Đánh giá khả năng sản xuất tinh của bò đực giống Brahman nuôi tại trạm nghiên cứu và sản xuất tinh đông lạnh Moncada

BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI ------------
 ---------- PHẠM VĂN TUÂN ðÁNH GIÁ KHẢ NĂNG SẢN XUẤT TINH CỦA BÒ ðỰC GIỐNG BRAHMAN NUÔI TẠI TRẠM NGHIÊN CỨU VÀ SẢN XUẤT TINH ðÔNG LẠNH MONCADA LUẬN VĂN THẠC SĨ NÔNG NGHIỆP Chuyên ngành: CHĂN NUÔI Mã số : 60.62.40 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. MAI THỊ THƠM HÀ NỘI - 2010 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... i LêI CAM §OAN Tôi xin cam ñoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề ñược sử dụng ñể bảo vệ một học vị nào. Tôi xin cam ñoan mọi sự giúp ñỡ cho việc thực hiện luận văn này ñã ñược cảm ơn và các thông tin trích dẫn ñã ñược chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2010 Tác giả luận văn Phạm Văn Tuân Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... ii LêI C¶M ¥N Nhân dịp hoàn thành luận văn, cho phép tôi ñược bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc ñến PGS.TS Mai Thị Thơm, người hướng dẫn khoa học ñã tận tình giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện ñề tài và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn tới các thầy cô trong Bộ môn Chăn nuôi Chuyên khoa - Khoa Chăn nuôi và Nuôi trồng thuỷ sản; các thầy cô trong Viện sau ñại học - Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội ñã dạy dỗ, hướng dẫn và tạo mọi ñiều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban lãnh ñạo cùng toàn thể cán bộ công nhân viên Trung tâm giống gia súc lớn Trung ương, Trạm nghiên cứu và sản xuất tinh ñông lạnh Moncaña ñã tạo mọi ñiều kiện thuận lợi, khích lệ và giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin cảm ơn gia ñình, bạn bè và ñồng nghiệp ñã giúp ñỡ tôi hoàn thành luận văn. Hà Nội, ngày tháng năm 2010 Tác giả luận văn Phạm Văn Tuân Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... iii MôC LôC Lời cam ñoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các chữ viết tắt v Danh mục các bảng vi Danh mục các hình vii Danh mục các biểu ñồ viii 1 Më ®Çu 1 1.1 §Æt vÊn ®Ò 1 1.2. Môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi 2 2. Tæng quan tµi liÖu 3 2.1. Sù thµnh thôc vÒ tÝnh vµ cÊu t¹o bé m¸y sinh dôc cña bß ®ùc 3 2.2. Thµnh phÇn ho¸ häc cña tinh dÞch bß: 7 2.3. Mét sè chØ tiªu ®¸nh gi¸ sè l−îng vµ chÊt l−îng tinh dÞch 12 2.4. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh dÞch 17 2.5. Mét sè nguyªn lý c¬ b¶n vÒ ®«ng l¹nh tinh trïng 20 3. §èi t−îng , Néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 31 3.1. