©u, c©y sinh tr­ëng khoÎ, cã kh¶ n¨ng chèng chÞu tèt víi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi nh­ h¹n, s©u bÖnh, ®Êt xÊu; trong giai ®o¹n ®Çu c©y trång b»ng h¹t cã tû lệ sèng cao. - H¹t th­êng cã vá dÇy cã thÓ dÔ dàng vËn chuyÓn ®i xa. - Ph­¬ng ph¸p nµy cßn h¹n chÕ mét sè bÖnh di truyÒn truyÒn qua h¹t. • Nh­îc ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p - C©y trång nh©n gièng b»ng h¹t th­êng khã gi÷ ®­îc ®é thuÇn chñng, nhÊt lµ ®èi víi nhãm c©y thô phÊn chÐo. Do sù lai t¹p tù nhiªn, ®êi con ph©n li m¹nh nªn n¨ng suÊt, phÈm chÊt kh«ng æn ®Þnh. - V­ên c©y kh«ng ®ång ®Òu nªn khã kh¨n cho qu¸ tr×nh ch¨m sãc, thu ho¹ch, b¶o qu¶n vµ chÕ biÕn. - H¹t chÌ cã thÓ ¸p dông ®èi víi mét sè lo¹i h¹t ®a ph«i v× ph«i v« tÝnh th­êng khoÎ, lÊn ¸t ph«i h÷u tÝnh. - Sö dông trong c«ng t¸c chän läc vµ lai gièng. - Gieo h¹t ®Ó lµm gèc ghÐp. Trång chÌ b»ng h¹t rÊt phæ biÕn ë n­íc ta (tõ nh÷ng n¨m 1980 vÒ tr­íc), ng­êi d©n th­êng gieo h¹t t¹i chç hoÆc trång c©y con kh«ng lùa chän. MÆc dï n­íc ta lµ quª h­¬ng cña c©y chÌ nh­ng viÖc trång chÌ ch­a ®­îc quan t©m ®óng møc, trång chÌ theo lèi qu¶ng canh, n¨ng suÊt, chÊt l­îng kh«ng cao. Theo t¸c gi¶ §ç Ngäc Quü (1980): qui tr×nh trång chÌ h¹t cña Bé N«ng nghiÖp qui ®Þnh kho¶ng c¸ch trång chÌ 1,50 x 0,40m mçi hèc gieo 5-6 h¹t, ®é s©u 3-5 cm, gieo dù tr÷ 5-10%. Tiªu chuÈn h¹t chÌ tèt lµ h¹t chÝn, t­¬i, ch¾c, nÆng, to, 1kg h¹t chÌ gièng Trung Du cã trung b×nh 500 h¹t, gièng Shan lµ 300 - 400 h¹t. Hµm l­îng n­íc trong h¹t 25-30%, søc n¶y mÇm trªn 75% [17], [42]. 2.5.2 C¸c ph­¬ng ph¸p nh©n gièng v« tÝnh a, Ph­¬ng ph¸p ghÐp GhÐp lµ ph­¬ng ph¸p nh©n gièng v« tÝnh ®­îc thùc hiÖn b»ng c¸ch lÊy mét bé phËn cña nh÷ng c©y gièng tèt, ®ang sinh tr­ëng nh­ ®o¹n cµnh, khóc rÔ, mÇm ngñ... råi nhanh chãng, khÐo lÐo l¾p ®Æt vµo vÞ trÝ thÝch hîp trªn c©y kh¸c gäi lµ gèc ghÐp. Sau ®ã ch¨m sãc ®Ó phÇn ghÐp vµ gèc ghÐp liÒn l¹i víi nhau, t¹o nªn mét c©y míi hoµn chØnh. Trong ®ã phÇn gèc ghÐp cã chøc n¨ng lÊy dinh d­ìng trong ®Êt ®Ó nu«i toµn bé c©y míi th«ng qua bé rÔ, cßn phÇn ghÐp cã chøc n¨ng sinh tr­ëng, quang hîp t¹o vËt chÊt h÷u c¬ vµ t¹o s¶n phÈm. • ¦u ®iÓm : - Gi÷ ®­îc hÇu hÕt c¸c tÝnh tr¹ng tèt cña c©y mÑ. - HÖ sè nh©n gièng cao, c©y ghÐp cã tuæi thä cao. - Cho phÐp thay ®æi gièng khi cÇn mµ kh«ng ph¶i trång míi. - Cøu ch÷a c¸c bé phËn cña c©y háng: trong tr­êng hîp c©y bÞ h¹i ë gèc hoÆc rÔ cã thÓ dÉn tíi chÕt toµn c©y th× ghÐp thay rÔ. - Duy tr× hoÆc nh©n nhanh c¸c d¹ng c©y sinh s¶n v« tÝnh khi kh«ng thÓ duy tr× hoÆc nh©n nhanh chóng b»ng c¸c ph­¬ng ph¸p v« tÝnh kh¸c ®­îc. - Sö dông trong c¸c ch­¬ng tr×nh lai gièng hoÆc lµm s¹ch s©u bÖnh. - T¹o ra c¸c d¹ng sinh tr­ëng ®Æc biÖt cña c©y trång. khai th¸c c¸c ­u ®iÓm cña c©y lµm gèc ghÐp nh­: ®iÒu chØnh h×nh d¸ng c©y ghÐp, t¨ng c­êng kh¶ n¨ng sinh tr­ëng còng nh­ kh¶ n¨ng chèng chÞu víi c¸c ®iÒu kiÖn bÊt lîi cña m«i tr­êng (nh­ s©u bÖnh, óng, h¹n...), n©ng cao phÈm chÊt cña s¶n phÈm [46], [52]. • Nh­îc ®iÓm: - Kü thuËt ghÐp phøc t¹p, ®ßi hái ph¶i cã sù am hiÓu nhÊt ®Þnh vÒ gièng c©y trång, chÊt l­îng gièng, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó ghÐp sèng. - C©y sö dông lµm gèc ghÐp th­êng trång b»ng h¹t, sinh tr­ëng kh«ng ®ång ®Òu do ®ã khã ch¨m sãc. - ®Ó chän ®­îc mét tæ hîp ghÐp thÝch hîp ph¶i ®Çu t­ nhiÒu c«ng søc, nh­ng tæ hîp ®ã th­êng chØ phï hîp víi mét sè vïng nhÊt ®Þnh vµ chØ trªn mét sè gièng nhÊt ®Þnh. - HÖ sè nh©n gièng thÊp. - Gi¸ thµnh c©y ghÐp cao. • C¸c ph­¬ng ph¸p ghÐp: - GhÐp m¾t mÇm: ghÐp ch÷ T (gièng ch÷ T cßn cã ch÷ U; H; I; +), ghÐp mÇm d­íi bông, ghÐp kh¶m. - GhÐp cµnh: ghÐp ¸p, ghÐp nªm, ghÐp d­íi vá, ghÐp bông, ghÐp h×nh l­ìi, ghÐp dùa nhau, ghÐp cµnh ch÷ U, ghÐp ch¾p, ghÐp cµnh treo bÇu[32], [33], [48], [68], [78]. Nh©n gièng chÌ b»ng ph­¬ng ph¸p ghÐp ®· ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu trªn thÕ giíi thÝ nghiÖm cã kÕt qu¶ b»ng ghÐp m¾t, ghÐp ¸p vµ ghÐp cµnh. Theo Tr×nh Khëi Kh«n, Trang TuyÕt Phong (1997) [23], ghÐp chÌ ®· cã lÞch sö h¬n 40 n¨m. Ph­¬ng ph¸p truyÒn thèng lµ ghÐp cµnh. Trong nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 40 cña thÕ kû XX, khi kü thuËt gi©m cµnh ph¸t triÓn th× kü thuËt ghÐp chÌ kh«ng ®­îc ¸p dông. Tíi ®Çu nh÷ng n¨m 50, ë Malawi do h¹n h¸n kÐo dµi, ®· xuÊt hiÖn c©y chÌ ghÐp víi tû lÖ sèng ®¹t tíi 80% nhê ch¨m sãc nh­ mét c©y gi©m cµnh. HiÖn nay ë Malawi, c©y chÌ ghÐp ®ang ®­îc ¸p dông réng r·i trong s¶n xuÊt. §èi víi nhiÒu n­íc trång chÌ trªn thÕ giíi th× c©y chÌ ghÐp ®· vµ ®ang ®­îc ¸p dông trong s¶n xuÊt. Bangladesh b¾t ®Çu trång chÌ ghÐp tõ n¨m 1970. Kenya ngoµi gi©m cµnh chÌ cßn ¸p dông chÌ ghÐp. Malawi cã 2 dßng v« tÝnh dïng lµm gèc ghÐp vµ 8 dßng v« tÝnh dïng lµm m¾t ghÐp. KÕt qu¶ nghiªn cøu ph­¬ng ph¸p ghÐp cña Kvarakhelia T.K.(1959) (theo NguyÔn ThÞ Ngäc B×nh, 2002) [5] cho biÕt: tû lÖ sèng cña m¾t ghÐp ®¹t tõ 53-76% tuú thuéc vµo ph­¬ng ph¸p ghÐp. T¸c gi¶ còng cho r»ng c©y chÌ 2 tuæi lµm gèc ghÐp cho kÕt qu¶ tèt vµ ghÐp vµo mïa thu cã tû lÖ sèng cao ®¹t tíi 80%. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña Aono, Saba, Tanaka, Sugimoto, gièng chÌ Yabukita dïng lµm gèc ghÐp lµ tèt nhÊt so víi gièng Fujimidori vµ Yutakamidori.. Trong hai ph­¬ng ph¸p ghÐp th× ghÐp nªm (cleft grafting) cho kÕt qu¶ tèt h¬n ph­¬ng ph¸p ghÐp ¸p (splice grafting). Nghiªn cøu vÒ kh¶ n¨ng sinh tr­ëng cña c©y chÌ ghÐp, Nyirenda(1990) cho r»ng n¨ng suÊt bóp cña mét sè dßng chÌ ghÐp cã thÓ ®­îc t¨ng lªn b»ng c¸ch ghÐp lªn c¸c gièng ghÐp khoÎ m¹nh. C¸c gèc ghÐp khoÎ cã bé rÔ ¨n s©u, l­îng chÊt dù tr÷ trong rÔ cao, sè rÔ hót nhiÒu. ë ViÖt Nam thêi kú 1921-1923, R.Du Pasquier ®· nghiªn cøu nh©n gièng h÷u tÝnh b»ng h¹t vµ v« tÝnh b»ng chiÕt cµnh, gi©m cµnh vµ ghÐp chÌ ®· chän gieo h¹t lµm ph­¬ng ph¸p nh©n gièng chÝnh. Thêi kú 1946- 1954, A.Guinard còng nghiªn cøu nh©n gièng v« tÝnh b»ng chiÕt, gi©m cµnh vµ ghÐp t¹i B¶o Léc, «ng chØ chän gi©m cµnh lµm ph­¬ng ph¸p chÝnh v× theo «ng kü thuËt ghÐp khã h¬n chiÕt, ®ßi hái ph¶i cã kinh nghiÖm vµ khÐo lÐo [52]. ë ViÖt Nam, theo §ç V¨n Ngäc, NguyÔn V¨n Toµn (2002)[30], ®èi víi c©y chÌ cã thÓ ¸p dông kü thuËt ghÐp nªm khi c©y lµm gèc ghÐp ®¹t 3- 3,5 th¸ng tuæi. Trung t©m nghiªn cøu chÌ B¶o Léc L©m §ång ®· nghiªn cøu thµnh c«ng kü thuËt t¹o c©y chÌ ghÐp tõ gièng TB14 vµ L§97 vµo n¨m 1999, ®Ò tµi ®­îc Héi ®ång khoa häc tØnh L©m §ång c«ng nhËn vµo th¸ng 12/2000[52]. C«ng nghÖ t¹o c©y chÌ ghÐp b»ng cµnh kÕt hîp gi÷a hai c¸c thÓ cña c©y chÌ trång b»ng h¹t vµ trång cµnh t¹o ra mét ph­¬ng ph¸p nh©n gièng míi cã ®Çy ®ñ nh÷ng ­u ®iÓm cña trång chÌ b»ng h¹t vµ chÌ trång cµnh, nh»m t¹o ra c©y chÌ ®ång nhÊt vÒ gièng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt, søc chèng chÞu cao, tuæi thä kÐo dµi. HiÖn nay c«ng nghÖ ghÐp ®ang ®­îc ¸p dông réng r·i vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao ë L©m §ång vµ mét sè tØnh khu vùc miÒn Trung. b, Gi©m cµnh * C¬ së khoa häc cña biÖn ph¸p gi©m cµnh Khi m« tÕ bµo thùc vËt bËc cao bÞ tæn th­¬ng th× v¸ch tÕ bµo sÏ bÞ ho¸ bÇn lµm cho tÕ bµo sèng vµ tÕ bµo chÕt t¸ch rêi nhau. C¸c tÕ bµo sèng cßn l¹i ph©n chia nhiÒu lÇn song song víi mÆt c¾t ®Ó hµn kÝn vÕt th­¬ng. Lo¹i m« ®ã gäi lµ m« sÑo (callus). Sù h×nh thµnh m« sÑo ë cµnh non m¹nh h¬n cµnh giµ. M« sÑo lóc ®Çu lµ mét khèi tÕ bµo nhu m« sau ®ã ph©n ho¸ thµnh m« dÉn, t­îng tÇng vµ h×nh thµnh ®iÓm sinh tr­ëng, tõ ®iÓm sinh tr­ëng ph¸t sinh ra rÔ bÊt ®Þnh [5], [17], [34], [35]. M« sÑo lµ n¬i h×nh thµnh rÔ, do vËy ®¹i ®a sè rÔ mäc ra tõ phÝa gèc cµnh gi©m, cßn cµnh míi l¹i mäc ra ë phÝa ngän cµnh, v× vËy muèn gi©m cµnh thµnh c«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã mét mÇm ngñ. • ¦u ®iÓm - C©y con gi÷ ®­îc c¸c tÝnh tr¹ng di truyÒn cña c©y mÑ, v­ên c©y ®ång ®Òu, thuËn lîi cho viÖc qu¶n lý, ch¨m sãc, thu ho¹ch, chÕ biÕn. - Thêi gian nh©n gièng t­¬ng ®èi nhanh, hÖ sè nh©n gièng cao. - Chu kú kinh tÕ ng¾n nh­ng hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. • Nh­îc ®iÓm - Tuæi thä v­ên c©y thÊp, chu kú kinh doanh ng¾n. - §ßi hái nhiÒu vËt t­, trang thiÕt bÞ, ng­êi s¶n xuÊt cÇn ph¶i cã mét tr×nh ®é kü thuËt nhÊt ®Þnh, tèn nhiÒu c«ng ch¨m sãc. - Kh¶ n¨ng chèng chÞu víi ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt lîi kÐm ë thêi kú c©y cßn nhá ( thêi kú KTCB). • Kü thuËt nh©n gièng chÌ b»ng gi©m cµnh. Ph­¬ng ph¸p gi©m cµnh lµ mét tiÕn bé trong s¶n xuÊt gièng chÌ. Gi©m cµnh ®­îc tiÕn hµnh nghiªn cøu ë Trung Quèc tõ n¨m 1900, ë Ên §é n¨m 1911, Gruzia n¨m 1928, Srilanka n¨m 1938 ®Õn nay ®­îc phæ biÕn réng r·i trªn thÕ giíi . ë NhËt B¶n gièng Yabukita trång b»ng cµnh gi©m chiÕm 55,4% diÖn tÝch, Bangladesh trång chÌ gi©m cµnh tõ nh÷ng n¨m 1970; Indonexia b¾t ®Çu phæ biÕn tõ n¨m 1988. ë ViÖt Nam, nghiªn cøu vÒ gi©m cµnh c¸c t¸c gi¶ §ç Ngäc QuÜ, NguyÔn V¨n NiÖm (1963) ®­a ra qui tr×nh kü thuËt gi©m cµnh chÌ vµ ®­îc Bé n«ng nghiÖp ban hµnh. §Õn n¨m 1972 khi gièng chÌ míi PH1 ®­îc chän läc dßng th× biÖn ph¸p gi©m cµnh míi sö dông phæ biÕn trong s¶n xuÊt [45]. N¨m 1997, NguyÔn V¨n NiÖm vµ céng sù, nghiªn cøu hoµn thiÖn kü thuËt nh©n gièng chÌ 1A. Víi néi dung lµ ¶nh h­ëng cña thêi vô vµ ph©n bãn tíi gi©m cµnh, kÕt qu¶ cho thÊy khi bãn ®Çy ®ñ NPK+ h÷u c¬ th× c©y con khoÎ, tû lÖ xuÊt v­ên cao [41], [42]. KÕt qu¶ nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña mét sè chÊt kÝch thÝch sinh tr­ëng, tuæi hom vµ thêi vô ®Õn sù ph¸p triÓn cña cµnh chÌ 1A gi©m ë Phó Hé, cho thÊy r»ng: hom xanh, gi©m cµnh chÌ 1A vô thu cho tØ lÖ xuÊt v­ên cao nhÊt [2 ], [41]. Nghiªn cøu tuæi hom, thêi vô gi©m cµnh gièng chÌ 1A, t¸c gi¶ §Æng V¨n Th­ cho thÊy hom xanh cã tû lÖ ra rÔ tèt h¬n hom b¸nh tÎ vµ thêi vô hÌ thu tû lÖ ra rÔ tèt h¬n vô xu©n. Nghiªn cøu ¶nh h­ëng ph­¬ng thøc nh©n gièng ®Õn ph©n bè bé rÔ c©y chÌ cña NguyÔn §×nh Vinh (2002) cho kÕt qu¶: trong nh÷ng n¨m ®Çu, c©y chÌ trång b»ng h¹t cã bé rÔ sinh tr­ëng ph¸t triÓn tèt h¬n c©y chÌ trång b»ng cµnh gi©m. ë c¸c tuæi lín bé rÔ cña c©y chÌ trång b»ng cµnh ph¸t triÓn tèt h¬n c©y chÌ trång b»ng h¹t [64]. Theo §ç V¨n Ngäc (2004), nghiªn cøu kü thuËt gi©m cµnh chÌ trªn nÒn ®Êt, ë mËt ®é 250- 300 hom/m2 c©y sinh tr­ëng tèt t­¬ng ®­¬ng víi gi©m trong bÇu, ë tÊt c¶ c¸c chØ tiªu sinh tr­ëng, gièng chÌ Shan ChÊt TiÒn vµ gièng LDP1 ®Òu tèt h¬n c¶. BiÖn ph¸p nh©n gièng chÌ theo ph­¬ng ph¸p gi©m trªn nÒn ®Êt (rÔ trÇn) rÊt cã hiÖu qu¶, gi¶m ®­îc chi phÝ s¶n xuÊt c©y gièng, tõ ®ã sÏ h¹ gi¸ thµnh c©y gièng khi xuÊt v­ên [45]. N¨m 2004, NguyÔn V¨n T¹o vµ céng sù ®· thùc hiÖn dù ¸n “Hoµn thiÖn qui tr×nh c«ng nghÖ nh©n gièng v« tÝnh gièng chÌ LDP1 & LDP2 b»ng gi©m hom ®Ó chuyÓn giao cho s¶n xuÊt”. KÕt qu¶ ®· x¸c ®Þnh ®­îc thêi vô ®Ó hom thÝch hîp nhÊt vµo løa h¸i chÝnh th¸ng 8 hµng n¨m, c¾m hom vµo th¸ng 11-12, tiªu chuÈn chÊt l­îng hom chÌ gièng quy ®Þnh cã thÓ sö dông hom cã th©n mÇu xanh ®Ëm; hom nöa xanh nöa n©u; hom cã mÇu n©u s¸ng ®Ó gi©m v« tÝnh. §Õn hÕt n¨m 2004 diÖn tÝch hai gièng chÌ lai LDP1 & LDP2 ®· trång ®­îc trªn 14 ngµn ha, chiÕm kho¶ng 12% diÖn tÝch chÌ c¶ n­íc [52]. c, Ph­¬ng ph¸p nu«i cÊy m« (invitro) Ph­¬ng ph¸p nu«i cÊy m« tÕ bµo thùc vËt invitro ®­îc ph¸p triÓn m¹nh vµ hoµn thiÖn tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû 20, sau khi ®· cã m«i tr­êng nu«i cÊy chuÈn, ®Æc biÖt lµ sö dông c¸c chÊt kÝch thÝch sinh tr­ëng thùc vËt vµo m«i tr­êng nu«i cÊy, sö dông c¸c tÕ bµo trÇn ®Ó nu«i cÊy huyÒn phï… Ngµy nay ng­êi ta cã thÓ nu«i cÊy tÕ bµo thùc vËt cña bÊt kú lo¹i c©y nµo vµ nh©n b¶n v« tÝnh c©y invitro ®Ó vi nh©n gièng vµ t¹o ra gièng míi. • ­u ®iÓm cña ph­¬ng ph¸p - T¹o ®­îc gièng c©y khoÎ, s._.nói cao tù nhiªn 4.3.1 Chän läc, b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen Qua kÕt qu¶ ®iÒu tra vÒ sè l­îng vµ sù ph©n bè cña c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë Lµo Cai vµ nghiªn cøu t×m hiÓu c¸c ®Æc ®iÓm sinh häc cña c¸c dßng chÌ Shan hiÖn cã; chóng ta ®· kh¼ng ®Þnh ®­îc r»ng c©y chÌ Shan tù nhiªn lµ nguån gen quý gi¸ cña Quèc gia, víi nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc vÒ th©n, cµnh, l¸, bóp, hoa, qu¶ vµ h¹t phï hîp cho sù ph¸t triÓn trong m«i tr­êng tù nhiªn ë miÒn nói cao; ®ång thêi lµ c©y ®Æc s¶n quý hiÕm (tiÒm n¨ng cho n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt) ®· gãp phÇn vµo sù ®a d¹ng sinh häc c©y trång n«ng nghiÖp. V× vËy c«ng t¸c chän läc, b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn chÝnh lµ b¶o vÖ tµi nguyªn di truyÒn nh»m cung cÊp nguyªn liÖu khëi thuû phôc vô c«ng t¸c nguyªn cøu khoa häc, lai t¹o gièng, ®¶m b¶o duy tr× ®­îc tÝnh ®a d¹ng sinh häc vµ nh÷ng tiÒn ®Ò cÊp thiÕt vÒ tµi nguyªn sinh häc cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng nÒn n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i còng nh­ t­¬ng lai (QuyÕt ®Þnh sè 2177/1997/Q§-BKHCN&MT, ngµy 30 th¸ng 12 n¨m 1997 cña Bé KHCN & MT) Cã thÓ nãi c©y chÌ Shan tù nhiªn lµ tµi nguyªn di truyÒn, h¹t nh©n cña ®a d¹ng sinh vËt (tµi nguyªn di truyÒn thùc vËt) mµ Bé n«ng nghiÖp & PTNT ®· xÕp c©y chÌ Shan tù nhiªn trong danh môc c©y ®Æc s¶n quý hiÕm cÇn ®­îc chän läc, l­u gi÷, b¶o tån nguån gen Quèc gia. Danh môc c¸c loµi c©y nghiªm cÊm xuÊt khÈu c©y gièng, h¹t gièng, nguån gen d­íi bÊt kú h×nh thøc nµo (QuyÕt ®Þnh sè 58/2001. Q§/BNN, ngµy 23/5/2001 cña Bé N«ng nghiÖp & PTNT). Tuy vËy trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë vïng miÒn nói ch­a ®­îc coi träng ph¸t triÓn v× mét sè lý do nh­ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi rÊt khã kh¨n, giao th«ng ®i l¹i kh«ng thuËn lîi, thiÕu thÞ tr­êng tiªu thô, ý thøc cña ng­êi d©n... Nªn ®· dÉn ®Õn sù sãi mßn nguån gen c©y trång n«ng nghiÖp g©y ra bëi nhiÒu nguyªn nh©n hiÖn nay ®ang lµ vÊn ®Ò nghiªm träng. §Ó cã thÓ b¶o tån vµ sö dông hiÖu qu¶ ®a d¹ng sinh häc n«ng, l©m nghiÖp mµ tµi nguyªn di truyÒn quý hiÕm lµ c©y chÌ Shan nói cao ®ang lµ vÊn ®Ò cÊp b¸ch cÇn thiÕt ®­îc chän läc, b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen cho Quèc gia vµ c¸c ®Þa ph­¬ng; nh»m phôc vô c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc; vËt liÖu cho c«ng t¸c chän gièng, lai t¹o gièng mới; ®ång thêi b¶o tån l­u gi÷ nguån gen quý hiÕm (c©y ®Æc s¶n ®Þa ph­¬ng). Trong qóa tr×nh ®iÒu tra, nghiªn cøu c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë Lµo Cai; chóng t«i ®Ò xuÊt sè l­îng, quy m«, ®Þa ®iÓm vµ c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc phï hîp nh­ sau: B¶ng 4.27 §Þa ®iÓm, sè l­îng, c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn cÇn thiÕt ®­îc b¶o tån l­u gi÷ lµm c©y ®Çu dßng, c©y gièng gèc t¹i Lµo Cai STT §Þa ®iÓm Ký hiÖu dßng chÌ Sè l­îng (c©y) §Æc ®iÓm chÝnh 1 x· Hoµng Thu Phè huyÖn B¾c Hµ (th«n B¶n Phè) chÌ HTP 500 Th©n gç, ph©n cµnh cao, mËt ®é cµnh trung b×nh, l¸ to, h×nh mòi m¸c, bóp mµu xanh, nhiÒu tuyÕt 2 x· B¶n LiÒn huyÖn B¾c Hµ (th«n Khu Chu Tñng 1,2) chÌ BL 1000 Th©n gç, ®é cao ph©n cµnh thÊp, m#t ®é ph©n cµnh dµy, l¸ h×nh « van, bóp mµu xanh cã tuyÕt tr¾ng. 3 x· T¶ Thµng huyÖn M­êng Kh­¬ng (th«n T¶ Thµng) chÌ TTh 1000 Th©n gç, ph©n cµnh cao, mËt ®é cµnh trung b×nh, l¸ to, h×nh mòi m¸c, bóp to mµu xanh ®Ëm,cã nhiÒu tuyÕt 4 x· DÒn S¸ng huyÖn B¸t X¸t (th«n DÒn S¸ng) chÌ DS 600 Th©n gç, ph©n cµnh cao, mËt ®é cµnh trung b×nh, l¸ to, xanh ®Ëm, h×nh e lÝp, bóp to, mËt ®é bóp trung b×nh, bóp cã mµu xanh nh¹t, nhiÒu l«ng tuyÕt. 5 x· A Mó Sung huyÖn B¸t X¸t (th«n Ng¶i Chå 1) chÌ AMS 1400 §é cao ph©n cµnh thÊp, mËt ®é cµnh dµy, l¸ to h×nh Ovan, bóp to, mµu xanh vµng, nhiÒu tuyÕt. Tæng sè c©y chÌ Shan cæ thô tù nhiªn cÇn ®­îc b¶o tån l­u gi÷ lµ 4.500 c©y trªn 5 x· thuéc 3 huyÖn lµ B¾c Hµ; M­êng Kh­¬ng vµ B¸t X¸t. §Ó thùc hiÖn tèt c«ng t¸c b¶o tån l­u gi÷ nguån gen cÇn thùc hiÖn mét sè biÖn ph¸p kü thuËt nh­: - H­íng dÉn n«ng d©n c¸c biÖn ph¸p kü thuËt b¶o vÖ, ch¨m sãc theo ®óng quy tr×nh kü thuËt trång, ch¨m sãc c©y gièng gèc, c©y ®Çu dßng; môc tiªu chÝnh lµ cung cÊp vËt liÖu nh©n gièng nh­ hom cµnh, h¹t gièng, viÖc thu ho¹ch s¶n phÈm bóp lµ thø yÕu. - LËp s¬ ®å v­ên c©y; ®¸nh sè (®eo biÓn) nh÷ng c©y chÌ Shan ®· ®­îc b×nh tuyÓn, chän läc ®Ó b¶o tån l­u gi÷. - H­íng dÉn c¸c tæ chøc, c¸ nh©n cã sè l­îng c©y chÌ Shan ®· ®­îc chän läc, b×nh tuyÓn, lµm c¸c thñ tôc ®¨ng ký cÊp giÊy phÐp vµ c«ng nhËn v­ên c©y gièng gèc, c©y ®Çu dßng (QuyÕt ®Þnh sè 64/2008/Q§ - BNN ngµy 23 th¸ng 5 n¨m 2008 cña Bé N«ng nghiÖp & PTNT). Thùc hiÖn tèt c«ng t¸c qu¶n lý Nhµ n­íc vÒ s¶n xuÊt kinh doanh gièng c©y c«ng nghiÖp: nh­ thµnh lËp Héi ®ång b×nh tuyÓn c¬ së ®Ó b×nh tuyÓn, thÈm ®Þnh vµ c«ng nhËn v­ên gèc gièng... - Nhµ n­íc cÇn cã chÝnh s¸ch hç trî; nh­ ¸p dông chÝnh s¸ch hç trî øng dông KHCN vÒ b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen quý hiÕm cho c¸c tæ chøc, c¸ nh©n trùc tiÕp qu¶n lý v­ên c©y gièng gèc, c©y ®Çu dßng ë ®Þa ph­¬ng; Nghiªn cøu, sö dông nguån quü gen; nh©n gièng cho s¶n xuÊt... - MÆt kh¸c ®Ó thuËn lîi cho viÖc b¶o tån, l­u gi÷ nguån gen ®¶m b¶o tÝnh ®ång nhÊt (®é thuÇn cao) cÇn thiÕt ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt nh­ di thùc c©y chÌ Shan nói cao xuèng vïng thÊp h¬n (500 - 700m so víi mÆt n­íc biÓn), n¬i cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n ®Ó qu¶n lý, ch¨m sãc, b¶o tån l­u gi÷. Kü thuËt ¸p dông lµ trång chÌ h¹t (h¹t chÌ Shan gieo bÇu); sau ®ã sö dông kü thuËt ghÐp (cµnh ghÐp lÊy tõ c©y chÌ Shan ®Çu dßng ®· ®­îc b×nh tuyÓn), víi quy m«, sè l­îng thÝch hîp; trång ch¨m sãc theo quy tr×nh v­ên s¶n xuÊt gièng. 4.3.2 Mét sè ®Ò xuÊt ®Ó ph¸t triÓn vïng chÌ Shan tù nhiªn C©y chÌ Shan nói cao lµ mét tµi nguyªn thùc vËt quý, lµ mét trong bèn thø chÌ phæ biÕn ë ViÖt Nam. §Æc ®iÓm næi bËt cña biÕn chñng chÌ Shan lµ c©y gç lín, l¸ cã diÖn tÝch lín, r¨ng c­a s©u, bóp chÌ lín, t«m chÌ cã l«ng tr¾ng (tuyÕt) n¨ng suÊt bóp cao, chÊt l­îng tèt (cung cÊp nguån nguyªn liÖu s¹ch cho chÕ biÕn chÌ chÊt l­îng cao). Ng­êi d©n vïng cao vÝ c©y chÌ tuyÕt Shan lµ "C©y vµng trªn nói". Tõ bao ®êi nay c©y chÌ Shan ®· mang l¹i nguån thu rÊt lín cho ng­êi trång chÌ. Ai còng hiÓu trång chÌ Shan hiÖu qu¶. ThÕ nh­ng ®Ó ph¸t triÓn thµnh vïng chÌ hµng ho¸ vµ cã chÊt l­îng cao cßn nhiÒu c©u hái ®Ó ngá. Sau khi ph¸t hiÖn ra vÞ trÝ ph©n bè vµ gi¸ trÞ cña c©y chÌ Shan, nhiÒu ®Þa ph­¬ng ®· di thùc vµ trång thµnh vïng chÌ c«ng nghiÖp. Theo thèng kª, hiÖn nay ViÖt Nam cã trªn 35.000 ha chÌ Shan, chiÕm 30% diÖn tÝch chÌ c¶ n­íc, tËp trung chñ yÕu ë vïng nói cao phÝa B¾c. TØnh cã diÖn tÝch chÌ Shan lín: Yªn B¸i; Hµ Giang; S¬n La, Lµo Cai vµ Lai Ch©u… C©y chÌ Shan lµ c©y ®a t¸c dông, ngoµi gi¸ trÞ phßng hé khi trång ë khu vùc rõng ®Çu nguån, bóp chÌ Shan cßn chÕ biÕn ®­îc 3 lo¹i chÌ: ChÌ xanh, chÌ ®en vµ chÌ vµng. ChÌ vµng lµ nguyªn liÖu ®Ó SX chÌ Phæ NhÜ ®ang ®­îc c¸c th­¬ng nh©n Trung Quèc ­a chuéng. Ai còng biÕt trång chÌ Shan mang l¹i nguån thu lín cho ng­êi trång chÌ, tuy nhiªn ®èi víi ®ång bµo vïng cao kinh tÕ cßn nhiÒu khã kh¨n nªn khã cã thÓ trång chÌ c«ng nghiÖp thµnh vïng hµng ho¸. HiÖn nay, ë miÒn nói phÝa B¾c nãi chung vµ ë Lµo Cai nãi riªng, hÖ thèng chÕ biÕn trªn c¸c vïng chÌ Shan ®· h×nh thµnh nh­ng ph©n bè ch­a hîp lý, ®Æc biÖt c«ng nghÖ vµ thiÕt bÞ nh×n chung ch­a ®ång bé vµ cßn l¹c hËu. §êi sèng vµ thu nhËp cña ®ång bµo vïng trång chÌ Shan chñ yÕu dùa vµo lóa n­¬ng, c©y rõng vµ c©y chÌ Shan, trong ®ã vïng chÌ B¶n LiÒn (B¾c Hµ); A Mó Sung (B¸t X¸t), nh©n d©n sèng chñ yÕu dùa vµo chÌ Shan tù nhiªn, ®· cã nh÷ng hé tho¸t nghÌo trë nªn giµu cã. S¶n phÈm chÌ Shan hiÖn nay ch­a ®a d¹ng (chÌ xanh lµ chñ yÕu), gi¸ b¸n thÊp ch­a t­¬ng xøng víi gi¸ trÞ cña chÌ Shan, do ch­a cã c«ng nghÖ vµ ph­¬ng thøc chÕ biÕn phï hîp, chÊt l­îng s¶n phÈm chÌ kh« cßn thÊp, tiÕp thÞ còng ch­a tèt. MÆt kh¸c, c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt ch­a ®­îc ¸p dông do ®ã n¨ng suÊt, chÊt l­îng s¶n phÈm chÌ cßn thÊp. Do tÝnh chÊt ®éc ®¸o vµ tiÒm n¨ng cña c©y chÌ Shan vïng nói cao, trªn c¬ së ph©n tÝch nh÷ng h¹n chÕ vÒ kü thuËt vµ c¬ së h¹ tÇng x· héi cña vïng chÌ Shan tù nhiªn, chóng t«i ®· tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu khoa häc vÒ kü thuËt canh t¸c chÌ Shan nh­ kü thuËt ®èn, h¸i, kü thuËt nh©n gièng, kü thuËt chÕ biÕn, chuyÓn giao kü thuËt tiÕn bé cho vïng chÌ Shan, tõ ®ã ®Ò xuÊt ¸p dông nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó ph¸t triÓn chÌ Shan nói cao, bao gåm: C¸c ®Þa ph­¬ng cÇn quy ho¹ch vïng chÌ Shan nói cao theo vïng vµ kÌm theo c¸c ®iÒu kiÖn vÒ c¬ së h¹ tÇng, giao th«ng, ®iÖn. ChÕ biÕn theo ph­¬ng ch©m quy m« võa vµ nhá, sö dông c«ng nghÖ thiÕt bÞ chÕ biÕn nhá, hiÖn ®¹i, s¬ chÕ t¹i vïng nguyªn liÖu t¹o ra b¸n thµnh phÈm vµ tinh chÕ chÌ thµnh phÈm ë c¸c trung t©m cña huyÖn vµ tØnh. §a d¹ng hãa s¶n phÈm chÕ biÕn tõ nguyªn liÖu chÌ Shan nói cao. Ngoµi nh÷ng s¶n phÈm truyÒn thèng cÇn ®Çu t­ ®Ó ®a d¹ng hãa s¶n phÈm nh­ chÌ ®en chÊt l­îng cao ®ãng tói läc, chÌ xanh chÊt l­îng cao, chÌ h­¬ng hoa, chÌ t¨m. §Æc biÖt chó ý ph¸t huy thÕ m¹nh cña chÌ an toµn, chÌ h÷u c¬. §Èy m¹nh tiÕp thÞ trªn thÞ tr­êng trong vµ ngoµi n­íc. VËn ®éng thuyÕt phôc ®ång bµo vïng cao ¸p dông c¸c kü thuËt tiÕn bé trong lÜnh vùc trång, ch¨m sãc, thu h¸i b¶o qu¶n, chÕ biÕn chÌ Shan nói cao (t¨ng sè løa h¸i/n¨m lªn gÊp hai, gÊp ba). KÕt hîp tËp huÊn, huÊn luyÖn kü thuËt, ®Æc biÖt phÈi t¨ng c­êng x©y dùng c¸c m« h×nh trång th©m canh chÌ Shan theo quy m« c«ng nghiÖp (nh­ ®Çu t­ XD m« h×nh trång chÌ cã t­íi bæ sung b»ng n­íc tù ch¶y b»ng c¸ch x©y bÓ n­íc trªn cao), gióp ®ång bµo n©ng cao dÇn tr×nh ®é kü thuËt s¶n xuÊt, chÕ biÕn vµ t¹o thÞ tr­êng cho ®ång bµo, ®ång thêi còng lµ m« h×nh ®Ó tËp huÊn, huÊn luyÖn cho ®ång bµo trång chÌ. ¸p dông kü thuËt nh©n gièng v« tÝnh b»ng gi©m cµnh chÌ Shan (trong tói bÇu hoÆc trªn nÒn ®Êt ®Ó giÈm chi phÝ vËn chuyÓn khã kh¨n) tõ c¸c c©y ®Çu dßng tuyÓn chän t¹i c¸c ®Þa ph­¬ng. Thêi vô nu«i hom tiÕn hµnh vµo th¸ng 6,7 (sau løa h¸i 3) nu«i hom ®Õn th¸ng 10, c¾t hom vµ c¾m cµnh vµo th¸ng 11,12, n¨m sau tiÕn hµnh trång míi, tû