Đánh giá tác động của việc thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng đến đời sống và việc làm của người dân khi Nhà nước thu hồi đất ở một số dự án trên địa bàn thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI ----------eêf---------- NGUYỄN HOÀNG MINH ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG GIẢI PHÓNG MẶT BẰNG ĐẾN ĐỜI SỐNG VÀ VIỆC LÀM CỦA NGƯỜI DÂN KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT Ở MỘT SỐ DỰ ÁN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ VINH, TỈNH NGHỆ AN LUẬN VĂN THẠC SĨ NÔNG NGHIỆP Chuyên ngành : QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI Mã số : 60.62.16 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN THANH TRÀ HÀ NỘI - 2009 LỜI CAM ĐOAN - Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. - Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn NguyÔn Hoµng Minh LỜI CẢM ƠN Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nghiªn cøu ®Ò tµi, t«i ®· nhËn ®­îc sù quan t©m gióp ®ì nhiÖt t×nh, sù ®ãng gãp quý b¸u cña nhiÒu c¸ nh©n vµ tËp thÓ, ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó t«i hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy. Lêi ®Çu tiªn, t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n PGS.TS NguyÔn Thanh Trµ, Tr­ëng Bé m«n Qu¶n lý §Êt ®ai, Khoa Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng, Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp Hµ Néi ®· trùc tiÕp h­íng dÉn t«i trong suèt thêi gian t«i nghiªn cøu thùc hiÖn ®Ò tµi. T«i xin c¶m ¬n sù gãp ý ch©n thµnh cña c¸c ThÇy, C« gi¸o Khoa Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng,Viện Sau §¹i häc, Tr­êng §¹i häc N«ng nghiÖp Hµ Néi ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho t«i thùc hiÖn ®Ò tµi. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban l·nh ®¹o Së Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng NghÖ An, Phßng §Êt ®ai (Së Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng NghÖ An); Phßng Tµi nguyªn vµ M«i tr­êng, Phßng Qu¶n lý ®« thÞ, Phßng Thèng kª, V¨n phßng ®¨ng ký quyÒn sö dông ®Êt Thµnh phè, Trung t©m ph¸t triÓn quü ®Êt Thµnh phè (UBND Thµnh phè Vinh), UBND ph­êng Vinh T©n, UBND x· Nghi Phó ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì t«i trong thêi gian nghiªn cøu thùc hiÖn luËn v¨n t¹i ®Þa ph­¬ng. T«i xin c¶m ¬n tíi gia ®×nh, nh÷ng ng­êi th©n, ®ång nghiÖp vµ b¹n bÌ ®· gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. Mét lÇn n÷a t«i xin tr©n träng c¶m ¬n ! T¸c gi¶ luËn v¨n NguyÔn Hoµng Minh MỤC LỤC Lời cam đoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các chữ viết tắt v Danh mục bảng vi Danh mục đồ thị vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Các chữ viết tắt Ký hiệu 1 Bồi thường BT 2 Hỗ trợ HT 3 Giải phóng mặt bằng GPMB 4 Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá CNH-HĐH 5 Tái định cư TĐC 6 Hồ sơ địa chính HSĐC 8 Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất GCNQSDĐ 9 Ngân hàng thế giới WB 10 Ngân hàng phát triển Châu Á ADB 11 Bị ảnh hưởng BAH 12 Uỷ ban nhân dân UBND 13 Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn BNN PTNT 17 Sản xuất nông nghiệp SXNN 19 Khu Công nghiệp, công nghiệp nhỏ KCN, CNN 22 Trung học cơ sở, Trung học phổ thông THCS, THPT  DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 4.1 Tổng hợp về đối tượng và điều kiện được bồi thường tại hai dự án 51 4.2 Tổng hợp bồi thường về đất đai 53 4.3 Tổng hợp kinh phí bồi thường hỗ trợ GPMB 56 4.4 Kết quả phỏng vấn chi tiết về thu hồi đất và bồi thường hỗ trợ của các hộ dân tại 2 dự án 60 4.5 Phương thức sử dụng tiền các hộ dân thuộc Dự án 1 61 4.6 Phương thức sử dụng tiền của các hộ dân Dự án 2 62 4.7 Trình độ văn hóa, chuyên môn của số người trong độ tuổi lao động 63 4.8 Tình hình lao động và việc làm của các hộ dân bị thu hồi đất tại dự án xây dựng Bệnh viện Đa khoa 64 4.9 Tình hình lao động và việc làm của các hộ dân bị thu hồi đất Dự án xây dựng Khu Đô thị mới Vinh Tân 65 4.10 Kết quả phỏng vấn về học vấn, giáo dục tại dự án Xây dựng Bệnh viện Đa khoa 67 4.11 Kết quả phỏng vấn về học vấn, giáo dục tại dự án xây dựng khu Đô thị mới Vinh Tân 68 4.12 Tài sản sở hữu của các hộ điều tra phỏng vấn của Dự án 1 69 4.13 Tài sản sở hữu của các hộ điều tra phỏng vấn của Dự án 2 70 4.14 Thu nhập bình quân của người dân 71 4.15 Tình hình thu nhập của các hộ sau khi bị thu hồi đất Dự án 1 72 4.16 Thu nhập bình quân 1 nhân khẩu 1 năm phân theo nguồn thu Dự án 1 73 4.17 Tình hình thu nhập của các hộ sau khi bị thu hồi đất Dự án 2 73 4.18 Thu nhập bình quân 1 nhân khẩu 1 năm phân theo nguồn thu Dự án 2 74 4.19 Tình hình tiếp cận các cơ sở hạ tầng, phúc lợi xã hội sau khi thu hồi đất 75 4.20 Tình hình an ninh trật tự xã hội của người dân sau khi thu hồi đất 78 DANH MỤC ĐỒ THỊ STT Tên đồ thị Trang 4.1 Cơ cấu kinh tế thành phố Vinh năm 2000 – 2008 38 4.2 Cơ cấu các loại đất thành phố Vinh năm 2008 42 1. MỞ ĐẦU 1.1 Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm qua, trên khắp các vùng, miền của đất nước, nhiều khu công nghiệp, khu đô thị mới được xây dựng, hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội được nâng cấp, xây mới ngày càng đồng bộ và hiện đại. Nhờ đó, bộ mặt của đất nước đã thay đổi nhanh chóng theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại và văn minh. Việc thu hồi đất bao gồm cả đất ở và đất nông nghiệp cho xây dựng các khu công nghiệp, khu đô thị, kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, các công trình công cộng, phục vụ lợi ích quốc gia dẫn đến đất cho sản xuất - kinh doanh của người dân bị thu hẹp, phải thay đổi chỗ ở và điều kiện sống. Chính sách thu hồi đất theo Luật Đất đai 2003 (LĐĐ 2003) có nhiều đổi mới về cơ chế, giá bồi thường, chính sách tái định cư...được cụ thể hoá ở một số văn bản quy phạm pháp luật được ban hành: Nghị định số 197/2004/NĐ-CP ngày 03/12/2004 về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi nhà nước thu hồi đất; Nghị định 84/2007/NĐ-CP ngày 25/5/2007 sửa đổi bổ sung một số điều Nghị định số 197/2004/NĐ-CP; Quyết định số 51/2005/QĐ-TTg ngày 18/4/2005 của Chính phủ về chính sách dạy nghề ngắn hạn cho lao động nông thôn trong đó có đối tượng ưu tiên là lao động bị thu hồi đất nông nghiệp; Chỉ thị số 11/2006/CT-TTg ngày 27/3/2006 của Thủ tướng Chính phủ về giải pháp hỗ trợ dạy nghề và việc làm cho lao động vùng chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp và thực hiện các quy hoạch phát triển kinh tế xã hội gắn với quy hoạch sử dụng đất nồng nghiệp; Thông tư số 116/2004/TT-BTC ngày 07/12/2004 của Bộ Tài chính về hướng dẫn thực hiện Nghị định số 197/2004/NĐ-CP; Nghị định số 69/2009/NĐ-CP ngày 13/08/2009 của Chính Phủ về quy định bổ sung về quy hoạch sử dụng đất, giá đất, thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư; Thông tư số 14/2009/TT-BTNMT ngày 01/10/2009 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định chi tiết về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và trình tự thủ tục thu hồi đất, giao đất, cho thuê đất... Nhà nước ta đã ban hành nhiều chính sách và đã được các địa phương nỗ lực vận dụng để giải quyết vấn đề bồi thường, tái định cư, bảo đảm việc làm, thu nhập và đời sống của người dân có đất bị thu hồi. Song tình trạng thiếu việc làm, thất nghiệp, không chuyển đổi được nghề nghiệp, khó khăn trong cuộc sống sinh hoạt nơi ở mới, đặc biệt đối với người nông dân bị thu hồi đất đã và đang diễn ra ở nhiều địa phương. Nguyên nhân này một phần do nhiều nơi thực hiện đền bù, tái định cư, đào tạo, giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất còn chưa hợp lý, dẫn đến tình trạng khiếu kiện gây mất trật tự, an ninh xã hội. Bên cạnh đó, bản thân người dân bị thu hồi đất còn thụ động trông chờ vào Nhà nước, chưa tích cực tự đào tạo để đáp ứng với sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Trong những năm qua, thành phố Vinh đã và đang quyết tâm tập trung nguồn lực để xây dựng cơ sở vật chất thực hiện vai trò là “Đô thị trung tâm kinh tế - văn hoá của vùng Bắc Trung Bộ” theo Quyết định số 10/1998/QĐ-TTg về định hướng Quy hoạch tổng thể hệ thống đô thị Việt Nam đến năm 2020. Đồng thời tạo tiền đề cho việc phát triển Vinh thành trung tâm kinh tế - văn hoá vùng Bắc Trung Bộ theo Quyết định số 239/2005/QĐ-TTg ngày 30/9/2005 của Thủ tướng Chính phủ. Ngày 05/09/2008, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 1210/QĐ-TTg công nhận thành phố Vinh là đô thị loại I trực thuộc tỉnh Nghệ An. Chính vì vậy tốc độ phát triển các khu công nghiệp, khu đô thị, việc xây dựng kết cấu cơ sở hạ tầng kinh tế xã hội, các công trình công cộng...diễn ra rất nhanh, quá trình đó đi liền với việc thu hồi đất, bao gồm cả đất nông nghiệp của một bộ phận dân cư, chủ yếu là vùng ven đô, vùng có điều kiện giao thông thuận lợi, có điều kiện phát triển kinh tế xã hội. Giải quyết việc làm, ổn định và từng bước nâng cao đời sống cho người bị thu hồi đất là nhiệm vụ của cấp uỷ Đảng, chính quyền và toàn xã hội không chỉ riêng ở thành phố Vinh mà một số địa phương khác cũng đang gặp phải khó khăn trong việc thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng đến đời sống và việc làm của người dân khi Nhà nước thu hồi đất. Để đánh giá đúng thực trạng đời sống và việc làm của người dân bị thu hồi đất ở một số dự án trên địa bàn thành phố Vinh và kịp thời có đề xuất những giải pháp tích cực trong việc quản lý, sử dụng đất đai có hiệu quả và giải quyết các vấn đề xã hội bức xúc hiện nay nhằm cải thiện, nâng cao đời sống của người dân bị thu hồi đất, chúng tôi chọn đề tài: "Đánh giá tác động của việc thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng đến đời sống và việc làm của người dân khi Nhà nước thu hồi đất ở một số dự án trên địa bàn thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An". 1.2 Mục đích nghiên cứu 1.2.1 Mục đích chung - Đánh giá tác động của việc thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng đến đời sống và việc làm của người dân có đất bị thu hồi. 1.2.2 Mục đích cụ thể - Đánh giá một cách tổng thể thực trạng đời sống, việc làm, thu nhập và các tiêu chí khác của đời sống xã hội cộng đồng dân cư sau khi Nhà nước thu hồi đất. - Đề xuất các giải pháp cần thực hiện trong thời gian tới nhằm ổn định và nâng cao đời sống của người dân có đất bị thu hồi cả trong hiện tại và tương lai. 1.3 Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 1.3.1 Ý nghĩa khoa học - Những kết quả khoa học thu được thông qua thực hiện đề tài sẽ bổ sung cơ sở thực tiễn để đánh giá chung tình hình đời sống việc làm của người dân trước và sau khi bị Nhà nước thu hồi đất. 1.3.2 Ý nghĩa thực tiễn - Kết quả của đề tài ngoài việc đóng góp để giải quyết vấn đề thực tiễn bức xúc đang đặt ra hiện nay ở thành phố Vinh tỉnh Nghệ An, kết quả nghiên cứu còn là tài liệu tham khảo cho các địa phương có cùng hoàn cảnh. 2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU TÀI LIỆU 2.1 Cơ sở lý luận về chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất 2.1.1 Khái quát về bồi thường, hỗ trợ, tái đinh cư 2.1.1.1 Bồi thường - "Bồi thường" hay “ đền bù” có nghĩa là trả lại tương xứng giá trị hoặc công lao cho một chủ thể nào đó bị thiệt hại vì một hành vi của chủ thể khác [25]. Điều này có nghĩa là: + Không phải mọi khoản bồi thường đều chi trả được bằng tiền. + Sự mất mát của người bị thu hồi đất không chỉ là về mặt vật chất mà nhiều trường hợp còn mất mát cả về tinh thần nhất. + Về mặt hành chính thì đây là một quá trình không tự nguyện, có tính cưỡng chế và vẫn là đòi hỏi sự "hy sinh", không thể là một sự bồi thường ngang giá tuyệt đối. Việc bồi thường có thể vô hình hoặc hữu hình, có thể do các quy định của pháp luật điều tiết, hoặc do thỏa thuận giữa các chủ thể. 2.1.1.2 Hỗ trợ Hỗ trợ là giúp đỡ nhau, giúp thêm vào [25]. Hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước giúp đỡ người bị thu hồi đất thông qua đào tạo nghề mới, bố trí việc làm mới, cấp kinh phí để di dời đến địa điểm mới [22]. 