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu. 31 3.2 Néi dung nghiªn cøu 31 3.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 32 3.4. Ph−¬ng ph¸p xö lý sè liÖu 35 4. KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 36 4.1. §¸nh gi¸ mét sè chØ tiªu sè l−îng, chÊt l−îng tinh dÞch cña bß ®ùc gièng Brahman óc 36 4.1.1. ThÓ tÝch tinh dÞch 36 4.1.2 Mµu s¾c tinh dÞch 39 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... iv 4.1.3. pH tinh dÞch 40 4.1.4. Nång ®é tinh trïng 42 4.1.5. Ho¹t lùc tinh trïng 45 4.1.6. Tû lÖ tinh trïng kú h×nh 48 4.1.7. Tû lÖ tinh trïng sèng 50 4.1.8. Tæng sè tinh trïng tiÕn th¼ng/lÇn khai th¸c 52 4.2. Kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh cña bß ®ùc gièng Brahman 55 4.2.1. Tû lÖ c¸c lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn 55 4.2.2. Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt ®−îc trong mét lÇn khai th¸c tinh (liÒu/lÇn khai th¸c) 57 4.2.3. Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt/n¨m vµ tû lÖ tinh cäng r¹ ®¹t tiªu chuÈn sau ®«ng l¹nh. 59 4.3. Ho¹t lùc tinh trïng sau gi¶i ®«ng vµ b¶o qu¶n 61 5. KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ 64 5.1. KÕt luËn 64 5.2. §Ò nghÞ 64 Tµi liÖu tham kh¶o 65 Phô lôc 70 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... v DANH MôC C¸C CH÷ VIÕT T¾T TT Tªn viÕt t¾t Tªn viÕt ®Çy ®ñ 1 % PhÇn tr¨m 2 C Nång ®é tinh trïng 3 V ThÓ tÝch tinh trïng 4 A Ho¹t lùc tinh trïng 5 K Kú h×nh 6 OC §é C 7 cm Centimet 8 CS Céng sù 9 Scyt I Tinh bµo cÊp I (Spermatocyte) 10 Scyt II Tinh bµo cÊp II (Spermatocyte) 11 §VT §¬n vÞ tÝnh 12 g Gram 13 ml Mililit 14 n Dung l−îng mÉu nghiªn cøu 15 NST NhiÔm s¾c thÓ 16 PTNT Ph¸t triÓn N«ng th«n 17 TCN Tiªu chuÈn ngµnh Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... vi DANH MôC C¸C B¶NG STT Tªn b¶ng Trang 1.1: Thành phÇn ho¸ häc tinh dÞch bß 7 4.1: ThÓ tÝch tinh dÞch 37 4.2. Mµu s¾c tinh dÞch 39 4.3: pH tinh dÞch 41 4.4: Nång ®é tinh trïng 43 4.5. Ho¹t lùc tinh trïng 45 4.6: Tû lÖ tinh trïng kú h×nh 48 4.7: Tû lÖ tinh trïng sèng 51 4.8: Tæng sè tinh trïng tiÕn th¼ng/lÇn khai th¸c tinh 53 4.9: Tû lÖ c¸c lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn 56 4.10: Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt ®−îc trong mét lÇn khai th¸c tinh 58 4.11: Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt/n¨m vµ tû lÖ tinh cäng r¹ ®¹t tiªu chuÈn sau ®«ng l¹nh. 60 4.12: Ho¹t lùc tinh trïng sau gi¶i ®«ng vµ b¶o qu¶n 62 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... vii