lÖ xuÊt v­ên nh×n chung ®¹t tõ 65 – 80%; tû lÖ c©y chÌ sèng khi trång ®¹t >80% (sau 3 th¸ng). C¸ch t¹o bÇu chÌ con cã thÓ tiÕn hµnh theo 2 b­íc. B­íc 1: gi©m cµnh trªn nÒn ®Êt hay trong tói PE cã kÝch th­íc 8 x 12 cm, khi c©y chÌ cao 15 – 20 cm cã thÓ chuyÓn sang bÇu to h¬n kÝch th­íc 15 x 22 cm (®Ó c©y con gÇn n¬i trång chÌ sau nµy). Còng cã thÓ ¸p dông c¸ch t¹o c©y gièng nµy b»ng h¹t, nh­ng h¹t chÌ ®­îc tuyÓn chän kü vµ gieo ­¬m trong tói bÇu. ¸p dông kü thuËt trång míi hîp lý (ph­¬ng ph¸p nµy h¹n chÕ ¸p dông). Trång chÌ Shan nói cao, kh«ng tiÕn hµnh lµm ®Êt nh­ chÌ vïng thÊp mµ ¸p dông kü thuËt nh­ trång c©y rõng, chØ ph¸t xung quanh hè trång chÌ kho¶ng 1 m2 vµ ®µo hè ®Ó ®Æt bÇu chÌ (30 x 30 x 40 cm), c¸c c©y to xung quanh gi÷ l¹i, mËt ®é trång víi vïng rõng t¸i sinh, c©y rõng th­a 2000 – 2500 c©y/ha. Víi vïng rõng tµn kiÖt Ýt c©y rõng: 3000-4000 c©y/ha, ë vïng ®Êt trèng cÇn trång 6.000 c©y/ha vµ trång bæ sung c©y rõng b¶n ®Þa. ChØ dïng ph©n chuång, ph©n ñ, bãn lãt, hµng n¨m cÇn ph¸t cá xung quanh vµ ph¸ v¸ng quanh gèc, chó ý trång dÆm c©y ®Ó ®¶m b¶o mËt ®é. Kü thuËt ®èn, h¸i chÌ Shan: Víi c©y chÌ Shan ®ang thu ho¹ch tiÕn hµnh ®èn phít vµo th¸ng 12, th#ng 1 hµng n¨m vµ thu h¸i tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 10. Trong vô xu©n h¸i bóp t«m 2 l¸, chõa 3 – 4 l¸. Vô hÌ thu h¸i 1 t«m 2 – 3 l¸ non, chõa 1 – 2 l¸. Khi c©y chÌ cao 1,3 – 1,5 m tiÕn hµnh bÊm ngän t¹o t¸n ®Ó khèng chÕ chiÒu cao t¸n 2 – 2,5 cm. Khi c©y chÌ cao v­ît chiÒu cao ®ã tiÕn hµnh ®èn phít vµ h¸i theo quy tr×nh trªn ®©y. Bóp chÌ cÇn ®­îc b¶o qu¶n tèt sau khi h¸i, tr¸nh lµm giËp n¸t vµ kh«ng ph¬i n¾ng, h¸i xong vËn chuyÓn ngay ®Õn n¬i chÕ biÕn. Kh«ng phun thuèc trõ s©u vµ h¹n chÕ bãn ph©n hãa häc cho chÌ Shan mµ chØ bãn vi sinh vµ ph©n chuång vµ ph©n ñ ®Ó ®¹t tiªu chuÈn chÌ an toµn, chÌ h÷u c¬ vµ gi÷ bÒn v÷ng m« h×nh sinh th¸i. Kü thuËt chÕ biÕn chÌ Shan: Do chÌ Shan trång ë vïng cao, ®Þa h×nh chia c¾t, giao th«ng khã kh¨n, v× thÕ chän ph­¬ng ¸n chÕ biÕn ph©n t¸n vµ thiÕt bÞ nhá, nh­ng ph¶i hiÖn ®¹i vµ theo nguyªn t¾c s¬ chÕ t¹i vïng nguyªn liÖu vµ tinh chÕ t¹i c¸c trung t©m cña vïng. Bóp chÌ Shan ph¶i ®­îc ph©n lo¹i theo kÝch th­íc, träng l­îng, giµ non tr­íc khi chÕ biÕn, chÕ biÕn chÌ Shan cÇn ¸p dông chÕ ®é hong ph¬i nhÑ tr­íc khi diÖt men vµ ®Æc biÖt chó ý diÖt men triÖt ®Ó, ®Ó ®¶m b¶o cã mµu n­íc, h­¬ng th¬m cña s¶n phÈm chÌ chÊt l­îng cao. Vïng chÌ Shan th­êng lµ vïng cã ®é Èm cao v× thÕ chÌ s¬ chÕ vµ chÌ thµnh phÈm ph¶i ®­îc b¶o qu¶n tèt, tr¸nh hót h¬i n­íc, lµm ®á n­íc cña s¶n phÈm chÌ, c¸c thiÕt bÞ chÕ biÕn b¸n thñ c«ng ph¶i ®­îc chÕ t¹o b»ng thÐp kh«ng dØ ®Ó ®¶m b¶o vÖ sinh an toµn thùc phÈm. Khi khuyÕn khÝch ph¸t triÓn chÌ Shan nói cao, ®Ò nghÞ c¸c huyÖn, x· kh«ng chØ xem ®©y lµ ph¸t triÓn kinh tÕ ®¬n thuÇn mµ cßn cã ý nghÜa kinh tÕ x· héi, khoa häc m«i tr­êng sinh th¸i bÒn v÷ng. V× thÕ cÇn lång ghÐp nhiÒu ch­¬ng tr×nh vµ nhiÒu nguån vèn, khuyÕn khÝch tho¶ ®¸ng ®Ó ®Èy m¹nh c«ng t¸c chuyÓn giao tiÕn bé kü thuËt ®Õn víi ®ång bµo, më réng Liªn kÕt "4 nhµ" lµ m« h×nh kinh tÕ ®ang ®­îc ¸p dông ë nhiÒu ®Þa ph­¬ng rÊt ®­îc sù ñng hé cña n«ng d©n. 5. KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ 5.1 KÕt luËn 5.1.1 C©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë Lµo Cai lµ mét loµi tµi nguyªn thùc vËt quý, lµ mét trong bèn thø chÌ trång phæ biÕn ë ViÖt Nam, cã cïng nguån gèc vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc nh­ c¸c gièng chÌ Shan tù nhiªn ë vïng miÒn nói cao phÝa B¾c nh­ Cao Bå - VÞ Xuyªn - Hµ Giang; Suèi Giµng - V¨n ChÊn - Yªn B¸i; Tam §­êng, Than Uyªn - Lai Ch©u... 5.1.2 C©y chÌ tuyÕt Shan tù nhiªn ph©n bè chñ yÕu ë c¸c ®Þa ph­¬ng vïng nói däc theo hai bªn bê phÇn th­îng l­u s«ng Ch¶y vµ s«ng Hång (846.160 c©y do 979 hé, trong 102 th«n, b¶n thuéc 31 x· cña 5 huyÖn vïng cao) ; Cµng cã c¬ së h¬n ®Ó chøng minh c¸c nhµ khoa häc ®· kh¼ng ®Þnh c©y chÌ Shan cã nguån gèc tõ V©n Nam - Trung Quèc vµ ViÖt Nam. 5.1.3 Trong quÇn thÓ c¸c c©y chÌ Shan nói cao tù nhiªn ë Lµo Cai cã mét sè c©y chÌ Shan cã nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt vÒ h×nh th¸i vÒ th©n, cµnh l¸, bóp... thÝch hîp cho m« h×nh chän gièng chÌ: nh­ vÞ trÝ ph©n cµnh thÊp, gãc ph©n cµnh (35- 450), mËt ®é ph©n cµnh cao; cã h×nh th¸i l¸ « van hoÆc elÝp; kÝch th­íc l¸ (56 - 65 cm2); l¸ mÇu xanh vµng hoÆc xanh s¸ng, gå gÒ, gîn sãng, r¨ng c­a s©u; bóp to (0,80 - 1,10g/bóp), mµu xanh vµng hoÆc phít tÝm, trªn bóp cã nhiÒu tuyÕt tr¾ng lµ nh÷ng c©y (dßng) cã kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, ph¸t triÓn tèt cho n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt (®iÓn h×nh lµ c¸c dßng chÌ HTP, TTh, DS...) 5.1.4 Kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh cña c¸c dßng chÌ Shan tù nhiªn ®Òu ë møc kh¸. Nh­ng khi s¶n xuÊt chÌ Shan theo quy m« c«ng nghiÖp cÇn chó ý phßng trõ bä c¸nh t¬, rÇy xanh, nhÖn ®á, bÖnh phång l¸ chÌ. 5.1.5 HiÖn nay khi ¸p dông kü thuËt nh©n gièng b»ng ph­¬ng ph¸p gi©m cµnh chÌ Shan tù nhiªn ë miÒn nói cã tû lÖ xuÊt v­ên ®¹t thÊp tõ 50 - 70%, nªn gi¸ thµnh c©y gièng cao ch­a ®¸p øng ®­îc yªu cÇu kü thuËt vµ môc tiªu s¶n xuÊt gièng, ph¸t triÓn s¶n xuÊt, kinh doanh chÌ Shan ë miÒn nói. 5.2 §Ò nghÞ 5.2.1 TiÕp tôc nhiªn cøu s©u h¬n n÷a vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i th©n cµnh, l¸, bóp liªn quan ®Õn tÝnh tr¹ng ®Æc tr­ng cña c¸c dßng chÌ Shan ®· ®­îc tuyÓn chän lµm c©y ®Çu dßng, c©y gièng gèc trong c«ng t¸c chän