2.1.1.3 Tái định cư Tái định cư là việc di chuyển đến một nơi khác với nơi ở trước đây để sinh sống và làm ăn. Tái định cư bắt buộc đó là sự di chuyển không thể tránh khỏi khi Nhà nước thu hồi hoặc trưng thu đất đai để thực hiện các dự án phát triển. Tái định cư (TĐC) được hiểu là một quá trình từ bồi thường thiệt hại về đất, tài sản; di chuyển đến nơi ở mới và các hoạt động hỗ trợ để xây dựng lại cuộc sống, thu nhập, cơ sở vật chất tinh thần tại đó. Như vậy, TĐC là hoạt động nhằm giảm nhẹ các tác động xấu về kinh tế - xã hội đối với một bộ phận dân cư đã gánh chịu vì sự phát triển chung. Hiện nay ở nước ta, khi Nhà nước thu hồi đất mà phải di chuyển chỗ ở thì người sử dụng đất được bố trí TĐC bằng một trong các hình thức sau; - Bồi thường bằng nhà ở; - Bồi thường bằng giao đất ở mới; - Bồi thường bằng tiền để người dân tự lo chỗ ở [22]. Tái định cư là một bộ phận không thể tách rời và giữ vị trí rất quan trọng trong chính sách giải phóng mặt bằng. 2.1.2 Đặc điểm của quá trình giải phóng mặt bằng Giải phóng mặt bằng là quá trình đa dạng và phức tạp. Nó thể hiện khác nhau đối với mỗi một dự án, nó liên quan trực tiếp đến lợi ích của các bên tham gia và lợi ích của toàn xã hội. - Tính đa dạng thể hiện: mỗi dự án được tiến hành trên một vùng đất khác nhau với điều kiện tự nhiên kinh tế, xã hội và trình độ dân trí nhất định. Ở khu vực nội thành, khu vực ven đô, khu vực ngoại thành, mật độ dân cư khác nhau, ngành nghề đa dạng và đều hoạt động sản xuất theo một đặc trưng riêng của vùng đó. - Tính phức tạp thể hiện: Đất đai là tài sản có giá trị cao, có vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội đối với mọi người dân. Ở khu vực nông thôn, dân cư chủ yếu sống nhờ vào hoạt động sản xuất nông nghiệp mà đất đai lại là tư liệu sản xuất quan trọng trong khi trình độ sản xuất của nông dân thấp, khả năng chuyển đổi nghề nghiệp khó khăn do đó tâm lý người dân là giữ được đất để sản xuất, thậm chí họ cho thuê đất còn được lợi nhuận cao hơn là sản xuất nhưng họ vẫn không cho thuê... [23]. 2.1.3 Một số vấn đề ảnh hưởng đến công tác bồi thường giải phóng mặt bằng, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất 2.1.3.1 Công tác đăng ký quyền sử dụng đất, lập và quản lý hồ sơ địa chính, cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Các nước trên thế giới đều coi đất đai là một loại tài sản phải đăng ký quyền sở hữu, quyền sử dụng. Ở nước ta, theo quy định của Luật đất đai, người sử dụng đất phải đăng ký quyền sử dụng đất tại cơ quan Nhà nước có thẩm quyền để được xét duyệt lập hồ sơ địa chính, cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Hệ thống hồ sơ địa chính và giấy chứng nhận QSD đất có liên quan mật thiết với công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và là một trong những yếu tố quyết định khi xác định nguồn gốc sử dụng đất, đối tượng và mức bồi thường hỗ trợ. Lập và quản lý chặt chẽ hệ thống hồ sơ địa chính (HSĐC) có vai trò quan trọng hàng đầu để “quản lý chặt chẽ đất đai trong thị trường bất động sản”, là cơ sở xác định tính pháp lý của đất đai. Trước tháng 12 năm 2004, rất nhiều địa phương chưa lập đầy đủ HSĐC theo quy định; đặc biệt có nhiều xã, phường, thị trấn chưa lập sổ địa chính (khoảng trên 30% số xã đã cấp GCN) để phục vụ yêu cầu quản lý việc sử dụng đất đai, một số địa phương chưa lập đủ sổ mục kê đất đai, sổ cấp GCN như thành phố Hà Nội, các tỉnh Hà Tây, Hoà Bình, Vĩnh Phúc, Kiên Giang, Trà Vinh [2]. Trong công tác bồi thường GPMB, GCNQSDĐ là căn cứ để xác định đối tượng được bồi thường, loại đất, diện tích đất tính bồi thường. Hiện nay, công tác đăng ký đất đai ở nước ta vẫn còn yếu kém, đặc biệt công tác đăng ký biến động về sử dụng đất; việc cấp GCNQSDĐ vẫn chưa hoàn tất. Chính vì vậy mà công tác bồi thường GPMB đã gặp rất nhiều khó khăn. Làm tốt công tác đăng ký đất đai, cấp GCNQSDĐ thì công tác bồi thường GPMB sẽ thuận lợi, tiến độ GPMB nhanh hơn. 2.1.3.2 Công tác quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất Đất đai là có hạn, không gian sử dụng đất đai cũng có hạn. Để tồn tại và duy trì cuộc sống của mình con người phải dựa vào đất đai, khai thác và sử dụng đất đai để sinh sống. Quy hoạch sử dụng đất đai là biện pháp quản lý không thể thiếu được trong việc tổ chức sử dụng đất của các ngành kinh tế - xã hội và các địa phương, là công cụ thể hiện sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế, có tác dụng quyết định để cân đối giữa nhiệm vụ an toàn lương thực với nhiệm vụ CNH-HĐH đất nước nói chung và các địa phương nói riêng. Quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất có tác động tới chính sách bồi thường đất đai trên hai khía cạnh: - Quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất là một trong những căn cứ quan trọng nhất để thực hiện việc giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất, mà theo quy định của Luật đất đai, việc giao đất, cho thuê đất chỉ được thực hiện khi có quyết định thu hồi đất đó của người đang sử dụng; - Quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất là một trong những nhân tố ảnh hưởng tới giá chuyển nhượng quyền sử dụng đất; từ đó tác động tới giá đất tính bồi thường. Công tác bồi thường giải phóng mặt bằng liên quan mật thiết với công tác quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất thông qua Quyết định thu hồi đất vì: - Căn cứ quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất để thực hiện việc thu hồi đất, giao đất, cho thuê đất, chuyển mục đích sử dụng đất. - Căn cứ Quyết định thu hồi đất để lập, trình duyệt và thực hiện phương án bồi thường giải phóng mặt bằng. Tuy nhiên chất lượng quy hoạch nói chung và quy hoạch nói riêng còn thấp, thiếu đồng bộ, chưa hợp lý, tính khả thi thấp, đặc biệt là thiếu tính bền vững. Phương án quy hoạch chưa dự báo sát tình hình, quy hoạch còn mang nặng tính chủ quan duy ý chí, áp đặt, nhiều trường hợp quy hoạch theo phong trào. Đây chính là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng quy hoạch “treo”, dự án “treo" [3]. 2.1.3.3 Công tác giao đất, cho thuê đất Nhiệm vụ giao đất, cho thuê đất có tác động rất lớn đến công tác bồi thường GPMB và TĐC. Nguyên tắc giao đất, cho thuê đất, phải căn cứ vào quy hoạch, kế hoạch là điều kiện bắt buộc, nhưng nhiều địa phương chưa thực hiện tốt nguyên tắc này; hạn mức đất được giao và nghĩa vụ đóng thuế đất quy định không rõ ràng, tình trạng quản lý đất đai thiếu chặt chẽ dẫn đến khó khăn cho công tác đền bù. Theo báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường tính từ ngày 01 tháng 7 năm 2004 đến ngày 28/2/2007 thì tổng diện tích đã giao, đã cho thuê là 1.081.011 ha, trong đó diện tích đất đã giao là 925.631 ha (giao đất có thu tiền sử dụng đất là 581.620 ha, giao đất không thu tiền là 344.011 ha); diện tích đất đã cho thuê là 155.380 ha (trong đó diện tích đất cho các nhà đầu tư nước ngoài thuê là 1.386 ha) [2]. 2.1.3.4 Việc ban hành và tổ chức thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật đất đai Đất đai là đối tượng quản lý phức tạp, luôn biến động theo sự phát triển của nền kinh tế - xã hội. Để thực hiện tốt chức năng quản lý Nhà nước về đất đai đòi hỏi các văn bản pháp luật liên quan đến lĩnh vực này phải mang tính ổn định cao và phù hợp với tình hình thực tế. Ở nước ta, do các đặc điểm lịch sử, kinh tế xã hội của đất nước trong mấy thập kỷ qua có nhiều biến động lớn, nên các chính sách về đất đai cũng theo đó không ngừng được sửa đổi, bổ sung. Từ năm 1993 đến năm 2003, Nhà nước đã ban hành hơn 200 văn bản quy phạm pháp luật về quản lý và sử dụng đất. Sau khi quốc hội thông qua Luật Đất đai 2003 cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành đã nhanh chóng đi vào cuộc sống. Với những đổi mới về pháp luật đất đai, thời gian qua công tác GPMB đã đạt những kết quả đáng khích lệ, đã cơ bản đáp ứng được nhu cầu về mặt bằng cho việc phát triển các dự án đầu tư. Tuy nhiên bên cạnh đó, do tính chưa ổn định, chưa thống nhất của pháp luật đất đai qua các thời kỳ mà công tác bồi thường GPMB đã gặp khá nhiều khó khăn và cản trở. Thực tiễn triển khai cho thấy việc ban hành các văn bản quy phạm pháp luật về quản lý, sử dụng đất đai có ảnh hưởng rất lớn đến công tác bồi thường GPMB. Hệ thống văn bản pháp luật đất đai còn có những nhược điểm như là số lượng nhiều, mức độ phức tạp cao, không thuận lợi trong sử dụng, nội bộ hệ thống chưa đồng bộ, chặt chẽ gây lúng túng trong xử lý và tạo kẽ hở trong thực thi pháp luật [2]. Bên cạnh việc ban hành các văn bản quy phạm về quản lý, sử dụng đất đai, việc tổ chức thực hiện các văn bản đó cũng có vai trò rất quan trọng. Kết quả kiểm tra thi hành Luật Đất đai năm 2007 của Bộ Tài nguyên và Môi trường cho thấy UBND các cấp đều có ý thức quán triệt việc thực thi pháp luật về đất đai nhưng nhận thức về các quy định của pháp luật nói chung còn yếu, ở cấp cơ sở còn rất yếu. Tại nhiều địa phương, đang tồn tại tình trạng nể nang, trọng tình hơn chấp hành quy định pháp luật trong giải quyết các mối quan hệ về đất đai. Cán bộ địa chính, chủ tịch UBND xã nói chung chưa làm tốt nhiệm vụ phát hiện, ngăn chặn, xử lý kịp thời những hành vi vi phạm pháp luật về đất đai trên địa bàn. Đó là nguyên nhân làm giảm hiệu lực thi hành pháp luật, gây mất lòng tin trong nhân dân cũng như các nhà đầu tư và đã ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ GPMB [1]. 2.1.3.5 Yếu tố giá đất và định giá đất Hiện nay ở nước ta giá cả đất đai dựa trên chuyển nhượng quyền sử dụng, là tổng hòa giá trị hiện hành địa tô nhiều năm. Một trong những điểm mới của Luật Đất đai 2003 là các quy định về giá đất. Nếu như trước đây Nhà nước chỉ quy định một loại giá đất áp dụng cho mọi quan hệ đất đai khác nhau thì Luật Đất đai 2003 đề cập nhiều loại giá đất để xử lý từng nhóm quan hệ đất đai khác nhau [1]. - Trước khi có Luật đất đai năm 2003: Những vấn đề liên quan đến việc xác định giá đất, bồi thường, giải phóng mặt bằng, tái định cư đều được quy định tại các văn bản dưới luật như Nghị định số 87/CP ngày 17 tháng 8 năm 1994 của Chính phủ quy định khung giá các loại đất; Nghị định số 90/CP ngày 17 tháng 9 năm 1994 của Chính phủ quy định về việc bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích an ninh, quốc phòng, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng và Nghị định số 22/1998/NĐ-CP ngày 24 tháng 4 năm 1998 của Chính phủ ban hành quy định về đền bù thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng... Khung giá đất để tính bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất quy định tại Nghị định số 87/CP đã được áp dụng trong một thời gian khá dài (trên mười năm), mặc dù trong quá trình áp dụng có quy định việc điều chỉnh khung giá đất để tính bồi thường bằng hệ số K nhưng mức tăng cao nhất cũng chỉ là 1, 2 lần đối với đất nông nghiệp hạng i. Do vậy giá đất để tính bồi thường vẫn thấp hơn nhiều so với giá thực tế, dẫn đến phát sinh hàng loạt các khiếu kiện về bồi thường, giải phóng mặt bằng tại các địa phương. - Từ khi có Luật đất đai 2003 [22]: Quy định giá đất được hình thành trong các trường hợp sau đây (Điều 55): + Do UBND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương quy định giá theo quy định tại khoản 3 và khoản 4 Điều 56 của Luật này; + Do đấu giá quyền sử dụng đất hoặc đấu thầu dự án có sử dụng đất; + Do người