DANH MôC C¸C H×NH STT Tªn h×nh Trang H×nh 1: C¬ quan sinh dôc cña bß ®ùc 4 H×nh 2: MÆt c¾t dÞch hoµn vµ phô dÞch hoµn bß ®ùc 5 H×nh 3: Vi cÊu tróc cña tinh trïng bß (Hiroshi,1992) [34] 10 H×nh 4: C¸c d¹ng kú h×nh phæ biÕn cña tinh trïng 15 H×nh 5: Qu¸ tr×nh ®«ng l¹nh dung dịch (Hiroshi, 1992) [34] 21 H×nh 6: §«ng l¹nh n−íc muèi sinh lý (Hiroshi, 1992) [34] 21 H×nh 7: ¶nh h−ëng cña glycerol trong dung dÞch NaCl so víi nång ®é NaCl trong dung dÞch cßn l¹i khi dung dÞch NaCl (0,15M) ®−îc ®«ng l¹nh (Hiroshi 1992) [34] 26 H×nh 8: BiÕn ®æi vËt lý trong tÕ bào khi ®«ng l¹nh (Mazur,1989) [40] 28 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... viii DANH MôC C¸C BIÓU §å STT Tªn biÓu ®å Trang BiÓu ®å 4.1: ThÓ tÝch tinh dÞch 38 BiÓu ®å 4.2: pH tinh dÞch 42 BiÓu ®å 4.3: Nång ®é tinh trïng 44 BiÓu ®å 4.4: Ho¹t lùc tinh trïng 47 BiÓu ®å 4.5: Tû lÖ tinh trïng kú h×nh 49 BiÓu ®å 4.6: Tû lÖ tinh trïng sèng 52 BiÓu ®å 4.7: Tæng sè tinh trïng tiÕn th¼ng 55 BiÓu ®å 4. 8: Tû lÖ c¸c lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn vµ kh«ng ®¹t tiªu chuÈn cña bß ®ùc gièng Brahman 57 BiÓu ®å 4.9: Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt ®−îc trong mét lÇn khai th¸c tinh 59 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 1 1 Më §ÇU 1.1 §Æt vÊn ®Ò §Ó ®¸p øng nhu cÇu xg héi ngµy cµng cao vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng thÞt, s÷a, ®ång thêi c¹nh tranh trong xu thÕ héi nhËp Wto, ®ßi hái ngµnh ch¨n nu«i nãi chung vµ ch¨n nu«i bß nãi riªng ph¶i ®Èy m¹nh vµ ph¸t triÓn c¶ quy m« sè l−îng vµ chÊt l−îng. Nh»m ®¸p øng ®−îc nhu cÇu thùc tiÔn cña xg héi, ngµy 16/1/2008, Thñ t−íng chÝnh phñ ®g phª duyÖt “ChiÕn l−îc ph¸t triÓn ®Õn n¨m 2020” víi môc tiªu ph¸t triÓn ngµnh ch¨n nu«i trë thµnh ngµnh s¶n xuÊt hµng hãa, tõng b−íc ®¸p øng nhu cÇu thùc phÈm cho tiªu dïng trong n−íc vµ xuÊt khÈu - ®−a tû träng ch¨n nu«i trong n«ng nghiÖp ®Õn n¨m 2010 ®¹t 32%, 2015 ®¹t 38% vµ 2020 ®¹t 42%. Trong ®ã ®µn bß s÷a ®Õn n¨m 2020 t¨ng b×nh qu©n trªn 11% n¨m, ®¹t kho¶ng 500 ngµn con vµ 100% sè l−îng bß s÷a ®−îc nu«i th©m canh. §µn bß thÞt ®Õn n¨m 2020 t¨ng b×nh qu©n 4,8% n¨m, ®¹t kho¶ng 12,5 triÖu con, trong ®ã bß lai ®¹t 50% (Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT 2008) [5]. Thô tinh nh©n t¹o là kü thuËt tiªn tiÕn cã kh¶ n¨ng c¶i tiÕn nhanh vÒ tiÕn bé di truyÒn, sè l−îng, chÊt l−îng gièng gia sóc. V× mçi c¸ thÓ bß ®êi sau ®−îc sinh ra nhËn ®−îc 50% nguån gen tõ bè vµ 50% nguån gen cßn l¹i nhËn ®−îc tõ mÑ. Mét con bß c¸i tèt mét n¨m chØ cho ra ®êi 01 con bª, trong khi ®ã 01 con bß ®ùc gièng