t¹o gièng víi c¸c môc ®Ých kh¸c nhau. 5.2.2 Nghiªn cøu vµ øng dông kü thuËt gi©m cµnh chÌ Shan trªn nÒn ®Êt cøng ®Ó gi¶m chi phÝ vËn chuyÓn khã kh¨n ë vïng nói cao khi ph¸t triÓn më réng vïng s¶n xuÊt; øng dông kü thuËt ghÐp cµnh chÌ ®Ó di thùc v­ên gièng gèc, v­ên c©y ®Çu dßng xuèng vïng thÊp thuËn lîi h¬n, ®ång thêi øng dông kü thuËt nµy ®Ó ph¸t triÓn trång chÌ ë vïng ®Êt kh« h¹n, thiÕu n­íc. 5.2.3 TiÕp tôc ph©n tÝch thµnh phÇn sinh ho¸ nh­ tannin, chÊt hoµ tan, ®Æc biÖt lµ catechin thµnh phÇn ®Ó x¸c ®Þnh dßng chÌ phï hîp víi c«ng nghÖ chÕ biÕn c¸c s¶n phÈm nh­ chÌ xanh, chÌ ®en, chÌ vµng, phæ nhÜ, chÌ t¨m… nh»m ph¸t triÓn m¹nh c¸c vïng chÌ Shan ®Æc s¶n, gãp phÇn X§GN cho ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè vïng miÒn nói cao phÝa B¾c. 5.2.4 Nghiªn cøu, ph©n tÝch kü h¬n vÒ thµnh phÇn sinh ho¸ ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l­îng trong y häc, d­îc phÈm, thùc phÈm ®Ó chÕ biÕn ra mét sè lo¹i thuèc d­îc phÈm hay n­íc uèng ®ãng chai... cã nguån gèc tõ nguån nguyªn liÖu s¹ch lµ chÌ Shan nói cao gãp phÇn ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc khoÎ con ng­êi. 5.2.5 Nhµ n­íc cÇn thiÕt cã c¸c chÝnh s¸ch ®Æc thï ®Ó hç trî n«ng d©n ë vïng nói cao ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh chÌ shan tù nhiªn nh­: ®Çu t­ hç trî vèn, vËt t­, kü thuËt ®Ó trång, th©m canh vµ øng dông c«ng nghÖ chÕ biÕn tiªn tiÕn, gióp cho s¶n xuÊt, kinh doanh chÌ shan ®¹t hiÖu qu¶, gãp phÇn X§GN cho ®ång bµo c¸c d©n téc vïng s©u, vïng xa, vïng ®Æc biÖt khã kh¨n./. Tµi liÖu tham kh¶o TiÕng ViÖt Chu Xu©n ¸i (1998), C¸c vïng chÌ chñ yÕu ë ViÖt Nam vµ triÓn väng ph¸t triÓn, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ chÌ 1988- 1997, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr. 166. Chu Xu©n ¸i (1998), Nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh víi n¨ng suÊt chÌ. T¹p chÝ Khoa häc c«ng nghÖ vµ qu¶n lý kinh tÕ, Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn N«ng th«n, tr. 8. B¸o c¸o sè 151/SNN - BC, ngµy 9/7/2008, B¸o c¸o kÕt qu¶ rµ so¸t quy ho¹ch trång chÌ tØnh Lµo Cai giai ®o¹n 2006 - 2015, UBND tØnh Lµo Cai 2008. §ç Träng BiÓu, §oµn Hïng TiÕn, TrÞnh V¨n Loan (1998), M­êi n¨m nghiªn cøu sinh ho¸ chÌ, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ chÌ 1988- 1997, NXB. N«ng nghiÖp, Hµ Néi tr. 108. NguyÔn ThÞ Ngäc B×nh (2002), Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i gi¶i phÉu l¸, hom, mét sè gièng chÌ chän läc ë Phó Hé nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông gièng, LuËn ¸n tiÕn sü N«ng NghiÖp, ViÖn Khoa Häc Kü ThuËt N«ng NghiÖp ViÖt Nam, Hµ Néi. Hoµng Văn Cù, NguyÔn V¨n T¹o (2004), Thµnh phÇn sinh ho¸ chÌ nguyªn liÖu cña c¸c gièng chÌ míi trång t¹i Phó Hé – Phó Thä, T¹p chÝ NN & PTNT sè 11, tr. 1486- 1490. Dù ¸n ph¸t triÓn gièng chÌ tØnh Lµo Cai giai ®o¹n 1999 - 2010, UBND tỉnh Lào Cai (1999). Vò §×nh ChÝnh, NguyÔn ThÕ C«n, §oµn ThÞ Thanh Nhµn… (1996), Gi¸o tr×nh c©y c«ng nghiÖp, NXB N«ng NghiÖp, Hµ Néi. Diemukhatze K.M. C©y chÌ miÒn B¾c ViÖt Nam, NXB. N«ng NghiÖp, Hµ Néi 1982, tr. 73- 75. Lª Quèc Doanh (2006) Chç dùa tÞn cËy cho N«ng d©n – LÜnh vùc Nghiªn cøu vµ Ph¸t triÓn c©y ChÌ, N«ng th«n ViÖt Nam trong tiÕn tr×nh héi nhËn kinh tÕ Quèc tÕ, T¹p chÝ §«ng Nam ¸ - 5/2006, Tr.80. Dù ¸n ph¸t triÓn c©y chÌ vµ c©y ¨n qu¶ (2002), Sæ tay h­íng dÉn kü thuËt lµm v­ên ­¬m chÌ miÒn B¾c, NXB N«ng NghiÖp, Hµ Néi. Dù ¸n ph¸t triÓn c©y chÌ vµ c©y ¨n qu¶ (2002), kü thuËt trång, ch¨m sãc vµ chÕ biÕn chÌ, NXB N«ng NghiÖp, Hµ Néi. Dù ¸n ph¸t triÓn c©y chÌ vµ c©y ¨n qu¶ (2003), Sæ tay kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ chÊt l­îng chÌ miÒn B¾c, NXB N«ng NghiÖp, Hµ Néi. Lª V¨n §øc, §ç ThÞ Tr©m, NguyÔn V¨n T¹o (2004), Nghiªn cøu kü thuËt ®èn chÌ KTCB gièng LDP1 vµ LDP2, T¹p chÝ NN & PTNT sè 10, tr. 1382- 1383. NguyÔn V¨n Hïng, NguyÔn V¨n T¹o, Qu¶n lý c©y chÌ tæng hîp, NXB n«ng nghiÖp, Hµ Néi (2006), Tr 7 - 14; 117 - 124. NguyÔn Nh­ HiÒn, NguyÔn Nh­ Êt (2001), C«ng nghÖ sinh häc vµ øng dông vµo ph¸t triÓn N«ng nghiÖp N«ng th«n, NXB Thanh niªn, Hµ Néi. NguyÔn V¨n HiÓn (2000), Chän gièng c©y trång, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi. §µm Lý Hoa (2001), Nghiªn cøu kh¶ n¨ng chÞu h¹n cña mét sè gièng chÌ míi chän läc, lai t¹o vµ nhËp néi ë Phó Hé, LuËn ¸n tiÕn sÜ khoa häc N«ng nghiÖp, ViÖn Khoa häc Kü thuËt N«ng nghiÖp ViÖt Nam, Hµ Néi. Vâ Ngäc Hoµi (1998), Ph¸t triÓn c©y chÌ ®Õn n¨m 2000 vµ 2010, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu về chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.7- 22. NguyÔn V¨n Hïng (2001), Phßng trõ tæng hîp rÇy xanh, bä c¸nh t¬, nhÖn ®á, bä xÝt h¹i chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. NguyÔn V¨n Hïng, NguyÔn V¨n T¹o (2004), Mét sè loµi s©u h¹i chÌ míi, T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, sè 10, tr.1388- 1389. Khoa häc vµ C«ng nghÖ N«ng nghiÖp 20 n¨m ®æi míi. Bé N«ng nghiÖp & PTNT, (tËp 1), NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Tr 162 - 165. TrÞnh Khëi Kh«n, Trang TuyÕt Phong (1997), 100 n¨m nghµnh chÌ ThÕ giíi, (tµi liÖu dÞch), Tæng c«ng ty chÌ ViÖt Nam, tr.92-94. NguyÔn Ngäc KÝnh (1979), Gi¸o tr×nh c©y chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. Lª TÊt Kh­¬ng (1997), Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng ph¸t triÓn mét sè gièng chÌ míi vµ biÖn ph¸p kü thuËt n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l­îng chÌ vô §«ng- Xu©n