sử dụng đất thỏa thuận về giá đất với những người có liên quan khi thực hiện các quyền chuyển nhượng, cho thuê, cho thuê lại quyền sử dụng đất; góp vốn bằng quyền sử dụng đất. Những vấn đề quan trọng, có tính nguyên tắc liên quan đến xác định giá đất, bồi thường, giải phóng mặt bằng, tái định cư đã được quy định khá cụ thể tại Luật đất đai năm 2003. Đặc biệt, việc xác định giá đất được thực hiện theo nguyên tắc “sát với giá chuyển nhượng quyền sử dụng đất trên thị trường trong điều kiện bình thường” (khoản 1 Điều 56). Thực hiện các quy định về giá đất tại Luật đất đai năm 2003, ngày 16 tháng 11 năm 2004, Chính phủ đã ban hành Nghị định 188/2004/NĐ-CP về phương pháp xác định giá đất và khung giá các loại đất. Theo quy định của Luật đất đai năm 2003, nguyên tắc định giá đất là phải sát với giá thị trường trong điều kiện bình thường. Tuy nhiên, tình hình phổ biến hiện nay là giá đất do các địa phương quy định và công bố đều không theo đúng nguyên tắc đó, dẫn tới nhiều trường hợp ách tắc về bồi thường đất đai và phát sinh khiếu kiện. Thực tế cho thấy, bảng giá đất các địa phương công bố hàng năm chưa phù hợp với nguyên tắc nêu trên dẫn tới các khiếu kiện của người bị thu hồi đất và gây ách tắc trong thực hiện bồi thường, GPMB. 2.1.3.6 Thị trường Bất động sản Cùng với sự phát triển của nền kinh tế nước ta, thị trường bất động sản ngày càng được hình thành và phát triển. Ngày nay thị trường bất động sản đã trở thành một bộ phận không thể thiếu trong hệ thống các loại thị trường của nền kinh tế quốc dân, nó có những đóng góp vào ổn định xã hội và thúc đẩy nền kinh tế đất nước trong thời gian qua và trong tương lai. Việc hình thành và phát triển thị trường bất động sản góp phần giảm thiểu việc thu hồi đất để thực hiện các dự án đầu tư (do người đầu tư có thể đáp ứng nhu cầu về đất đai thông qua các giao dịch trên thị trường); đồng thời người bị thu hồi đất có thể tự mua hoặc cho thuê đất đai, nhà cửa mà không nhất thiết phải thông qua Nhà nước thực hiện chính sách TĐC và bồi thường. 2.1.4 Tác động của công tác bồi thường giải phóng mặt bằng đến phát triển cơ sở hạ tầng và đời sống xã hội 2.1.4.1 Phát triển cơ sở hạ tầng - Về tiến độ dự án: Giải phóng mặt bằng đúng tiến độ sẽ tiết kiệm được thời gian, chi phí và sớm thực hiện dự án và đưa vào sử dụng mang lại hiệu quả kinh tế xã hội. Ngược lại, làm chậm tiến độ thực hiện dự án, lãng phí thời gian, tăng chi phí, giảm hiệu quả dự án. - Về kinh tế dự án: Thực hiện GPMB tốt sẽ giảm chi phí, có điều kiện tập trung vốn cho mở rộng đầu tư. Ngược lại, chi phí bồi thường lớn, không kịp hoàn thành tiến độ dự án dẫn đến quay vòng vốn chậm gây khó khăn cho các nhà đầu tư. Đối với các dự án đầu tư sản xuất kinh doanh nếu không đáp ứng được tiến độ đầu tư thì mất cơ hội kinh doanh, hiệu quả kinh doanh thấp. Đối với dự án đầu tư không kinh doanh, thời gian thi công kéo dài, tiến độ thi công bị ngắt quãng gây ra lãng phí và ảnh hưởng tới chất lượng công trình. 2.1.4.2 Đời sống xã hội Công tác GPMB góp phần cải thiện môi trường đầu tư, khai thác các nguồn lực từ đất đai cho đầu tư phát triển, các cơ sở hạ tầng kinh tế xã hội ở nước ta thời gian qua đã được Đảng và Nhà nước quan tâm đầu tư hầu khắp các vùng, miền trên cả nước, đặc biệt tại các thành phố lớn đã đóng góp vào sự thành công bước đầu của công cuộc “Công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước”, thúc đẩy kinh tế phát triển, đáp ứng nhu cầu vật chất, tinh thần của nhân dân. Đạt được kết quả nêu trên công tác bồi thường GPMB đóng vai trò không nhỏ để các dự án phát huy hiệu quả 2.1.5 Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng của một số nước và các tổ chức ngân hàng quốc tế 2.1.5.1 Trung Quốc Ở Trung Quốc, đất đai thuộc chế độ công hữu, gồm sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể. Đất đai ở khu vực thành thị và đất xây dựng thuộc sở hữu nhà nước. Đất ở khu vực nông thôn và đất nông nghiệp thuộc sở hữu tập thể, nông dân lao động. Theo quy định của Luật đất đai Trung Quốc năm 1998, đất đai thuộc sở hữu nhà nước được giao cho các tổ chức, cá nhân sử dụng theo các hình thức giao đất không thu tiền sử dụng đất (cấp đất), giao đất có thu tiền sử dụng đất và cho thuê đất. Đất thuộc diện được cấp bao gồm đất sử dụng cho cơ quan nhà nước, phục vụ mục đích công cộng, xây dựng cơ sở hạ tầng và phục vụ cho mục đích quốc phòng, an ninh. Đất sử dụng vào mục đích sản xuất kinh doanh thì được Nhà nước giao đất theo hình thức giao đất có thu tiền sử dụng đất hoặc là cho thuê đất. Trong trường hợp Nhà nước thu hồi đất của người đang sử dụng để sử dụng vào mục đích công cộng, lợi ích quốc gia...thì Nhà nước có chính sách bồi thường và tổ chức TĐC cho người bị thu hồi đất. Vấn đề bồi thường cho người có đất bị thu hồi được pháp luật đất đai Trung Quốc quy định như sau: Về thẩm quyền thu hồi đất: Chỉ có Chính phủ (Quốc vụ viện) và chính quyền tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương mới có quyền thu hồi đất. Quốc vụ viện có thẩm quyền thu hồi đất nông nghiệp từ 35 ha trở lên và 70 ha trở lên đối với các loại đất khác. Dưới hạn mức này thì do chính quyền tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ra quyết định thu hồi đất. Đất nông nghiệp sau khi thu hồi sẽ chuyển từ đất thuộc sở hữu tập thể thành đất thuộc sở hữu nhà nước. Về trách nhiệm bồi thường: Pháp luật đất đai Trung Quốc quy định, người nào sử dụng đất thì người đó có trách nhiệm bồi thường. Phần lớn tiền bồi thường do người sử dụng đất trả. Tiền bồi thường bao gồm các khoản như lệ phí sử dụng đất phải nộp cho Nhà nước và các khoản tiền trả cho người có đất bị thu hồi. Ngoài ra, pháp luật đất đai Trung Quốc còn quy định mức nộp lệ phí trợ cấp đời sống cho người bị thu hồi đất là nông dân cao tuổi không thể chuyển đổi sang ngành nghề mới khi bị mất đất nông nghiệp, khoảng từ 442.000-2.175.000 nhân dân tệ/ha. Các khoản phải trả cho người bị thu hồi đất gồm tiền bồi thường đất đai, tiền trợ cấp TĐC, tiền bồi thường hoa màu và tài sản trên đất. Cách tính tiền bồi thường đất đai và tiền trợ cấp TĐC căn cứ theo giá trị tổng sản lượng của đất đai những năm trước đây rồi nhân với một hệ số do Nhà nước quy định. Còn đối với tiền bồi thường hoa màu và tài sản trên đất thì xác định theo giá thị trường tại thời điểm thu hồi đất. Về nguyên tắc bồi thường: các khoản tiền bồi thường phải đảm bảo cho người dân bị thu hồi đất có chỗ ở bằng hoặc cao hơn so với nơi ở cũ. Ở Bắc Kinh, phần lớn các gia đình dùng số tiền bồi thường đó cộng với khoản tiền tiết kiệm của họ có thể mua được căn hộ mới. Còn đối với người dân ở khu vực nông thôn có thể dùng khoản tiền bồi thường mua được hai căn hộ ở cùng một nơi. Tuy nhiên, ở thành thị, cá biệt cũng có một số gia đình sau khi được bồi thường cũng không mua nổi một căn hộ để ở. Những đối tượng trong diện giải toả mặt bằng thường được hưởng chính sách mua nhà ưu đãi của Nhà nước, song trên thực tế họ thường mua nhà bên ngoài thị trường. Về tổ chức thực hiện và quản lý giải toả mặt bằng: Cục quản lý tài nguyên đất đai ở các địa phương thực hiện việc quản lý giải toả mặt bằng. Người nhận khu đất thu hồi sẽ thuê một đơn vị xây dựng giải toả mặt bằng khu đất đó, thường là các đơn vị chịu trách nhiệm thi công công trình trên khu đất giải toả. Nhìn chung hệ thống pháp luật về bồi thường và TĐC của Trung Quốc đều nhằm bảo vệ những người mà mức sống có thể bị giảm do việc thu hồi đất để thực hiện các dự án. Theo một nghiên cứu gần đây của WB thì các luật về TĐC của Trung Quốc đối với các dự án phát triển đô thị, công nghiệp và giao thông "đã đáp ứng đầy đủ các yêu cầu của WB trong tài liệu hướng dẫn thực hiện TĐC". 2.1.5.2 Australia Đất đai thuộc sở hữu Nhà nước và sở hữu tư nhân. Quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu được luật pháp bảo hộ tuyệt đối. Nhà nước có quyền trưng thu đất tư nhân để sử dụng vào mục đích công cộng, phục vụ phát triển kinh tế xã hội đồng thời gắn với việc Nhà nước thực hiện chính sách bồi thường. Cơ quan chức trách có thể thu hồi lại đất đai bằng hai cách: thoả thuận tự nguyện và cưỡng bức. Về bồi thường, luật quy định chủ sở hữu sẽ được bồi thường thiệt hại do việc thu hồi đất. Nguyên tắc bồi thường bao gồm: - Giá thị trường mảnh đất của chủ sở hữu; - Giá trị đặc biệt dành cho chủ sở hữu cao hơn hoặc trên giá trị thị trường của mảnh đất; - Những thiệt hại gây ra khi thu hồi đất; - Thiệt hại về việc gây phiền hà; - Các khoản chi phí về luật pháp và thẩm định giá; Bất cứ người nào có quyền lợi trên mảnh đất đó đều có thể khiếu nại về bồi thường. Quy định mức bồi thường: khi tính toán mức bồi ._.thường cần xem xét 6 yếu tố sau: - Giá trị thị trường của mảnh đất; - Sự chia cắt đất đai; - Những phiền nhiễu; - Các khoản chi phí về chuyên môn hoặc pháp lý hợp lý; - Người đi thuê, có thể khiếu nại mức bồi thường cho bất cứ tài sản nào bị ảnh hưởng mà bạn quản lý theo hợp đồng cho thuê; - Tiền bồi thường về mặt tinh thần; Thanh toán khoản bồi thường gồm thanh toán ứng trước và thanh toán cuối cùng. - Thanh toán ứng trước: Chính phủ sẽ thanh toán cho chủ nhân toàn bộ khoản bồi thường một khi đơn khiếu nại đã được xem xét. Nếu Chính phủ không chấp thuận toàn bộ các khoản mục trong đơn khiếu nại thì Chính phủ sẽ thanh toán trước ít nhất là 90% số tiền đã được định ra. - Thanh toán cuối cùng: Chính phủ sẽ thanh toán đầy đủ số tiền bồi thường ngay sau khi tổng số tiền cuối cùng đã được chấp thuận. 2.1.5.3 Chính sách bồi thường và TĐC của các tổ chức ngân hàng quốc tế Ngân hàng Thế giới (WB) là một trong những tổ chức tài trợ quốc tế đầu tiên đưa ra chính sách về TĐC bắt buộc. Tháng 2/1980, lần đầu tiên chính sách TĐC được ban hành dưới dạng một Thông báo, Hướng dẫn hoạt động nội bộ (OMS 2.33) cho nhân viên. Từ đó đến nay chính sách TĐC đã được sửa đổi và ban hành lại nhiều lần. Như chúng ta đã biết, khi Nhà nước thu hồi đất và TĐC thì những người BAH là những người mà do hậu quả của dự án họ phải chịu thiệt hại toàn bộ hay một phần tài sản vật chất và phi vật chất, bao gồm nhà cửa, cộng đồng, hệ thống hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội, các phương tiện sản xuất bao gồm đất đai, nguồn thu nhập, kế sinh nhai do đất đai tạo ra, đặc trưng văn hoá và tiềm năng về sự hỗ trợ lẫn nhau để đảm bảo đời sống, tài nguyên cho sinh tồn và hệ sinh thái. Từ tháng 2/1994, ngân hàng phát triển châu Á (ADB) đã bắt đầu áp dụng bản Hướng dẫn hoạt động của WB về TĐC và từ tháng 11/1995 Ngân hàng này đã có chính sách riêng của Ngân hàng về TĐC bắt buộc. Đối với đất đai và tài sản được bồi thường, chính sách của WB và ADB là phải bồi thường theo giá xây dựng mới đối với tất cả các công trình xây dựng và quy định thời hạn bồi thường TĐC hoàn thành trước một tháng khi dự án triển khai thực hiện. Việc lập kế hoạch cho công tác bồi thường TĐC được các tổ chức cho vay vốn quốc tế coi là điều bắt buộc trong quá trình thẩm định dự án. Mức độ chi tiết của kế hoạch phụ thuộc vào số lượng người BAH và mức độ tác động của dự án. Kế hoạch bồi thường TĐC phải được coi là một phần của chương trình phát triển cụ thể, cung cấp đầy đủ nguồn vốn và cơ hội cho các hộ BAH. Ngoài ra còn phải áp dụng các biện pháp sao cho người bị di chuyển hoà nhập được với cộng đồng mới. Về quyền được tư vấn và tham gia của các hộ BAH, các tổ chức quốc tế quy định các thông tin về dự án cũng như chính sách bồi thường TĐC của dự án phải được thông báo đầy đủ, công khai để tham khảo ý kiến, hợp tác, thậm chí trao quyền cho các hộ BAH và tìm mọi cách thoả mãn nhu cầu chính đáng của họ trong suốt quá trình lập kế hoạch bồi thường TĐC cho tới khi thực hiện công tác lập kế hoạch. 