tèt nÕu cho giao phèi trùc tiÕp cã thÓ t¹o ra ®−îc 30 – 40 con bª/n¨m, nÕu khai th¸c tinh láng cã thÓ cho ra ®êi hµng tr¨m con bª, vµ nÕu dïng ®Ó khai th¸c s¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh th× mçi n¨m cã thÓ cho ra ®êi hµng chôc ngµn con bª. MÆt kh¸c, viÖc sö dông tinh bß ®«ng l¹nh kh«ng nh÷ng më réng ph¹m vi vÒ c¶ kh«ng gian vµ thêi gian mµ cßn gãp phÇn l−u gi÷ quü gen cña nh÷ng c¸ thÓ bß gièng cao s¶n. Tinh dÞch lµ s¶n phÈm chñ yÕu cña con ®ùc phôc vô cho phèi gièng. §Æc ®iÓm sinh häc cña tinh dÞch kÕt hîp víi nguån gèc cña bß vµ c¸c ®Æc ®iÓm Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 2 kh¸c nã ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng sinh s¶n, ®¸nh gi¸ tÝnh thÝch nghi vµ gi¸ trÞ kinh tÕ cña bß ®ùc gièng, nhÊt lµ ®èi víi bß Brahman nu«i t¹i ViÖt Nam. §Ó c¶i t¹o ®µn bß vµng ViÖt Nam cã tÇm vãc nhá bÐ, tØ lÖ thÞt thÊp, viÖc sö dông tinh bß ®«ng l¹nh Brahman ngo¹i ®Ó t¹o ra con lai F1, F2…lµm nÒn ®ang ®−îc triÓn khai réng trong ph¹m vi c¶ n−íc, nh»m n©ng cao n¨ng suÊt thÞt cña chóng. ë n−íc ta c¸c nhµ ch¨n nu«i ®g thùc hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c«ng nghÖ sinh s¶n trªn ®µn bß, trong ®ã cã truyÒn gièng nh©n t¹o nh»m hoµn thiÖn qui tr×nh c«ng nghÖ tinh ®«ng l¹nh trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam, ph¸t huy ý nghÜa to lín cña truyÒn gièng nh©n t¹o, ®Èy m¹nh ch−¬ng tr×nh c¶i tiÕn ®µn bß ViÖt Nam. §Ó tiÕp tôc c¸c nghiªn cøu vÒ c«ng nghÖ sinh s¶n trªn ®µn bß ®ùc gièng, chóng t«i ®g tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi: “§¸nh gi¸ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh cña bß ®ùc gièng Brahman nu«i t¹i Tr¹m nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh Moncada”. 1.2. Môc ®Ých nghiªn cøu cña ®Ò tµi - B−íc ®Çu ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh cña bß Brahman óc nu«i ë ®iÒu kiÖn ViÖt Nam. - §¸nh gi¸ chÊt l−îng tinh sau b¶o qu¶n. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 3 2. TæNG QUAN TµI LIÖU 2.1. Sù thµnh thôc vÒ tÝnh vµ cÊu t¹o bé m¸y sinh dôc cña bß ®ùc 2.1.1. Sù thµnh thôc vÒ tÝnh Qu¸ tr×nh sinh tr−ëng, ph¸t triÓn mét con bß ®ùc hoÆc bß c i¸ ®¹t ®Õn thµnh thôc vÒ tÝnh dôc lµ khi chóng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n giao tö vµ biÓu hiÖn ®Çy ®ñ c¸c tËp tÝnh sinh dôc. ë con ®ùc, thµnh thôc vÒ tÝnh lµ lóc bé m¸y sinh s¶n ®g ®ñ ph t¸ triÓn, s¶n sinh ra tinh trïng, cã kh¶ n¨ng lµm cho con c i¸ cã chöa (Hiroshi, 1992) [34]; (TrÇn TiÕn Dòng vµ CS, 2002) [10]. Sù thµnh thôc vÒ tÝnh phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau nh− gièng, tuæi, khèi l−îng c¬ thÓ, ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng, m«i tr−êng sèng… ë bß ®ùc, trong èng sinh tinh lóc 3-4 th¸ng tuæi xuÊt hiÖn c¸c tinh bµo s¬ cÊp, lóc bª ®ùc 6 th¸ng tuæi xuÊt hiÖn nh÷ng tinh trïng tr−ëng thµnh. Lóc 8-10 th¸ng tuæi ®g cã nhiÒu tinh trïng cã thÓ dïng ®Ó thô tinh nh©n t¹o ®−îc, l−îng tinh t¨ng dÇn ®Õn khi bß ®ùc 17 th¸ng tuæi vµ t¨ng nhanh khi bß ®ùc tr−ëng thµnh (Hiroshi), 1992 [34]. Ng−êi ta ®g chøng minh r»ng sù thµnh thôc vÒ tÝnh phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh−ng cã liªn quan ®Õn tuæi h¬n lµ khèi l−îng c¬ thÓ. Møc ®é dinh d−ìng ®iÒu chØnh ®−îc tuæi thµnh thôc cña con ®ùc. NÕu nu«i d−ìng tèt, tèc ®é sinh tr−ëng nhanh con ®ùc sÏ ®¹t tuæi thµnh thôc sím h¬n so víi nu«i d−ìng kÐm (Kunitada), 1992 [36]. 2.1.2. Cấu tạo bộ m¸y sinh dục bß ñực Bé m¸y sinh dôc bß ®ùc bao gåm c¸c bé phËn chÝnh nh−: Bao dÞch hoµn, dÞch hoµn, phô dÞch hoµn, èng dÉn tinh, tuyÕn sinh dôc phô, èng dÉn tinh vµ d−¬ng vËt (H×nh 1). Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 4 H×nh 1: C¬ quan sinh dôc cña bß ®ùc (NguyÔn Xu©n Tr¹ch vµ CS, 2006) [21] - Bao dÞch hoµn: Bao dÞch hoµn lµ do nÕp gÊp tiÒn ®×nh cña tuyÕn sinh dôc ë giai ®o¹n ph«i biÖt ho¸ thµnh. Nã lµ mét tói do da bông thâng xuèng ë vïng bông, bªn trong chøa 2 dÞch hoµn, lµm cho bao dÞch hoµn cã h×nh « van chia thµnh hai phÇn b»ng nhau, phÇn phÝa trªn bao dÞch hoµn gäi lµ cæ bao g¾n vµo vïng bªn trong chøa c¸c hÖ thèng d©y treo, c¸c m¹ch m¸u, d©y thÇn kinh vµ èng dÉn tinh. Bao dÞch hoµn cã nhiÒu líp c¬ kh¸c nhau hîp thµnh cã t¸c dông b¶o vÖ vµ ®iÒu hoµ nhiÖt ®é ë dÞch hoµn. Tïy thêi tiÕt nã t¹o nhiÖt ®é thÝch hîp cho sù sinh tinh vµ b¶o tån tinh trïng trong c¬ thÓ bß ®ùc tr−íc khi xuÊt tinh ra ngoµi (NguyÔn TÊn Anh vµ NguyÔn Duy Hoan, 1998 [3]). - DÞch hoµn (H×nh 2): ë bß cã hai dÞch hoµn, ®©y lµ tuyÕn sinh dôc cã t¸c dông ngo¹i tiÕt ra tinh trïng vµ cã t¸c dông néi tiÕt lµ tiÕt ra hooc m«n sinh dôc testosteron. DÞch hoµn bß ®ùc cã h×nh bÇu dôc, n»m th¼ng ®øng trong bao dÞch hoµn, cã chiÒu dµi dao ®éng trong kho¶ng 10 cm ®Õn 13 cm, réng tõ 5 cm ®Õn 6 cm, nÆng tõ 250g ®Õn 500g. Khèi l−îng c¶ hai dÞch hoµn kho¶ng Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 5 0,09% khèi l−îng c¬ thÓ bß ®ùc. C¸c èng sinh tinh chøa trong dÞch hoµn ®Òu ®i vµo v¸ch gi÷a cña dÞch hoµn, t¹o thµnh mét èng tinh th¼ng, c¸c èng tinh nµy ®an chÐo víi nhau t¹o thµnh mét m¹ng tinh (TrÇn TiÕn Dòng vµ CS, 2002 [10]). H×nh 2: MÆt c¾t dÞch hoµn vµ phô dÞch hoµn bß ®ùc (ðinh Văn Cải và NguyÔn