ë B¾c Th¸i, LuËn ¸n phã tiÕn sÜ khoa häc n«ng nghiÖp, ViÖn Khoa häc kü thuËt N«ng nghiÖp ViÖt Nam, Hµ Néi. NguyÔn H÷u La, §ç V¨n Ngäc (1988), “KÕt qu¶ ®iÒu tra vµ thu thËp gièng chÌ Shan Lòng Ph×n – Hµ Giang”, T¹p chÝ N«ng nghiÖp c«ng nghiÖp thùc phÈm, Hµ Néi, sè th¸ng 8. NguyÔn H÷u La (1993), Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña tËp ®oµn gièng chÌ ë Phó Hé thêi kú kiÕn thiÕt c¬ b¶n nh»m cung cÊp vËt liÖu khëi ®Çu cho c«ng t¸c chän t¹o gièng míi, LuËn ¸n th¹c sÜ N«ng nghiÖp, ViÖn Khoa häc kü thuËt N«ng nghiÖp ViÖt Nam, Hµ Néi. NguyÔn H÷u La (1998), Thu thËp, b¶o qu¶n, ®¸nh gi¸ tËp ®oµn gièng chÌ ë Phó Hé, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu về chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.191. NguyÔn H÷u La, §ç V¨n Ngäc (2002), C«ng t¸c b¶o tån khai th¸c sö dông quü gen c©y chÌ ë ViÖt Nam, KÕt qu¶ b¶o tån tµi nguyªn di truyÒn N«ng nghiÖp, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. NguyÔn H÷u La, §ç V¨n Ngäc vµ CS (2004), B­íc ®Çu ®¸nh gi¸ ®Æc ®iÓm ®a h×nh cña mét sè gièng chÌ Shan t¹i Phó Hé, T¹p chÝ khoa häc C«ng nghÖ, Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, th¸ng 10, tr.1331. NguyÔn H÷u La (2006), KÕt qu¶ nghiªn cøu sinh tr­ëng, ph¸t triÓn, n¨ng suÊt, chÊt l­îng dßng chÌ Shan chän läc t¹i Phó Hé, B¸o c¸o nghiªn cøu khoa häc, ViÖn Khoa häc kü thuËt N«ng L©m nghiÖp miÒn Nói phÝa B¾c. NguyÔn ThÞ Hång Lam, Nghiªn cøu gãp phÇn chän t¹o c¸c dßng chÌ Shan trång t¹i Phó H« - Phó Thä, Luận văn Thạc sỹ Nông nghiệp (2006). TrÇn ThÞ L­, NguyÔn V¨n Toµn (1994), HiÖn tr¹ng ph©n bè gièng chÌ ë miÒn B¾c ViÖt Nam vµ vai trß cña mét sè gièng míi chän läc trong s¶n xuÊt, KÕt qu¶ triÓn khai c«ng nghÖ vÒ chÌ giai ®o¹n 1889- 1993, NXB N«ng nghiÖp, Hµ N«i, tr.56- 64. TrÇn ThÞ L­, NguyÔn V¨n NiÖm (1998), “KÕt qu¶ 10 n¨m nghiªn cøu gièng chÌ”, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ chÌ giai ®o¹n 1988- 1997”, NXB N«ng nghiÖp, Hµ N«i, tr.56- 64. Vò V¨n LiÕt (2002), Khoa häc c«ng nghÖ h¹t gièng, Bµi gi¶ng cña Bé m«n Di truyÒn- chän gièng c©y trång, Tr­êng §HNNI, Hµ Néi. Lª MÖnh (1999), ¶nh h­ëng cña bøc x¹ Gama (Co60) lªn h¹t chÌ gièng PH1, 777 vµ øng dông cña nã trong c«ng t¸c chän t¹o gièng chÌ, LuËn ¸n th¹c sÜ N«ng nghiÖp, ViÖn Khoa häc kü thuËt N«ng nghiÖp ViÖt Nam, Hµ Néi. NguyÔn Hång Minh (1999), Gi¸o tr×nh di truyÒn häc, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Nội. §ç V¨n Ngäc (1994), “KÕt qu¶ ®iÒu tra tuyÓn chän c©y chÌ Shan ë vïng nói cao phÝa B¾c ViÖt Nam vµ triÓn väng ph¸t triÓn”, KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ triÓn khai c«ng nghÖ vÒ c©y chÌ 1989- 1993, NXB N«ng nghiÖp, Hµ N«i, tr 179. §ç V¨n Ngäc, §µm Lý Hoa, §Æng V¨n Th­ (2004), “Nghiªn cøu kü thuËt gi©m cµnh chÌ trªn nÒn ®Êt”, T¹p chÝ khoa häc c«ng nghÖ cña Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, sè 10, tr.1337- 1339. §ç V¨n Ngäc (2005), B¸o c¸o ®iÒu tra tuyÓn chän c©y chÌ Shan vïng cao, Tr¹i thÝ nghiÖn chÌ Phó Hé. NguyÔn N¨n NiÖm (1992), “Mét sè chØ tiªu theo dâi gièng”, B¸o c¸o khoa häc cña Tr¹i thÝ nghiÖm chÌ Phó Hé. NguyÔn V¨n NiÖm, NguyÔn V¨n Niªn, Lª SÜ Thøc (1994), “Hoµn thiÖn kü thuËt nh©n gièng chÌ 1A”, KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ triÓn khai c«ng nghÖ vÒ c©y chÌ 1989- 1993, NXB N«ng nghiÖp, Hµ N«i, tr. 172- 179. Ph¹m Cö Nh©n, TrÇn §×nh Niªn, T¹ Toµn, TrÇn §×nh Long (1984), Di truyÒn vµ c¬ së chän gièng, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.161. TrÇn Duy QuÝ (1997), C¸c ph­¬ng ph¸p chän gièng c©y trång, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.237- 258. §ç Ngäc Quü, NguyÔn V¨n NiÖm (1979), Kü thuËt gi©m cµnh chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi. §ç Ngäc Quü (1980), “KÕt qu¶ 10 n¨m nghiªn cøu vÒ chÌ n¨m 1969- 1978”, KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc kü thuËt 1969- 1979, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.5- 77. §ç Ngäc Quü (1980), Trång chÌ, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi. §ç Ngäc Quü (1993), PhÇn I: Nghiªn cøu c©y trång, ph©n lo¹i, sinh lý ra hoa, nh©n gièng dinh d­ìng…, T­ liÖu khoa häc kü thuËt trång chÌ ë §«ng D­¬ng, tr.7- 100. §ç Ngäc Quü, NguyÔn Kim Phong (1997), C©y chÌ ViÖt Nam, Nxb N«ng nghiÖp, Hµ Néi. Bản dịch của Trang Văn Ph­¬ng (1958), Trµ t¸c häc, NXB B¾c Kinh. Hoµng Minh TÊn, NguyÔn Quang Thạch, TrÇn V¨n PhÈm (1994), Gi¸o tr×nh sinh lý thùc vËt, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.294. NguyÔn V¨n T¹o (2004), “Hoµn thiÖn qui tr×nh c«ng nghÖ nh©n gièng v« tÝnh gièng chÌ LDP1 vµ LDP2 b»ng gi©m hom ®Ó chuyÓn giao cho s¶n xuÊt, B¸o c¸o tæng kÕt khoa häc vµ kü thuËt dù ¸n s¶n xuÊt thö nghÞªm”, Dù ¸n s¶n xuÊt thö nghiÖm cÊp Nhµ N­íc, M· sè KC 09.DA.09.NN; thuéc ch­¬ng tr×nh KC06, b¶n quyÒn cña ViÖn nghiªn cøu chÌ Phó Hé. NguyÔn V¨n T¹o (2005), “S¶n xuÊt vµ tiªu thô chÌ cña ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m ®æi míi”, T¹p chÝ N«ng nghiÖp & Ph¸t triÓn n«ng th«n, sè 1, tr.24- 27. Vò ThÞ Th­, §oµn Hïng TiÕn vµ CS (2001), C¸c hîp chÊt ho¸ häc cã trong chÌ vµ mét sè ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch th«ng dông trong s¶n xuÊt chÌ ë ViÖt Nam, NXB n«ng nghiÖp, Hµ Néi. §oµn Hïng TiÕn, NguyÔn ThÞ HuÖ (1998), “C¸c lo¹i s¶n phÈm tõ c¸c gièng chÌ chän läc t¹i Phó Hé”, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ chÌ (1988- 1997), NXB N«ng NghiÖp, tr 83 §«ng ¸ S¸ng (2004), Trµ v¨n ho¸ ®Æc s¾c Trung