2.1.5.4 Nhận xét, đánh giá Việc xây dựng và phát triển các công trình đều cần có đất. Do đất đai có hạn, vì thế mọi Nhà nước đều phải sử dụng quyền lực của mình để thu hồi đất hoặc trưng thu của người đang sở hữu, đang sử dụng để phục vụ cho nhu cầu xây dựng các công trình phục vụ lợi ích công cộng, lợi ích quốc gia. Ở mỗi nước, quyền lực thu hồi, trưng thu đất được ghi trong Hiến pháp hoặc tại Bộ Luật đất đai hoặc một bộ luật khác. Nếu việc thu hồi, trưng thu đã phù hợp với quy định của pháp luật mà người sở hữu hoặc sử dụng đất không thực hiện thì Nhà nước có quyền chiếm hữu đất đai. Việc thu hồi đất, trung thu đất và bồi thường thiệt hại về đất tại mỗi quốc gia đều được thực hiện theo chính sách riêng do Nhà nước đó quy định. Qua nghiên cứu chính sách bồi thường GPMB của một số nước và các tổ chức ngân hàng quốc tế, Việt Nam chúng ta cần học hỏi các kinh nghiệm để tiếp tục hoàn thiện chính sách bồi thường GPMB ở một số điểm sau: - Hoàn thiện các quy định về định giá đất nói chung và định giá đất để bồi thường GPMB nói riêng; - Thực hiện thống nhất trình tự, thủ tục thực hiện và thực hiện tốt quy định về thẩm định, phê duyệt, giám sát thực hiện phương án bồi thường, giải phóng mặt bằng - Quan tâm hơn nữa tới việc quy hoạch và xây dựng nơi tái định cư, tạo việc làm của người có đất bị thu hồi; xử lý hài hòa mối quan hệ lợi ích giữa người sử dụng đất, Nhà nước và nhà đầu tư. 2.1.6 Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng của việt nam 2.1.6.1 Trước khi có Luật Đất đai năm 1993 Luật Đất đai năm 1988 ra đời dựa trên quy định đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước thống nhất quản lý. Tại Khoản 4 Điều 48 quy định: “Đền bù thiệt hại thực tế cho người đang sử dụng đất bị thu hồi để giao cho mình, bồi hoàn thành quả lao động và kết quả đầu tư đã làm tăng giá trị của đất đó theo quy định của pháp luật.” Hội đồng Bộ trưởng ban hành Quyết định 186-HĐBT ngày 31/5/1990, về bồi thường thiệt hại đất nông nghiệp, đất có rừng để sử dụng vào mục đích khác. Căn cứ để tính mức bồi thường thiệt hại về đất nông nghiệp và đất có rừng tại Quyết định này là diện tích, chất lượng và vị trí đất. Toàn bộ tiền bồi thường phải nộp vào ngân sách Nhà nước và được điều tiết theo phân cấp ngân sách Trung ương 30%, Địa phương 70% để sử dụng vào mục đích khai hoang, phục hoá và định canh, định cư cho nhân dân vùng bị thu hồi đất. Hiến pháp 1992 ra đời là bước ngoặt quan trọng trong việc xây dựng chính sách pháp luật đất đai nói chung và chính sách bồi thường, GPMB nói riêng, đó là: + Tại Điều 17 quy định “Đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước thống nhất quản lý theo quy hoạch và pháp luật”. + Tại Điều 18 quy định “Các tổ chức và cá nhân được Nhà nước giao đất sử dụng lâu dài và được chuyển nhượng quyền sử dụng đất theo quy định của pháp luật”. + Tại Điều 23 quy định “Tài sản hợp pháp của cá nhân, tổ chức không bị quốc hữu hoá. Trong trường hợp thật cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh và vì lợi ích của quốc gia, Nhà nước trưng mua hoặc trưng dụng có bồi thường tài sản của cá nhân hoặc tổ chức theo thời giá thị trường. Thể thức trưng mua, trưng dụng do luật định” [10]. 2.1.6.2 Thời kỳ 1993 đến 2003 Hiến pháp 1992 đặt nền móng cho việc xây dựng chính sách bồi thường GPMB qua những điều 17, 18, 23. Trên cơ sở Hiến pháp 1992, Luật đất đai 1993 được Quốc hội thông qua và có hiệu lực từ ngày 15 thàng 10 năm 1993. Với quy định "đất có giá" và người sử dụng đất có các quyền và nghĩa vụ, đây là sự đổi mới có ý nghĩa rất quan trọng đối với công tác bồi thường GPMB của Luật đất đai năm 1993. Những quy định về bồi thường GPMB của Luật đất đai năm 1993 đã thu được những thành tựu quan trọng trong giai đoạn đầu thực hiện, nhưng càng về sau, do sự chuyển biến mau lẹ của tình hình kinh tế xã hội, nó đã dần mất đi vai trò làm động lực thúc đẩy phát triển. Để tạo điều kiện đẩy nhanh tốc độ GPMB đẩy nhanh tiến độ thi công công trình, đồng thời bảo đảm quyền lợi hợp pháp của người sử dụng đất, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật đất đai đã được thông qua ngày 29 tháng 6 năm 2001. Để cụ thể hoá các quy định của Luật đất đai năm 1993 và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật đất đai năm 2001, nhiều văn bản quy định về chính sách bồi thường GPMB đã được ban hành, bao gồm: - Nghị định số 90/CP ngày 17 tháng 9 năm 1994 của Chính phủ quy định về việc bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích an ninh, quốc phòng, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng. Xét về tính chất và nội dung, Nghị định 90/CP đã đáp ứng được một số yêu cầu nhất định, so với các văn bản trước, Nghị định này là văn bản pháp lý mang tính toàn diện cao và cụ thể hoá việc thực hiện chính sách bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất, việc đền bù bằng đất cùng mục đích sử dụng, cùng hạng đất.v.v. - Nghị định 87/CP ngày 17/8/1994 ban hành khung giá các loại đất; - Thông tư Liên bộ số 94/TTLB ngày 14/11/1994 của Liên bộ Tài chính - Xây dựng - Tổng cục Địa chính - Ban vật giá Chính phủ hướng dẫn thi hành Nghị định 87/CP; - Nghị định số 22/1998/NĐ-CP ngày 24 tháng 4 năm 1998 của Chính phủ về việc bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng; thay thế Nghị định số 90/CP nói trên; - Thông tư 145/1998/TT-BTC ngày 04/11/1998 của Bộ Tài chính hướng dẫn thi hành Nghị định số 22/1998/NĐ-CP ngày 24 tháng 4 năm 1998 của Chính phủ. * Chính sách bồi thường GPMB cụ thể theo quy định của Nghị định số 22/1998/NĐ-CP và Thông tư số 145/1998/TT-BTC [4]: Nghị định số 22/1998/NĐ-CP và Thông tư số 145/1998/TT-BTC đã quy định rõ phạm vi áp dụng bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất, đối tượng phải bồi thường thiệt hại, đối tượng được bồi thường thiệt hại, phạm vi bồi thường thiệt hại và các chính sách cụ thể về bồi thường thiệt hại về đất, tài sản gắn liền với đất, việc lập khu TĐC cũng như việc tổ chức thực hiện. 2.1.6.3 Thời kỳ từ khi có Luật đất đai năm 2003 Luật đất đai năm 2003 được Quốc hội thông qua và có hiệu lực ngày 01 tháng 7 năm 2004. Để hướng dẫn việc bồi thường GPMB theo quy định của Luật đất đai năm 2003, một số văn bản sau đã được ban hành: - Nghị định số 188/2004/NĐ-CP ngày 16 tháng 11 năm 2004 về phương pháp xác định giá đất và khung giá các loại đất; - Nghị định số 197/2004/NĐ-CP ngày 03 tháng 12 năm 2004 của Chính phủ về bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất; - Nghị định số 17/2006/NĐ-CP ngày 27 tháng 01 năm 2006 của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung một số điều của các Nghị định hướng dẫn thi hành Luật đất đai và Nghị định số 187/2004/NĐ-CP về việc chuyển công ty Nhà nước thành công ty cổ phần; - Thông tư số 116/2004/TT-BTC ngày 07 tháng 12 năm 2004 của Bộ Tài Chính hướng dẫn thực hiện Nghị định số 197/2004/NĐ-CP ngày 03 tháng 12 năm 2004 của Chính phủ về bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất. - Thông tư số 69/2006/TT-BTC ngày 02 tháng 8 năm 2006 của Bộ Tài chính sửa đổi, bổ sung Thông tư số 116/2004/TT-BTC ngày 07 tháng 12 năm 2004 của Bộ Tài Chính hướng dẫn thực hiện Nghị định số 197/2004/NĐ-CP ngày 03 tháng 12 năm 2004 của Chính phủ về bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất. Về cơ bản, chính sách bồi thường GPMB theo Luật đất đai 2003 đã kế thừa những ưu điểm của chính sách trong thời kỳ trước, đồng thời có những đổi mới nhằm góp phần tháo gỡ các vướng mắc trong việc bồi thường GPMB hiện nay. Tuy nhiên để tháo gỡ những vướng mắc, khó khăn trong công tác bồi thường GPMB ngày 25/5/2007, Chính phủ đã ban hành Nghị định 84/2007/NĐ-CP quy định bổ sung về việc cấp GCNQSDĐ, thu hồi đất, thực hiện quyền sử dụng đất, trình tự, thủ tục bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất và giải quyết khiếu nại về đất đai [6]; Thông tư 06 Hướng dẫn thực hiện một số điều của Nghị định 84/2007/NĐ-CP, Thông tư 145/2007/TT-BTC Hướng dẫn thực hiện Nghị định số 188/204/NĐ-CP ngày 16/11/2004 của Chính phủ về phương pháp xác định giá đất; Thông tư liên tịch số 14/2008/TTLT/BTC-BTNMT ngày 31 tháng 01 năm 2008 Hướng dẫn thực hiện một số điều của Nghị định 84/2007/NĐ-CP ngày 25/5/2007 của Chính phủ quy định bổ sung về việc cấp GCNQSDĐ, thu hồi đất, thực hiện quyền sử dụng đất, trình tự, thủ tục bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất và giải quyết khiếu nại về đất đai; Nghị định số 69/2009/NĐ-CP ngày 13/08/2009 của Chính Phủ về quy định bổ sung về quy hoạch sử dụng đất, giá đất, thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư [7]; Thông tư số 14/2009/TT-BTNMT ngày 01/10/2009 của Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định chi tiết về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và trình tự thủ tục thu hồi đất, giao đất, cho thuê đất... Về Nghị định 69/2009/NĐ/CP tập trung vào việc làm rõ, bãi bỏ một số điều Nghị định 181/2004/NĐ-CP và Nghị định số 84/20067NĐ-CP...về một số những vấn đề cơ bản về quy hoạch sử dụng đất, giá đất, thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư. Nguyên tắc xuyên suốt của Nghị định 69/2009/NĐ-CP là đảm bảo quyền và lợi ích của người sử dụng đất, thực hiện hài hòa 3 lợi ích: Người sử dụng đất, nhà đầu tư và quyền của nhà nước theo quy định của pháp luật [7]. 2.1.6.4 Nhận xét, đánh giá Qua nghiên cứu chính sách bồi thường GPMB của Việt Nam qua các thời kỳ cho thấy vấn đề bồi thường GPMB đã được đặt ra từ rất sớm, các chính sách đều xuất phát từ nhu cầu thực tiễn và được điều chỉnh tích cực để phù hợp hơn với xu hướng phát triển của đất nước. Trên thực tế các chính sách đó đã có tác dụng tích cực trong việc đảm bảo sự cân đối và ổn định trong phát triển, khuyến khích được đầu tư và tương đối giữ được nguyên tắc công bằng. Cùng với sự đổi mới về tiến trình xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan lập pháp và các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền, chính sách bồi thường, hỗ trợ và TĐC khi Nhà nước thu hồi đất trong những năm gần đây đã có nhiều điểm đổi mới thể hiện chính sách ưu việt của một Nhà nước của dân, do dân và vì dân. 2.2 Cơ sở thực tiễn của công tác thu hồi đất 2.2.1 Thực trạng bồi thường giải phóng mặt bằng tại Việt Nam Vai trò của đất đai đối với quá trình phát triển xã hội ngày càng được nhìn nhận đầy đủ, toàn diện và khoa học, đặc biệt là trong thời kỳ CNH-HĐH đất nước. Với những đổi mới tích cực như đã nghiên cứu ở trên, trong những năm qua, việc thực hiện chính sách bồi thường GPMB ở Việt Nam đã và đang đạt được những hiệu quả nhất định. Việc thu hồi đất để thực hiện các dự án đã góp phần rất quan trọng để phát triển kinh tế - xã hội nhưng đây cũng là một trong những vấn đề nổi cộm nhất trong công tác quản lý đất đai hiện nay [1]. 2.2.1.1 Về diện tích đất nông nghiêp, đẩt ở bị thu hồi để phát triển các khu công nghiệp, đô thị và các công trình công cộng Trong 5 năm, từ năm 2001-2005, tổng diện tích đất nông nghiệp đã thu hồi là 366,44 nghìn ha (chiếm gần 4 % tổng diện tích đất nông nghiệp của cả nước). Trong đó diện tích đất nông nghiệp đã thu hồi để xây dựng các khu công nghiệp và cụm công nghiệp là 39,56 nghìn ha, xây dựng đô thị là 70,32 nghìn ha và xây dựng kết cấu hạ tầng là 136,17 nghìn ha [3]. Các vùng kinh tế trọng điểm và khu vực có diện tích đất nông nghiệp thu hồi lớn nhất, chiếm khoảng 50% diện tích đất thu hồi trên toàn quốc. Những địa phương có diện tích đất thu hồi lớn là Tiền Giang (20.308 ha), Đồng Nai (19.752 ha), Bình Dương (16.627 ha), Quảng Nam (11.812 ha), Cà Mau (13.242 ha ), Hà Nội (7.776 ha), Hà Tĩnh (6.391 ha), Vĩnh phúc (5.573 ha). Theo số liệu điều tra của BNNPTNT tại 16 tỉnh trọng điểm về thu hồi đất, diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi chiếm khoảng 89% và diện tích đất thổ cư chiếm 11%. Đồng bằng sông Hồng là vùng có diện tích đất bị thu hồi lớn nhất, chiếm 4,4% tổng diện tích đất nông nghiệp của cả nước, tỷ lệ này ở Đông Nam Bộ là 2,1%, ở nhiều vùng khác là duới 0,5% [3]. Mặc dù diện tích đất nông nghiệp, đất ở bị thu hồi tại mỗi tỉnh chiếm tỷ lệ nhỏ trong tổng số diện tích đất tự nhiên của địa phương nhưng lại tập trung vào một số huyện, xã có mật độ dân số cao. Diện tích bình quân đầu người thấp, có xã diện tích đất bị thu hồi chiếm tới 70%-80% diện tích đất canh tác. 2.2.1.2 Về đời sống, lao động và việc làm của các hộ nông dân bị thu hồi đất Theo báo cáo của BNNPTNT [3] cho thấy việc thu hồi đất nông nghiệp trong 5 năm qua đã tác động đến đời sống của trên 627.000 hộ gia đình với khoảng 950.000 lao động và 2,5 triệu người. Trung bình mỗi ha đất bị thu hồi ảnh hưởng tới việc làm của trên 10 lao động nông nghiệp. Vùng đồng bằng sông Hồng có số hộ bị ảnh hưởng do thu hồi đất lớn nhất: khoảng 300 nghìn hộ; Đông Nam Bộ khoảng 108 nghìn hộ. Mặc dù quá trình thu hồi đất, các địa phương đã ban hành nhiều chính sách cụ thể đối với người dân bị thu hồi đất về các vấn đề như bồi thường, hỗ trợ giải quyết việc làm, đào tạo chuyển đổi nghề, hỗ trợ tái định cư...Tuy nhiên trên thực tế, có tới 67% lao động nông nghiệp vẫn giữ nguyên nghề cũ sau khi bị thu hồi đất, 13 % chuyển sang nghề mới và khoảng 20% không có việc làm hoặc có việc làm nhưng không ổn định [3] Việc chuyển mục đích đối với đất nông nghiệp nêu trên đã ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống, việc làm của người dân bị thu hồi đất. Theo kết quả điều tra thì trung bình cứ mỗi hộ dân bị thu hồi đất có 1,5 lao động bị mất việc làm. Tại thành phố Hà Nội, chỉ tính trong giai đoạn 3 năm từ 2001 đến 2004 đã có gần 80.000 lao động bị mất việc làm. Tính đến hết năm 2005, Hà Nội có khoảng 200.000 người thất nghiệp do mất đất sản xuất. Thành phố đã có nhiều giải pháp như hỗ trợ đào tạo nghề cho một người trong độ tuổi lao động là 3,8 triệu đồng nhưng việc sử dụng khoản hỗ trợ này chưa có hiệu quả cao [3] Tại thành phố Hồ Chí Minh thì trong vòng năm năm trở lại đây, Thành phố đã triển khai 412 dự án, diện tích đất đã thu hồi của các hộ dân lên tới 60.203.074 m2; tổng số hộ bị ảnh hưởng là 53.853 hộ, trong đó có 20.014 hộ bị giải tỏa trắng; tổng dự toán chi phí bồi thường cho các hộ dân khi Nhà nước thu hồi đất lên tới hơn 12.300 tỷ đồng. Tuy nhiên, nhiều người sau khi nhận tiền đền bù, tiền hỗ trợ đã sử dụng vào việc mua sắm phương tiện đi lại, vật dụng sinh hoạt chứ không chú tâm đến việc học nghề, giải quyết việc làm. Có gia đình trở nên giầu có sau khi nhận tiền bồi thường (có cả tỷ đồng) nhưng chỉ sau một vài năm lại rơi vào tình cảnh khó khăn do thất nghiệp[2] Trước khi bị thu hồi đất, phần lớn người dân đều có cuộc sống ổn định vì họ có đất sản xuất, có tư liệu sản xuất mà đất sản xuất, tư liệu sản xuất đó được để thừa kế từ thế hệ này cho các thế hệ sau. Sau khi bị thu hồi đất, đặc biệt là những hộ nông dân bị thu hồi hết đất sản xuất, điều kiện sống và sản xuất của họ bị thay đổi hoàn toàn. Mặc dù nông dân được giải quyết bồi thường bằng tiền, song họ vẫn chưa định hướng ngay được những ngành nghề hợp lý để có thể ổn định được cuộc sống. Sau khi bị thu hồi đất, chỉ có 32,3% số hộ đánh giá là đời sống có tốt hơn trước, 42,3% số hộ cho rằng đời sống không có gì cải thiện, và số hộ còn lại khẳng định đời sống của họ kém đi so với trước khi bị thu hồi đất. Như vậy, có đến 67,7% số hộ dân được điều tra khẳng định đời sống của họ kém đi hoặc không có gì cải thiện hơn sau khi Nhà nước thu hồi đất để chuyển sang xây dựng các khu công nghiệp, khu đô thị mới và các dự án khác về phát triển kinh tế - xã hội tại các địa phương [2]. Khi trả lời câu hỏi về những vấn đề cần ưu tiên nhất từ phía Nhà nước và doanh nghiệp đối với các hộ dân sau khi bị hồi đất thì có 38,4% đề nghị được thu hút vào các doanh nghiệp trên địa bàn; 22,7% đề nghị được hỗ trợ đào tạo nghề bằng tiền, số còn lại đề nghị cho vay vốn ưu đãi và các ưu tiên khác [3] 2.2.2 Những ưu nhược điểm về tình hình GPMB trong thời gian qua 2.2.2.1 Những mặt đạt được: - Đối với trường hợp thu hồi đất để sử dụng vào mục đích lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng, quốc phòng, an ninh; việc triển khai bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khá thuận lợi và ít gặp trở ngại từ phía người có đất bị thu hồi. - Các quy định về thu hồi đất, bồi thường, tái định cư ngày càng phù hợp hơn với quy luật kinh tế, quan tâm nhiều hơn đến lợi ích của người có đất bị thu hồi; trình tự, thủ tục thu hồi đất ngày càng rõ ràng hơn. - Nhiều địa phương đã vận dụng chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư thỏa đáng nên việc thu hồi đất tiến hành bình thường hầu như không có hoặc có rất ít khiếu nại. - Việc bổ sung quy định về tự thỏa thuận giữa nhà đầu tư cần đất với người sử dụng đất đã giảm sức ép từ các cơ quan hành chính trong việc thu hồi đất [27]. 2.2.2.2 Những mặt thiếu sót, yếu kém và vướng mắc: - Chưa giải quyết tốt mối quan hệ giữa quyền của Nhà nước với tư cách là đại diện sở hữu toàn dân về đất đai và quyền của người sử dụng đất được pháp luật công nhận. Đặc biệt là trong việc định giá đất bồi thường, xử lý mối tương quan giữa giá đất thu hồi với giá đất TĐC (thu hồi giá quá thấp, chưa sát với thị trường). - Chưa giải quyết tốt việc làm cho người có đất bị thu hồi, nhất là đối với nông dân không còn hoặc còn ít đất sản xuất hoặc những người không còn việc làm như nơi ở cũ. - Chưa giải quyết tốt mối quan hệ về lợi ích giữa nhà đầu tư cần sử dụng đất với người có đất bị thu hồi. Việc quy định giá đất quá thấp so với giá chuyển nhượng quyền sử dụng đất thực tế trên thị trường tuy có tác động tích cực tới việc việc khuyến khích nhà đầu tư nhưng lại gây ra những phản ánh gay gắt của những người có đất bị thu hồi. - Giá đất bồi thường, hỗ trợ nhìn chung chưa sát giá thị trường trong điều kiện bình thường, trong nhiều trường hợp quá thấp so với giá đất cùng loại chuyển nhượng thực tế, đặc biệt là đối với đất nông nghiệp trong khu vực đô thị và liền kề với khu dân cư. Tại vùng giáp ranh giữa các tỉnh và vùng giáp ranh giữa đô thị và nông thôn còn chênh lệch quá lớn về giá đất bồi thường, hỗ trợ. - Tiền bồi thường đất nông nghiệp thường không đủ để chuyển sang làm ngành nghề khác. Những trường hợp bị thu hồi đất ở thì tiền bồi thường trong nhiều trường hợp không đủ để nhận chuyển nhượng lại đất ở tương đương hoặc nhà ở mới tại khu tái định cư. - Việc xác định tính hợp thức về quyền sử dụng đất để tính toán mức bồi thường, hỗ trợ, tái định cư đang là một vấn đề nổi cộm trong thực tế. Một mặt, tính hợp thức chưa được quy định rõ trong Nghị định số 22/1998/NĐ- CP trước đây. Mặt khác, việc áp dụng pháp luật ở các địa phương để giải quyết vấn đề này cũng khác nhau, nhiều trường hợp mang tính chủ quan, không công bằng trong xử lý giữa những trường hợp có cùng điều kiện. - Tại nhiều dự án, các cơ quan có trách nhiệm thực hiện bồi thường, hỗ trợ, tái định cư để giải phóng mặt bằng chưa thực hiện đúng trình tự, thủ tục từ khi công khai quy hoạch, thông báo kế hoạch, quyết định thu hồi, v.v…cho tới khâu cưỡng chế. - Thu hồi đất để sử dụng vào mục đích phát triển kinh tế hoặc xây dựng công trình công cộng nhưng một thời gian sau lại quyết định sử dụng vào mục đích xây dựng nhà ở hoặc phân lô bán nền. - Nhiều dự án chưa có khu TĐC đã thực hiện thu hồi đất ở. Nhìn chung các địa phương chưa coi trọng việc lập khu TĐC chung cho các dự án tại địa bàn, một số khu TĐC đã lập nhưng không bảo đảm điều kiện tốt hơn hoặc bằng nơi ở cũ, có trường hợp người có đất bị thu hồi phải đi thuê nhà ở 5 năm nay mà vẫn chưa được bố trí vào khu TĐC. - Chính sách bồi thường, hỗ trợ và TĐC ngày càng được Nhà nước quan tâm giải quyết thoả đáng hơn; tuy nhhiên, việc thay đổi chính sách cùng với việc thiếu sự vận dụng cụ thể, linh hoạt tại các dự án mức bồi thường khác nhau do sự thay đổi chính sách đã dẫn tới sự so bì và khiếu kiện kéo dài của người có đất bị thu hồi. Vì vậy việc GPMB để thực hiện một số dự án không bảo đảm tiến độ. - Một số địa phương thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, các ngành; chưa làm tốt công tác tuyên truyền, vận động, giải thích cho nhân dân hiểu rõ quy định của pháp luật; hoặc né tránh, thiếu cương quyết, không giải quyết dứt điểm, làm cho việc GPMB bị dây dưa kéo dài nhiều năm. - Đội ngũ cán bộ làm công tác bồi thường, GPMB gồm các thành viên được trưng tập từ các ngành khác nhau, thiếu kinh nghiệm, chưa am hiểu sâu chính sách, pháp luật về đất đai, lúng túng trong việc giải thích chính sách pháp luật cho nhân dân, thậm chí làm trái quy định của pháp luật, dẫn tới khiếu nại và phải tạm dừng việc GPMB. - Nhiều nhà đầu tư không đủ khả năng về tài chính để bồi thường, hỗ trợ cho người có đất bị thu hồi. Việc ngân hàng rút bỏ cam kết, không cho vay vốn khi thị trường nhà đất chững lại cũng ảnh hưởng đến việc huy động vốn của nhà đầu tư để triển khai dự án. - Trong nhiều trường hợp, việc thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư đã được giải quyết đúng pháp luật, thoả đáng nhưng người sử dụng đất hoặc do không hiểu pháp luật, cố ý trì hoãn để được bồi thường hỗ trợ thêm nên không chấp hành quyết định thu hồi đất, thậm chí liên kết khiếu nại đông người, gây áp lực với cơ quan nhà nước. Trong khi đó, cơ chế về giải quyết đơn thư khiếu nại còn nhiều bất cập đã làm cho việc giải quyết khiếu nại kéo dài, gây ách tắc việc giải phóng mặt bằng [27]. 2.2.3 Một số khó khăn hạn chế chung trong quá trình thu hồi đất để phát triển các khu đô thị và các công trình công cộng Theo kết quả nghiên cứu của Viện nghiên cứu địa chính từ năm 2008 đến nay [27], thực tế còn nhiều khó khăn trong công tác bồi thường GPMB tạị các địa phương nói chung như sau: - Diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi hầu hết là vùng đất tốt, có điều kiện thuận lợi cho canh tác, trong khi các diện tích đất đền bù là đất xấu, cách xa khu dân cư và điều kiện hạ tầng phục vụ sản xuất còn nhiều khó khăn. - Việc thực hiện định giá đền bù đất cũng như tài sản trên đất chưa phù hợp với giá thị trường và khu tái định cư. - Một số địa phương chạy theo phong trào phát triển các khu công nghiệp, khu đô thị mà chưa cân nhắc đến hậu quả; hoặc phát triển công nghiệp, dịch vụ bằng mọi cách mà chưa chú ý đúng mức đến tác động đối với người dân. - Hiện tượng quy hoạch treo, quy hoạch các khu đô thị, khu công nghiệp tràn lan là khá phổ biến. Quá trình quy hoạch chuyển đổi mục đích sử dụng cũng như thẩm định các phương án sử dụng đất và xây dựng phương án bồi thường chưa thực sự khoa học, thiếu sự tham gia đầy đủ của các ngành, các tổ chức có liên quan hoặc đại diện cho quyền lợi của người dân. - Thời gian triển khai công tác thu hồi đất kéo dài nhiều năm gây bất lợi đến tâm lý cũng như việc ổn định đời sống và việc làm của các hộ dân nằm trong diện bị thu hồi đất. Các yếu tố trượt giá hầu như chưa được tính đến trong định giá đất bù cho người dân. - Công tác tuyển dụng lao động tại các địa phương có đất bị thu hồi chưa thực sự hiệu quả. Do vậy lao động nông nghiệp nhìn chung không đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp. - Trong quá trình bồi thường, hỗ trợ tái định cư, nhiều nơi lại thiên về bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư mà chưa cân đối quyền lợi với người dân bị thu hồi đất... 2.2.4 Nghiên cứu trong nước về bồi thường giải phóng mặt bằng 2.2.4.1 Việc áp dụng, thực hiện chính sách bồi thường GPMB Chính sách thu hồi đất, BTGPMB cho các mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quôc gia, lợi ích công cộng, phát triển kinh tế được Luật Đất đai 2003 quy định, cụ thể hóa các quy định đó bằng các Nghị định của Chính phủ...Theo các quy định mới của hệ thống pháp luật, vấn đề con người được đặt lên trước hết khi Nhà nước thực hiện thu hồi đất. Người sử dụng đất hợp pháp luôn được pháp luật bảo hộ kèm với những chính sách cụ thể giúp người có đất bị thu hồi (đặc biệt là người nông dân) có đủ khả năng tái tạo lại tư liệu sản xuất tương đương với giá trị quyền sử dụng đất bị thu hồi, tài sản bị thiệt hại để phát triển sản xuất, ổn định cuộc sống. Tuy nhiên cũng còn nhiều bất cập từ phía các chủ thể, là một trong những nguyên nhân chính của tình trạng khiếu kiện gia tăng trong lĩnh vực đất đai hiện nay. Hậu quả thu hồi đất thấp, nhiều dự án bị chậm tiến độ do không giải phóng được mặt bằng là áp lực kìm hãm phát triển kinh tế - xã hội ở nhiều địa phương trong cả nước [1]. 