Hoa, NXB V¨n ho¸ th«ng tin, Hµ Néi. NguyÔn V¨n Toµn, (1994), Mét sè ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng ph¸t triÓn c¸c biÕn chñng chÌ ë Phó Hé vµ øng dông vµo chän t¹o gièng ë thêi kỳ chÌ con, LuËn ¸n Phã tiÕn sÜ khoa häc N«ng nghiÖp, ViÖn khoa häc kü thuËt N«ng nghiÖp ViÖt Nam, Hµ néi. NguyÔn V¨n Toµn, TrÇn ThÞ L­, NguyÔn V¨n NiÖm (1994), “Ph­¬ng ph¸p chän gièng chÌ”, KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc & TriÓn khai c«ng nghÖ vÒ c©y chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.309- 325. NguyÔn V¨n Toµn, TrÞnh V¨n Loan (1994), “Mét sè ®Æc ®iÓm cña l¸ chÌ vµ ý nghÜa cña nã trong c«ng t¸c chän gièng”, KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc & TriÓn khai c«ng nghÖ vÒ c©y chÌ, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, tr.21- 24. NguyÔn V¨n Toµn, NguyÔn ThÞ Minh Ph­¬ng (2004), “Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu lai t¹o gi÷a gièng chÌ Shan vµ chÌ Trung Quèc”, T¹p chÝ khoa häc c«ng nghÖ cña Bé N«ng nghiÖp & Ph¸t triÓn n«ng th«n, sè 10, tr.1328. Phan H÷u T«n (2005), Gi¸o tr×nh C«ng nghÖ sinh häc trong chän t¹o gièng c©y trång, Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, Hµ Néi. TuyÓn tËp tiªu chuÈn N«ng nghiÖp ViÖt Nam (10 TCN 475;2006),“Tiªu chuÈn chÌ”, Trung t©m th«ng tin N«ng nghiÖp & Ph¸t triÓn n«ng th«n, Hµ Néi, tr.7. NguyÔn §×nh Vinh, NguyÔn Ngäc KÝnh (2004 - 2006) KÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu c©y chÌ Shan ë Méc Ch©u - S¬n La, B¸o c¸o khoa häc héi th¶o KHCN qu¶n lý n«ng häc v× sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë ViÖt Nam Tr 220 - 221. NguyÔn §×nh Vinh (2002), Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ph©n bè rÔ c©y chÌ ë miÒn b¾c ViÖt Nam, LuËn ¸n TiÕn sÜ khoa häc N«ng nghiÖp, Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, Hµ Néi. TiÕng anh 65. Akiro CHIKAMA, Tomonori NAGAO, Tadashi HASE, and Ichio TOKIMITSU, (2005), “Effects of tea catechins on riske factors of metabolic syndrome”, International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 211- 214. 66. Apostolides Z, (2005). “Selection criteria for quality in tea (camellia sinensis) for the southerm African region”, International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 343 67. Carr M.K.V (1970), The role of water in the growth the tree crop, Academic press. 68. Carr M.K.V. and Squir (1979), “Weather Physiology and seasonality of tea in Malawi”, Experimental agriculture 15. 69. Carr M.K.V. and Stephen W. (1992), “ Climate weather and the yield of tea “, In tea cultivation to consumption, Edt. By willson & Clifford, Chapman and Hall, pp 87 – 172. 70. Carr M.K.V. (1997) “ Changes in the water status of the tea clones during dry weather in Kenya”.Journal of agricultural science 89. 71. Chu Y.Y. (1988), “Studies of farming systems on hillsides in the Shipmen Reservoir Watershed ”, Taiwan Agriculture Bimonthly, 24 : 4, pp 61 –66. 72. DAS Suresh Chandra, DUTTA Ranjan Kumar, BORDOLOI Biswajyoti. 2005. “Tea somaclones with high yield and quality potential”, International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 317- 321. 73. D.N. SAIKIA, B.P. SAIKIA. (2005). “In fluence of certain synthetic soil conditioners on dry mater production, root growth and nitrogen uptake of tea (Camellia sinensis L.) plant”, International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 99- 104. 74. Fong C.H., ShyuY.S. (1988),”Effects of shading percentage and duration on yield, young shoot characteristics and paochung tea quality”, Taiwan Tea Research Bulletin, No.7, pp 63 – 68. 75. Huiling liang, Yuerong Liang, Liang Li, Jianliang Lu. (2005), “Effect of heating on catechins composition of tea extracts”. International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 442- 447. 76. Kulaseragan S. (1970), “ Studies on the dormancy of ta shoots 2 – roots as the source oven a stimulus associated with the growth of dormant buds”, Tea quarterly ( Sri lanca) ,40, pp 84 – 92. 77. Zhang Wen-Jin, Liang Yue-rong…(2005), “Effects on the quality and frafrance of oolong tea by covering with shading net”. International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 195- 202. 78. Nagarajah S., Ratnasuriya G.B.(1981), ”Clonally variability in root growth and drought resistance( Camellia sinensis)”, Tea research Inst, Talawakele, Sri Lanka,V.60, pp 153 – 155. 79. Nyirenda H.E. (1990), “Root growth characteristics and rootstock vigorous in tea ( Camellia sinesis)”, Journal of horticultural science ( UK), 65, pp 461 – 464. 80. Stephens W.,OthienoC.O., Carr M.K.V. ( 1992), “Climate and weather variability at the tea research foundation of Kenya”, Agricultural and Forest meteorology, code AFMEEP. NLD, ISSN 0168 – 1923, DA, Vol61, pp 219 – 235. 81. Tan Ton T.W, “Environmental factors affecting the yield of tea” Experimental agriculture, pp 53 – 63. 82. Tao Nguyen Van, (2005), “The production and export of tea in Viet Nam”. International symposium on innovation in tea science and sustainable development in tea industry, pp 815- 820. 83. Tsai C.M. (1988), “Effects of top working on leaf chemical components of tea (Camellia sinensis Kuntze, var. TTES.No.5)”, Taiwan tea Reseaech Bulletin, No 7, pp 31 – 34. 84. Wantanabe S. Dassanayake M.D. (1999), “ Major plant genetic resources of SriLanka", An illustrated guide, Misc. Pub. Nati. Inst. Agrobiol. Resour, No 14, pp 90. ._.