2.2.4.2 Giá đất áp dụng trong bồi thường GPMB Một trong những nội dung quan trọng của chính sách pháp luật đất đai về thu hồi đất và có ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống - xã hội và việc làm giá đất để áp giá bồi thường cho người bị thu hồi đất đảm bảo tái tạo cuộc sống và thu nhập. Người bị thu hồi đất nồng nghiệp thường chịu thiệt thòi hơn người bị thu hồi đất phi nông nghiệp về mức, loại, khoản bồi thường bằng tiền. Đây là một trong những nguyên nhân của các trường hợp khiếu kiện về đất đai. 2.2.4.3 Về tình hình đời sống việc làm của các hộ dân có đất bị thu hồi a. Tình hình chung: Vấn đề đời sống, việc làm của người có đất bị thu hồi đang được khá nhiều cơ quan, đơn vị quan tâm nghiên cứu, tìm hiểu. Do tốc độ đô thị hoá nhanh cùng với việc tăng cường đầu tư phát triển công nghiệp và đô thị ở các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương trong những năm gần đây nên một diện tích lớn đất nông nghiệp đã phải chuyển sang để xây dựng các khu công nghiệp, khu đô thị mới và các công trình kết cấu hạ tầng kỹ thuật… Việc chuyển mục đích đối với đất nông nghiệp nêu trên đã ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống, việc làm của người dân bị thu hồi. Những tồn tại về lao động, việc làm do bị thu hồi đất sản xuất đã dẫn đến hậu quả: Tỷ lệ hộ đói nghèo giảm so với chi tiêu, phân bố giàu nghèo rõ rệt, theo đánh giá của viện nghiên cứu địa chính thì năm 2008 trên cả nước, việc làm của các hộ bị thu hồi đất chủ yếu dựa vào SXNN (chiếm tới 60%), hộ làm dịch vụ 9,0%, hộ công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp chiếm 6,0% hộ xây dựng và thương nghiệp chiếm 2%. Thu hồi đất giải quyết việc làm đã tác động, làm ảnh hưởng lớn đến thu nhập của hộ nông dân (53% hộ có thu nhập giảm so với trước, chỉ có 13% số hộ có thu nhập tăng hơn trước). Những năm gần đây, trong tổng số lao động bị mất đất sản xuất khu vực nông thôn, cả nước có khoảng 280.000 người di cư từ nông thôn đến các đô thị để tìm kiếm việc làm. Tuy nhiên, so với ít nhất 7 triệu lao động ở nông thôn hiện có đất canh tác do bị thu hồi đất phục vụ cho các công trình, dự án đầu tư trong và ngoài nước trong tiến trình CNH, HĐH. Hiện họ đang rất cần công ăn việc làm. Con số này chưa tính đến 85 vạn người bổ sung cho lực lượng lao động SXNN hàng năm. Trong khi đó, mỗi năm Việt Nam mất khoảng 73.300 ha đất nông nghiệp, chủ yếu công cho công nghiệp, giao thông, xây dựng khu đô thị, xây dựng khu dân cư nông thôn, tuy chiếm tỷ lệ nhỏ so với tổng quỹ đất và lao động hiện có nhưng kéo theo đó là công nhân, dân cư, dịch vụ tụ tập xung quanh nên có số này trên thực tế nhiều hơn [27]. b. Về khó khăn trong việc giải quyêt việc làm cho lao động các hộ bị thu hồi đất nông nghiệp. Một số khó khăn thường gặp đó là: - Người dân chưa kịp chuẩn bị để kiếm một nghề mới khi đột ngột mất đất, mất việc làm. Bản thân họ ít có khả năng tìm ngay việc làm mới để đảm bảo thu nhập. Tình trạng thất nghiệp toàn phần và thất nghiệp một phần rất gay gắt. Đa số thanh niên các vùng chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp có trình độ văn hóa thấp, trong khi để có một nghề chắc chắn đáp ứng chỗ làm việc trong các doanh nghiệp, phần lớn yêu cầu phải có trình độ từ phổ thông trung học. - Số tiền hỗ trợ chuyển đổi ngành nghề chỉ đủ tham gia một khóa đào tạo ngắn hạn với ngành nghề đơn giản. - Các doanh nghiệp có xu hướng tuyển d._.n của hộ/năm 35.325.864 45.445.008 32.929.600 42.094.527 Thu nhập bình quân đầu người/năm 5.046.552 6.492.114 5.294.148 6.765.192 Thu nhập bình quân đầu người/tháng 420.546 541.012 441.179 563.766 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) *) Dự án 1: Tổng hợp kết quả điều tra, phỏng vấn về thu nhập của các hộ dân (Bảng 4.17) đã cho một kết quả khá khả quan. Mặc dù đã bị thu hồi hầu hết diện tích đất sản xuất, song có tới 72,32% hộ dân có thu nhập cao hơn trước khi thu hồi đất, 20,53% số hộ có thu nhập không đổi và có 7,14% (08/112 hộ) là có thu nhập kém đi; 08 hộ có thu nhập kém đi sau khi thu hồi đất đều thuộc diện hộ nghèo và cận nghèo. Thu nhập kém đi là do các hộ này không biết tính toán trong chi tiêu, khi nhận được tiền bồi thường đã sử dụng hết để xây dựng nhà cửa, thậm chí là còn phải vay mượn thêm để chi tiêu. Bảng 4.15. Tình hình thu nhập của các hộ sau khi bị thu hồi đất Dự án 1 STT Chỉ tiêu Tổng số Tỷ lệ % Tổng số hộ 112 100 1 Số hộ có thu nhập cao hơn 81 72,32 2 Số hộ có thu nhập không đổi 23 20,53 3 Số hộ có thu nhập kém đi 8 7,14 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) Đi sâu phân tích cơ cấu thu nhập (Bảng 4.16) có thể thấy tỷ trọng thu từ nông nghiệp trong tổng thu nhập của người dân bị thu hồi đất để thực hiện Dự án xây dựng Bệnh viện Đa khoa giảm mạnh từ 54,21% trước thu hồi đất xuống 28,24% sau thu hồi đất. Trong nông nghiệp, trồng trọt hầu như đã mất gần hoàn toàn vị thế trong thu nhập của người dân. Chỉ còn lại một diện tích đất rất nhỏ các hộ trồng các loại rau màu. Do không còn các sản phẩm của trồng trọt nên thu nhập từ chăn nuôi cũng bị ảnh hưởng, giảm từ 23,68% xuống chỉ còn 14,96%. Thay thế các nguồn thu từ nông nghiệp là các nguồn thu từ phi nông nghiệp; thu từ phi nông nghiệp đã tăng từ 45,79% trước khi thu hồi đất lên 71,61% sau khi thu hồi đất; thu từ Buôn bán nhỏ hiện chiếm vị trí cao nhất trong tổng thu từ phi nông nghiệp (23,04% tổng thu nhập, 32,10% thu nhập từ phi nông nghiệp). Đối tượng làm công ăn lương đó là cán bộ, công chức tại địa phương, công nhân làm việc trong các doanh nghiệp trên địa bàn; thu từ dịch vụ cũng chiếm một tỷ lệ tương đối lớn, 20,58% tổng thu nhập, 28,76% thu nhập từ phi nông nghiệp, thu nhập khác không ổn định như làm thuê, chạy xe ôm… chiếm tới 11,28% tổng thu nhập và chiếm 15,71% thu nhập từ phi nông nghiệp. Bảng 4.16. Thu nhập bình quân 1 nhân khẩu 1 năm phân theo nguồn thuDự án 1 STT Các nguồn thu nhập Trước thu hồi đất Sau thu hồi đất Giá trị(1000 đồng) Cơ cấu(%) Giá trị(1000 đồng) Cơ cấu(%) 1 Thu từ nông nghiệp 2.735,94 54,21 1.833,523 28,24 Lúa 641,291 12,70 161,926 4,64 Rau màu 899,518 17,82 698,528 10,76 Chăn nuôi 1.195,126 23,68 971,469 14,96 2 Thu từ phi nông nghiệp 2.310,612 45,79 3.958,591 71,76 Buôn bán nhỏ 845,623 16,75 1.334,874 23,04 Dịch vụ 766,518 15,19 1.192,185 20,58 Làm công ăn lương 451,120 8,94 598,153 10,32 Trợ cấp 112,137 2,22 180,250 3,11 Thu từ nguồn khác 135,214 26,79 653,129 11,28 Tổng thu nhập 5.046,552 100 5.792,123 100 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) *) Dự án 2 Số liệu Bảng 4.17 cho thấy thu nhập bình quân của người dân ở dự án Xây dựng khu Đô thị mới Vinh Tân sau khi thu hồi đất cao hơn trước thu hồi đất, mức thu nhập hiện nay là 563.766 đồng/tháng, với mức thu nhập này thì chỉ đủ ăn và không có tích lũy. Bảng 4.17. Tình hình thu nhập của các hộ sau khi bị thu hồi đất Dự án 2 STT Chỉ tiêu Tổng số Tỷ lệ % Tổng số hộ 126 100 1 Số hộ có thu nhập cao hơn 94 74,60 2 Số hộ có thu nhập không đổi 19 15,80 3 Số hộ có thu nhập kém đi 13 10,32 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) Số liệu tổng hợp về tình hình thu nhập của các hộ dân sau khi thu hồi đất ở Dự án khu Đô thị mới Vinh Tân cho thấy: có tới 74,60% số hộ dân có thu nhập cao hơn so với trước khi thu hồi đất, song lại có 10,32% số hộ có thu nhập kém hơn trước khi thu hồi đất. Hộ có thu nhập kém hơn so với trước khi thu hồi đất đều rơi vào các trường hợp bị thu hồi trên 50% diện tích đất nông nghiệp. Tổng hợp số liệu điều tra (Bảng 4.18) cho thấy ở phường Vinh Tân nơi triển khai dự án xây dựng khu Đô thị mới Vinh Tân, tỷ trọng thu nhập từ nông nghiệp giảm từ 59,99% trước khi thu hồi đất xuống 38,46% sau khi thu hồi đất. Thu nhập từ việc trồng lúa giảm từ 18,02% xuống 5,20%, nguyên nhân là do diện tích trồng lúa bị thu hẹp để chuyển sang xây dựng các khu Đô thị và một phần chuyển sang chuyên trồng các loại rau màu cao cấp. Bảng 4.18. Thu nhập bình quân 1 nhân khẩu 1 năm phân theo nguồn thu Dự án 2 STT Các nguồn thu nhập Trước thu hồi đất Sau thu hồi đất Giá trị(1000 đồng) Cơ cấu(%) Giá trị(1000 đồng) Cơ cấu(%) 1 Thu từ nông nghiệp 3.176,12 59,99 2.602,334 38,46 Lúa 954,187 18,02 352,110 5,2 Rau màu 1.100,274 20,78 864,239 12,77 Chăn nuôi 1.121,659 21,19 1.385,985 20,49 2 Thu từ phi nông nghiệp 2.118,028 40,01 4.162,858 61,54 Buôn bán nhỏ 773,828 14,62 1.729,115 25,57 Dịch vụ 794,512 15,01 1.335,145 19,74 Làm công ăn lương 449,740 8,49 811,232 11,99 Trợ cấp 58,948 1,11 135,600 2,00 Thu từ nguồn khác 41 0,77 151,766 2,24 Tổng thu nhập 5.294,148 100 6.765.192 100 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) Thuận lợi của các hộ dân bị thu hồi đất tại dự án Xây dựng khu Đô thị mới Vinh Tân là các hộ này ở gần khu vực buôn bán Chợ Vinh, một Trung tâm buôn bán lớn của Thành phố Vinh; điều này thuận lợi cho việc chuyển đổi nghề nghiệp cho các hộ như: kinh doanh, buôn bán nhỏ vừa phù hợp với trình độ, vừa đem lại một nguồn thu đáng kể. Mặt khác, trong quy hoạch của khu Đô thị mới Vinh Tân có quy hoạch một khu chợ để phục vụ nhu cầu sinh hoạt tại chỗ của người dân. Chính vì vậy sau khi bị thu hồi đất các hộ đã nhanh chóng chuyển đổi nghề nghiệp chuyển sang buôn bán, kinh doanh dịch vụ ở chợ khu Đô thị mới và Chợ Vinh nên tỷ trọng thu nhập từ phi nông nghiệp tăng 21,53% sau khi thu hồi đất. d) Tác động đến việc phát triển các công trình hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội Kết quả phỏng vấn các hộ bị thu hồi đất tại 02 dự án nghiên cứu cho biết đa số hộ dân cho rằng việc tiếp cận các cơ sở hạ tầng, phúc lợi xã hội hiện nay là tốt hơn trước khi thu hồi đất (Dự án 1: 86,61%; Dự án 2: 90,47%). Điều này cũng hoàn toàn phù hợp với thực trạng hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội hiện nay tại các địa phương. Bảng 4.19. Tình hình tiếp cận các cơ sở hạ tầng, phúc lợi xã hội sau khi thu hồi đất STT Chỉ tiêu Dự án 1 Dự án 2 Tổng số Tỷ lệ % Tổng số Tỷ lệ % Tổng số hộ 112 112 126 126 1 Cơ sở hạ tầng tốt hơn 97 86,61 114 90,47 2 Cơ sở hạ tầng không đổi 14 12,50 11 8,73 3 Cơ sở hạ tầng kém đi 1 0,89 1 0,8 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) Tìm hiểu tại xã Nghi Phú và phường Vinh Tân chúng tôi được biết: Quy định của UBND tỉnh nghệ An số tiền sử dụng đất, tiền thuê đất của các dự án đầu tư trên địa bàn phường, xã nào thì phường, xã được điều tiết như sau: Tỉnh 20%, Thành phố 40%, Phường, xã 40%. Do vậy, bằng nguồn tiền ngân sách của phường, xã được hưởng, nguồn huy động đóng góp của nhân dân và các nguồn hỗ trợ khác của doanh nghiệp, xã Nghi Phú và phường Vinh Tân hiện nay đã tiến hành bê tông hóa 100% hệ thống đường giao thông nội bộ, xây dựng, nâng cấp hệ thống lưới điện, trường học, trạm y tế, xây dựng các công trình phúc lợi của khối, xóm ngày càng được đầu tư khang trang và sạch sẽ, văn minh, hiện đại hơn. Đây là một phần chính sách để thu hút đầu tư cũng như nâng cao cuộc sống của người dân sau khi bị thu hồi đất, phù hợp với quy hoạch, phát triển chung của xã hội. d) Tác động đến cảnh quan, môi trường Do thời gian có hạn và điều kiện không cho phép nên chúng tôi không thể tiến hành nghiên cứu sâu hơn về vấn đề môi trường nhưng qua tìm hiểu thì có những đánh giá như sau: - Về cảnh quan: Được đầu tư xây dựng theo quy hoạch nên nhìn chung cảnh quan của toàn khu vực đã được nâng lên rõ rệt; các công trình hạ tầng có những thay đổi, hệ thống cây xanh cũng được cải thiện và đầu tư mới, hệ thống thoát nước đã được xây dựng kết nối với hệ thống thoát nước của Thành phố nên hiện tượng ngập lụt trong những năm gần đây đã được khắc phục, cảnh quan môi trường tốt hơn so với trước đây. - Về môi trường: +) Trong quá trình xây dựng, việc vận chuyển vật liệu xây dựng cũng có những ảnh hưởng đến cuộc sống người dân. Ảnh hưởng về tiếng ồn, bụi không khí, rác thải xây dựng... +) Khu đô thị mới Vinh Tân mới đi vào sử dụng nên vẫn chưa có những ảnh hưởng lớn đến môi trường. Tuy nhiên, vấn đề rác thải sinh hoạt phải cần được chú ý để đảm bảo, đặc biệt là có sự kinh doanh, hoạt động của các tiểu thương tại khu chợ Đô thị Vinh Tân cần quan tâm đến nước thải, rác thải và vệ sinh môi trường, an toàn thực phẩm. +) Như chúng ta cũng đã biết, vấn đề rác thải Bệnh viện luôn là một vấn đề đáng lo ngại, nhất là với một bệnh viện quy mô lớn như Bệnh viện Đa khoa Nghệ An. Chính vì vậy, khi đi vào hoạt động cần đảm bảo hệ thống xử lý rác thải theo đúng quy định. đ) Tác động đến một số vấn đề xã hội khác Qua làm việc với Công an xã Nghi Phú cho biết: trước khi thu hồi đất (năm 2004) số người mắc các tệ nạn, xã hội ở xã là 15 đối tượng, tập trung chủ yếu là ở xóm 14 một trong những xóm bị thu hồi nhiều đất cho Dự án xây dựng Bệnh viện Đa khoa (8 đối tượng, chiếm 53,33%). Sau khi thu hồi đất (năm 2006), số đối tượng này tăng lên 23 người, trong đó xóm 14 chiếm tới 60,86%. Một điều rất đáng quan tâm là các đối tượng này đều ở độ tuổi rất trẻ từ 18 – 25. Còn ở phường Vinh Tân, Công an phường này cho biết: số người mắc nghiện các tệ nạn xã hội cũng có xu hướng gia tăng. Năm 2005, có 17 đối tượng nghiện ma túy, năm 2006 đã tăng lên 22 đối tượng. Một trong những vấn đề quan trọng là tình hình trật tự xã hội trên địa bàn qua điều tra cho biết: Có 90,19% số hộ dân ở dự án 1 nhận xét rằng tình hình an ninh trật tự xã hội tốt hơn. Ở dự án 2, có đến 92,04% số hộ nhận xét tốt về tình hình an ninh trật tự so với trước đây, cụ thể được thể hiện ở Bảng 4.20 Bảng 4.20. Tình hình an ninh trật tự xã hội của người dân sau khi thu hồi đất STT Chỉ tiêu Dự án 1 Dự án 2 Tổng số Tỷ lệ % Tổng số Tỷ lệ % Tổng số hộ 112 100 126 100 1 An ninh trật tự xã hội tốt hơn 101 90,19 117 92,04 2 An ninh trật tự xã hội không đổi 9 8,03 8 6,35 3 An ninh trật tự xã hội kém đi 2 1,78 2 1,59 (Nguồn: Tổng hợp từ kết quả điều tra, phỏng vấn các hộ, 2009) Nhìn chung, sau khi nhân tiền bồi thường, những người nông dân nghèo lại chưa có được những hướng đi đúng đắn nên vẫn có tình trạng nghiện hút, bài bạc. Tình hình tệ nạn xã hội có chiều hướng gia tăng; đi kèm theo với những hiện tượng này thì mức độ hạnh phúc trong cuộc sống của người dân cũng giảm đi. 4.5 Đề xuất một số giải pháp Qua kết quả nghiên cứu của nhiều tác giả trong nước về việc giải quyết việc làm cho người dân sau khi bị thu hồi đất. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu đề tài này chúng tôi đề xuất một số giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện việc thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng và hướng tới mục tiêu thực sự mang lại một cuộc sống tốt hơn cho người nông dân - đối tượng được coi là chịu tác động lớn trong quá trình phát triển CNH - HĐH. 4.5.1 Giải pháp về chính sách - Điều chỉnh mức giá đất nông nghiệp cho phù hợp với khả năng sinh lợi của đất, khắc phục tình trạng giá đất nông nghiệp thu hồi với giá đất và nhà ở do các đơn vị xây dựng bán cho người dân. - Nghiên cứu thành lập quỹ hỗ trợ giải quyết việc làm, ổn định đời sống cho người dân có đất bị thu hồi; quỹ được hình thành từ một phần của các khoản tiền sử dụng đất, tiền thuê đất nộp ngân sách nhà nước của các doanh nghiệp khi sử dụng đất. - Bổ sung pháp luật đất đai các quy định về trách nhiệm của cơ quan nhà nước các cấp có liên quan đến vấn đề chuyển đổi nghề nghiệp và đào tạo đối với người dân có đất bị thu hồi. - Nhà nước cần có cơ chế chính sách dành một tỷ lệ đất (gọi là đất dịch vụ) cho người bị thu hồi đất để tổ chức các hoạt động dịch vụ đối với lực lượng lao động lớn tuổi, khó có khả năng chuyển đổi nghề nghiệp khi bị thu hồi đất; - Đề nghị Nhà nước cần có cơ chế chính sách cho người nông dân bị thu hồi đất được góp vốn bằng đất (góp cổ phần) vào dự án thu hồi đất dân nhằm đảm bảo công ăn việc làm, ổn định cuộc sống cho người dân khi mất đất. 4.5.2 Giải pháp về đào tạo nghề, tạo việc làm, tăng thu nhập, ổn định cuộc sống cho người có đất bị thu hồi Để đảm bảo việc làm, ổn định đời sống cho những hộ bị thu hồi cần chuyển đổi nghề phải phù hợp theo những hình thức linh hoạt, sát với yêu cầu của thị trường lao động và phải phân ra từng loại hình cần đào tạo với những giải pháp khác nhau: + Đối với lao động trẻ tuổi của các hộ bị thu hồi đất nông nghiệp là những người được đào tạo chuyển đổi nghề. Nên dùng một phần tiền đền bù để đào tạo nghề bắt buộc, có chính sách ưu tiên xuất khẩu lao động kỹ thuật đối với lao động trẻ qua đào đạo chuyển đổi nghề. + Đối với lao động trẻ của các hộ bị thu hồi đất nông nghiệp chưa có việc làm, chưa qua đào tạo: loại lao động này chiếm tỷ lệ cao trong lực lượng lao động trẻ, bao gồm đa số những người chỉ làm nông nghiệp, khả năng cạnh tranh và hội nhập thị trường lao động rất kém. Do đó cần phải hỗ trợ đào tạo chuyển đổi nghề phù hợp, hỗ trợ họ tiếp cận hệ thống tín dụng của địa phương để phát triển kinh tế gia đình, kinh doanh cá thể, tiểu thương,... + Đối với lao động trên 35 tuổi trở lên và lao động có trình độ học vấn thấp, đối tượng này chỉ có kinh nghiệm trong sản xuất nông nghiệp truyền thống, khi bị thu hồi khó thích nghi với môi trường mới và thị trường lao động, không đủ trình độ văn hoá để tham gia các khoá đào tạo chuyển nghề; tâm lý ngại xa gia đình, ngại chi phí cho đào tạo. Vì vậy nên phát triển các ngành nghề thủ công truyền thống, mở rộng đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ sản xuất, đời sống cho dân để tạo việc làm trong lĩnh vực này; có chính sách cho vay vốn ưu đãi, miễn, giảm thuế với người lao động lớn tuổi, lao động trình độ học vấn thấp để họ tự tạo việc làm trong lĩnh vực dịch vụ đời sống, du lịch, thương mại; có chính sách khuyến khích họ tham gia tích cực vào các lớp khuyến nông, ứng dụng công nghệ mới. Để làm được điều này địa phương cần kết hợp với Hội nông dân, Hội phụ nữ, Hội cựu chiến binh mở các lớp đào tạo ngắn hạn, khuyến nông miễn phí. - Phát triển các dịch vụ liền kề gắn với khu đô thị và khu vực xây dựng Bệnh viện để người dân có thể có việc làm; hỗ trợ mạnh mẽ để tận dụng quỹ đất nông nghiệp còn lại, chuyển sang phát triển nông nghiệp đô thị đạt giá trị và hiệu quả cao. 4.5.3 Giải pháp về tổ chức thực hiện - Đối với chủ đầu tư khi thực hiện các dự án cần có quy định, bắt buộc: + Những cam kết đã hứa với dân thì phải thực hiện nghiêm túc; + Cần quy định thời gian sử dụng lao động có đất bị thu hồi của địa phương làm việc trong các doanh nghiệp để khắc phục tình trạng thu hút lao động chỉ là hình thức sau một thời gian ngắn lại sa thải. + Chủ động phối hợp với chính quyền địa phương và các cơ sở đào tạo để tuyển sinh, tổ chức các lớp dạy nghề cho người dân có đất bị thu hồi tại doanh nghiệp... - Đối với nguồn lao động trẻ, chính quyền địa phương và chủ đầu tư vận động, đưa ra các giải pháp hợp lý sử dụng một phần diện tích đền bù cho đào tạo nghề bắt buộc, đồng thời có cơ chế buộc các Doanh nghiệp phải có trách nhiệm tuyển dụng lực lượng lao động thanh niên được đào tạo vào làm việc. - Chính quyền địa phương, chủ đầu tư chủ động hướng dẫn người dân sử dụng tiền đền bù để đầu tư cho công ăn, việc làm có hiệu quả. Thường xuyên tổ chức và thông tin chính xác qua các buổi tuyên truyền về chính sách, các quy định của pháp luật về đất đai, trọng tâm là những chủ trương của tỉnh tạo điều kiện cho người dân hiểu và thực hiện đúng, đảm bảo cho công tác GPMB được thực hiện đúng tiến độ. - Khi xây dựng phương án đầu tư từng dự án, phải nghi rõ các khoản chi phí đào tạo nghề cho người có đất bị thu hồi một cách cụ thể, rõ ràng, công khai để người dân biết và giám sát quá trình thực hiện. Khi chi trả cho dân, chính quyền các địa phương cần chú ý hướng dẫn người dân trong việc sử dụng hợp lý và có hiệu quả số tiền được bồi thường hỗ trợ. - Địa phương cần rà soát lại quy hoạch sử dụng đất nông nghiệp, điều chỉnh quy hoạch đất nông nghiệp gắn với quy hoạch dạy nghề, tạo việc làm, đặc biệt gắn giữa kế hoạch phát triển doanh nghiệp với kế hoạch tuyển lao động tại chỗ, trước hết cho thanh niên để có kế hoạch đào tạo họ phù hợp với ngành nghề và cơ cấu lao động của doanh nghiệp. Cần nắm rõ thực trạng tình hình lao động, việc làm ở những khu vực đất ở bị thu hồi, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo lao động ở địa phương mình. Mỗi địa phương cần xây dựng đề án phát triển nguồn nhân lực tầm dài hạn cho đến năm 2020 để chủ động trong việc bố trí việc làm cho người dân bị thu hồi đất; mỗi địa phương cần quy hoạch khu công nghiệp làng nghề nằm trong các khu vực không ảnh hưởng đến việc canh tác đất nông nghiệp. - Các cơ quan nhà nước địa phương phải trực tiếp thu hồi đất, không để tình trạng các chủ dự án tự thỏa thuận với dân; cùng một địa bàn, có dự án trả giá đền bù cao, có dự án trả đền bù thấp, điều này gây ra sự khiếu kiện trong dân, mất ổn định xã hội... - Lựa chọn những cán bộ đủ phẩm chất đạo đức để thi hành công vụ, giáo dục tinh thần trách nhiệm của người cán bộ trong việc đảm bảo việc làm, đời sống cho người dân có đất sản xuất bị thu hồi đất... 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 5.1 Kết luận Sau một thời gian nghiên cứu và kết quả nghiên cứu đề tài chúng tôi có một số kết luận sau: 5.1.1 Về thực hiện chính sách bồi thường GPMB (1). UBND tỉnh Nghệ An đã ban hành kịp thời các văn bản hướng dẫn về bồi thường GPMB trên địa bàn. Nội dung văn bản của địa phương phù hợp với quy định của pháp luật đất đai (NĐ22/1998/NĐ-CP, NĐ197/2004/NĐ-CP...) và có sự điều chỉnh thích hợp với từng thời điểm và tình hình thực tế của địa phương. (2). Giá bồi thường đất nông nghiệp, đất ở còn thấp chưa phù hợp với khả năng sinh lợi của đất, là nguyên nhân gây nên những khó khăn trong công tác bồi thường GPMB tại địa phương. (3). Hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp khi Nhà nước thu hồi đất chủ yếu là bằng tiền và trả trực tiếp cho người dân. Công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về đất đai còn chưa thường xuyên, đồng bộ, công tác đào tạo nghề, giải quyết việc làm chưa được quan tâm đúng mức. 5.1.2 Tác động của việc thực hiện chính sách bồi thường GPMB đến đời sống và việc làm của người dân bị thu hồi đất (1). Việc thu hồi đất để phát triển đô thị cùng với chính sách bồi thường hỗ trợ bằng tiền mặt đã tác động rất lớn đến cơ cấu lao động. Lao động nông nghiệp giảm đi, lao động phi nông nghiệp tăng lên; số lao động không có việc làm và thiếu việc làm tăng lên tỷ lệ thuận với diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi; (2). Chính sách bồi thường hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất đã tác động làm tăng trình độ văn hóa, giáo dục, học vấn của người dân. (3). Chính sách bồi thường hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất có tác động làm gia tăng các tài sản có giá trị của các hộ dân. (4). Chính sách bồi thường bằng tiền khi địa phương không còn quỹ đất nông nghiệp đã tác động rất lớn đến nguồn thu nhập và cơ cấu thu nhập. (5). Chính sách bồi thường hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất có tác động làm tăng thu nhập của người dân, song đó là sự biến động tăng không bền vững. (6). Chính sách hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất đã tác động tích cực tới việc phát triển các công trình hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội của địa phương, góp phần cải thiện, nâng cao đời sống của nhân dân Thành phố. (7). Việc phát triển hạ tầng, đô thị cùng với chính sách bồi thường hỗ trợ bằng tiền khi Nhà nước thu hồi đất cũng đã góp phần làm gia tăng các tệ nạn xã hội tại địa phương, làm thay đổi môi trường tự nhiên cũng như môi trường sống của các hộ dân. 5.1.2 Tác động của việc thực hiện chính sách bồi thường GPMB đến đời sống và việc làm của người dân bị thu hồi đất Công tác hỗ trợ đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp cho người dân bị thu hồi đất để thực hiện các dự án trên địa bàn Thành phố, UBND Thành phố và UBND tỉnh Nghệ an thực hiện chưa tốt. Qua kết quả điều tra và nghiên cứu có thể thấy rằng chính sách bồi thường hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất có tác động làm tăng các tài sản có giá trị của các hộ dân, tác động tích cực tới việc phát triển các công trình hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội của địa phương, góp phần cải thiện, nâng cao đời sống của nhân dân. Chính sách bồi thường bằng tiền cho người dân khi Nhà nước thu hồi đất đã tác động rất lớn đến nguồn thu nhập và cơ cấu thu nhập của người dân trong diện bị thu hồi từ trước khi thu hồi so với sau khi thu hồi đất. Cơ cấu nguồn thu của các hộ dân đã có sự chuyển dịch theo hướng tiến bộ. Nguồn thu từ phi nông nghiệp tăng, nguồn thu từ nông nghiệp ngày càng giảm. 5.2 Kiến nghị 5.2.1 Đối với Trung ương Các bộ, ngành Trung ương liên quan cần sâu sát thực tiễn, tham mưu cho Đảng và Nhà nước xây dựng và hoàn thiện các cơ chế, chính sách phù hợp, đồng bộ. Cần có những cuộc điều tra, nghiên cứu một các tỷ mỉ trên diện rộng, tìm hiểu và lắng nghe những kiến nghị chính đáng của người dân sau khi bị thu hồi đất. Từ đó, có những đề xuất về cơ chế, chính sách để trình cấp có thẩm quyền ban hành và chính sách đời sống, việc làm của người nông dân sau bồi thường, giải tỏa cần được xây dựng với sự thảo luận dân chủ, rộng rãi của người dân, nhất là đối với người trực tiếp bị thu hồi mất tư liệu sản xuất. 5.2.2 Đối với địa phương và nhà đầu tư * Đối với tỉnh Nghệ An - Các sở ban ngành, UBND tỉnh cần thống nhất và ban hành kịp thời các văn bản để giải quyết các vướng mắc trong việc thực hiện về bồi thường GPMB trên địa bàn. - Xem xét điều chỉnh tăng giá đất nông nghiệp tuỳ theo từng khu vực và khả năng sinh lợi của đất. - Xây dựng đề án phát triển nguồn nhân lực tầm dài hạn cho đến năm 2020 để tạo việc làm cho dân cư và chủ động bố trí giải quyết việc làm cho những người nông dân bị thu hồi đất. - Có biện pháp mạnh đối với các Doanh nghiệp không triển khai dự án theo đúng tiến độ hoặc triển khai chậm. - Có chính sách thu hút đầu tư, đào tạo nghề. * Đối với thành phố Vinh và các phường, xã - Khi đưa ra phương án bồi thường cần phải tính đến yếu tố trượt giá. - Cần tổ chức lấy ý kiến người dân về phương án bồi thường cũng như những tâm tư nguyện vọng của người dân trước khi thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng. - Có kế hoạch hỗ trợ đào tạo nghề trực tiếp và giải quyết việc làm cho người bị thu hồi đất phải được tiến hành trước khi thu hồi. - Thực hiện nhiệm vụ GQVL phải tập hợp được nhiều nguồn lực, không chỉ dựa vào nguồn ngân sách của nhà nước mà cần tranh thủ từ các nguồn hỗ trợ khác. - Nâng cao nhận thức cho nông dân về việc thu hồi đất là xu thế tất yếu trong quá trình đô thị hoá, vì vậy phải làm cho nông dân hiểu và tự giác thực hiện tạo mọi điều kiện thuận lợi cho việc thu hồi đất. - Cấp ủy Đảng, chính quyền các cấp cần phải có nhận thức đầy đủ về ý nghĩa xã hội sâu sắc của việc thu hồi đất nông nghiệp và GQVL cho người nông dân. Từ đó có kế hoạch lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng các biện pháp, giải pháp cụ thể phù hợp với tình hình thực tế ở địa bàn mình, phối hợp chặt chẽ, thường xuyên với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể, các khối xóm, các HTX, tổ chức tuyên truyền, vận động nông dân, hội viên, xã viên tích cực hưởng ứng tham gia GQVL ổn định đời sống cho nông dân khi nhà nước thu hồi đất sản xuất nông nghiệp. * Đối với các nhà đầu tư (Doanh nghiệp) + Nghiêm túc thực hiện những cam kết đã hứa với dân; + Ưu tiên sử dụng lao động có đất bị thu hồi của địa phương; vận động chủ doanh nghiệp có thể dành ít nhất 20% chỉ tiêu lao động cần tuyển dụng vào doanh nghiệp; Đồng ý cho các hộ dân bị thu hồi đất được góp vốn với doanh nghiệp dưới hình thức mua cổ phần (một phần số tiền các hộ dân được hỗ trợ, bồi thường) để đem laị nguồn thu bền vững. + Chủ động phối hợp với chính quyền địa phương và các cơ sở đào tạo để tuyển sinh, tổ chức các lớp dạy nghề cho người dân có đất bị thu hồi tại doanh nghiệp... TÀI LIỆU THAM KHẢO Bộ Tài nguyên và Môi trường (2007), Báo cáo kiểm tra thi hành Luật đất đai, Hà Nội. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2007), Hội nghị kiểm điểm công tác quản lý nhà nước về Tài nguyên và Môi trường 27/02/2007, Hà Nội Care Quốc tế tại Việt Nam- Liên hiệp các Hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam (2005), Quản lý và sử dụng đất đai ở nông thôn Miền Bắc nước ta, NXB Lao động- xã hội. Chính phủ, Nghị định số 22/1998/NĐ-CP ngày 24/4/1998 “về việc đền bù thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng”. Chính phủ, Nghị định số 197/2004/NĐ-CP ngày 03/12/2004 về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất. Chính phủ, Nghị định 84(2007), Nghị định 84/2007/NĐ-CP quy định bổ sung về việc cấp GCNQSDĐ, thu hồi đất, thực hiện quyền sử dụng đất, trình tự, thủ tục bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất và giải quyết khiếu nại về đất đai, Chính phủ, ngày 25-5-2007 Chính phủ, Nghị định 69(2009), Nghị định số 69/2009/NĐ-CP quy định bổ sung về quy hoạch sử dụng đất, giá đất, thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, Chính phủ, ngày 13/8/2009 Chính sách thu hút đầu tư vào thị trường Bất động sản Việt Nam (2006), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Quốc hội, Hiến pháp 1980, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà nội -1980. Quốc hội, Hiến pháp 1992, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà nội -1992. Hoàng Thị Anh (2006), Nghiên cứu tác động của việc thực hiện chính sách bồi, thường giải phóng mặt bằng đến đời sống và việc làm của người dân khi bị Nhà nước thu hồi đất trong một số dự án thuộc địa bàn huyện Mê Linh, tỉnh Vĩnh Phúc, Luận văn thạc sỹ nông nghiệp, Đại học Nông nghiệp Hà Nội. Hồ Thị Lam Trà, Nguyễn Văn Quân (2006), Giáo trình Định Giá đất, NXB nông nghiệp Hà Nội. Ngân hàng phát triển Châu Á (2005), Dự án nâng cao hiệu quả thị trường cho người nghèo Ngân hàng phát triển Châu Á (2006), Cẩm nang về Tái định cư (Hướng dẫn thực hành) Những điều cần biết về giá đất, bồi thường hỗ trợ thu hồi đất (2005), NXB Tư Pháp Phan Văn Hoàng (2006), Đánh giá việc thực hiện chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng khi Nhà nước thu hồi đất ở một số dự án trên địa bàn thành phố Hải Phòng, Luận văn thạc sỹ nông nghiệp, Đại học Nông nghiệp Hà Nội. Quốc hội, Luật đất đai (1988), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội Quốc hội, Luật đất đai (1993), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội Quốc hội, Luật đất đai (2003), NXB Bản đồ, Hà Nội. Quốc hội, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật đất đai (1998), NXB Bản đồ, Hà Nội Quốc hội, Luật sửa đồi, bổ sung một số điều của Luật đất đai (2001), NXB Bản đồ, Hà Nội Quốc hội, Luật Đất đai 2003, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà nội – 2003. Tôn Gia Huyên, Nguyễn Đình Bồng (2006), Quản lý đất đai và Thị trường đất đai, NXB Bản đồ, Trung tâm điều tra quy hoach- Bộ Tài nguyên và Môi trường, Hà Nội. Trung tâm phát triển quỹ đất Thành phố, Báo cáo số 946/UBND-ĐB, ngày 15/12/2009 Về việc: “Báo cáo số liệu để tổng kết công tác bồi thường giải phóng mặt bằng năm 2008 ”. Trung tâm Ngôn ngữ và văn hoá Việt Nam- Bộ Giáo dục và Đào tạo (1998), Đại từ điển Tiếng việt, NXB Văn hoá- Thông tin, Hà Nội Trương Phan (1996), Quan hệ giữa quy hoạch đất đai và phát triển kinh tế (nội dung thu hồi đất, chế độ bồi thường và tính công bằng), Cục Công nghiệp, Bộ Kinh tế Đài Loan. Viện Nghiên cứu Địa chính (2008), Báo cáo kết quả nghiên cứu đề tài Điều tra nghiên cứu xã hội học về chính sách đền bù giải phóng mặt bằng và tái định cư, Hà Nội. Ủy ban nhân dân Thành phố Vinh (2006), Báo cáo tình hình thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội năm 2006 và nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội năm 2007 (Báo cáo số 09/BC-UBND ngày 05 tháng 01 năm 2006). UBND TP Vinh (2008), Niên giám thống kê. UBND Tỉnh Nghệ An (2006), Báo cáo tình hình thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội năm 2006 và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội năm 2007 (Báo cáo số 546/BC-UBND ngày 23 tháng 12 năm 2006) UBND tỉnh Nghệ An, Quyết định số 74/QĐ-UBND ngày 31/8/2005 “V/v ban hành quy định về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất trên địa bàn tỉnh Nghệ An”. UBND tỉnh Nghệ An, Quyết định số 72/2006/QĐ.UBND ngày 31/7/2006 “V/v sửa đổi, bổ sung Quyết định số 74/QĐ-UBND ngày 31/8/2005 của UBND tỉnh Nghệ An ban hành quy định về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất trên địa bàn tỉnh Nghệ An”. UBND tỉnh Nghệ An, Quyết định số 157/2006/QĐ-UBND ngày 28/12/2006 của UBND tỉnh Nghệ An “v/v Ban hành quy định cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất ở, đất vườn, ao trong cùng thửa đất với đất ở”. UBND tỉnh Nghệ An, Quyết định số 147/2007/QĐ-UBND ngày 19/12/2007 “V/v ban hành quy định về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất trên địa bàn tỉnh Nghệ An”. Phụ lục 1: Kết quả kinh tế thành phố Vinh năm 2008 Đơn vị tính: tỷ đồng Tiêu chuẩn 2004 2005 2006 2007 (hiện trạng) 2007 (mở rộng) 2008 Giá trị tăng thêm trên địa bàn (theo giá thực tế) 2.729,6 3.448,2 4.142,8 4.977,6 5.205,1 5.211,0 -Công nghiệp, xây dựng 965,5 1.294,3 1.595,8 1.935,4 2.003,1 2.008,0 Chiếm tỷ trọng (%) 35,4 37,5 38,5 38,9 38,5 38,98 -Dịch vụ 1.695,2 2.074,2 2.468,2 2.960,2 3.028,4 3.030,0 Chiếm tỷ trọng (%) 62,1 60,2 59,6 59,5 58,2 57,92 -Nông, ngư nghiệp 68,9 79,7 78,8 82,0 173,6 173,0 Chiếm tỷ trọng (%) 2,5 2,3 1,9 1,6 3,3 3,1 Giá trị tăng thêm trên địa bàn (theo giá so sánh 1994) 1.898,2 2.127,4 2.414,1 2.809,0 2.928,7 2.931,0 -Công nghiệp, xây dựng 673,8 839,8 973,4 1.159,3 1.197,9 1.218,0 Chiếm tỷ trọng (%) 35,5 39,5 40,3 41,3 40,9 41,55 -Dịch vụ 1.179,3 1.240,5 1.395,5 1.607,2 1.639,6 1.641,0 Chiếm tỷ trọng (%) 62,1 58,3 57,8 57,2 56 55,99 -Nông, ngư nghiệp 45,1 47,1 45,2 42,9 91,2 72,0 Chiếm tỷ trọng (%) 2,4 2,2 1,9 1,5 3,1 2,46 (Nguồn: Niên giám thống kê tỉnh Nghệ An năm 2008) ._.