Ngäc TÊn, 2007 )[6] - Dịch hoàn phụ: Mçi dÞch hoµn cã mét dÞch hoµn phô, lµ kho chøa tinh trïng. B¾t ®Çu tõ nang tinh ch¹y ra kho¶ng 12 ®Õn 15 èng tinh, c¸c èng dÉn tinh trong phô dÞch hoµn ®−îc g¾n vµo ®Çu trªn vµ bê sau cña dÞch hoµn. C¸c èng dÉn tinh trong phô dÞch hoµn ngo»n ngÌo uèn khóc vµ ®æ chung vµo mét èng gäi lµ èng xuÊt tinh. Trong phô dÞch hoµn cã ®é pH tõ 6,2 ®Õn 6,8, kÕt hîp víi nhiÖt ®é thÊp lµm øc chÕ sù ho¹t ®éng cña tinh trïng nªn tinh trïng sèng ®−îc l©u h¬n, kho¶ng 1 ®Õn 2 th¸ng (TrÇn TiÕn Dòng vµ CS, 2002 [10]). - Ống dẫn tinh: Mçi dÞch hoµn cã mét èng dÉn tinh nèi tõ ®u«i dÞch hoµn phô ®Õn niÖu ®¹o b»ng mét ®o¹n phång, c¶ hai èng dÉn tinh cïng víi c¸c Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 6 tuyÕn sinh dôc phô ®æ vµo ®−êng niÖu sinh dôc ngay phÇn cæ bµng quang, èng dÉn tinh cã chøc n¨ng vËn chuyÓn tinh trïng b»ng sù co th¾t thµnh èng, lµm cho tinh trïng ®i tõ ®u«i dÞch hoµn phô ®Õn ®æ vµo ®−êng niÖu sinh dôc vµ hçn hîp tinh trïng víi tinh thanh t¹o thµnh tinh dÞch lóc xuÊt tinh. - C¸c tuyến sinh dục phô gåm: tuyÕn tinh nang, tuyÕn tiÒn liÖt, tuyÕn cñ hµnh. Chóng n»m däc theo phÇn th©n cña èng niÖu ®¹o vµ cïng hai èng dÉn tinh ®æ chÊt tiÕt vµo niÖu ®¹o. ChÊt tiÕt cña c¸c tuyÕn sinh dôc phô tham gia kho¶ng 3/4 l−îng tinh dÞch vµ lµ nguån n¨ng l−îng, chÊt ®Öm... cho tinh trïng (Kunitada, 1992 [36]; TrÇn TiÕn Dòng vµ CS 2002 [10]). + Tuyến tinh nang lµ tuyÕn cã h×nh “chïm nho”, chÊt tiÕt cña tuyÕn nµy cã nhiÒu fructose, sorbitol lµ nguån n¨ng l−îng chñ yÕu cho tinh trïng. Trong dÞch tiÕt nµy cßn cã c¶ hÖ ®Öm phosphate vµ carbonat lµm æn ®Þnh pH tinh dÞch gióp tinh trïng sèng l©u h¬n + Tuyến tiền liệt lµ tuyÕn ®¬n n»m däc vµ bao quanh niÖu ®¹o, ngay gÇn s¸t lç tho¸t cña tuyÕn tinh nang. ChÊt tiÕt cña tuyÕn tiÒn liÖt cã tÝnh kiÒm, chøa nhiÒu c¸c ion Natri, Clo, Caxi, KÏm vµ Magie lµ nh÷ng nguyªn tè cã kh¶ n¨ng trung hoµ ®é axÝt trong tinh dÞch. + Tuyến cầu niệu ñạo (tuyến củ hành, tuyÕn Cowper): N»m ë cuèi niÖu ®¹o trong xoang chËu, trªn vßng cung ngåi. ChÊt tiÕt cña nã cã pH kiÒm tÝnh, cã kh¶ n¨ng s¸t trïng, trong khi phãng tinh chÊt tiÕt nµy ra tr−íc vµ tÈy röa ®−êng sinh dôc cña con ®ùc vµ con c¸i. - Dương vật: Dương vật là cơ quan giao cấu của con ñực, dương vật cña bß ñực dài, cã ñoạn cong h×nh chữ S nối với cơ co duỗi ñể ñẩy dương vật ra vào. Th©n dương vật ñược cấu tạo bởi c¸c m« xốp bao lấy niệu quản, b×nh th−êng d−¬ng vËt n»m trong bao d−¬ng vËt, khi ®−îc kÝch thÝch d−¬ng vËt c−¬ng lªn vµ phÇn cong h×nh ch÷ S ®−îc duçi th¼ng ra, kÕt hîp víi c¸c c¬ quan thÇn kinh c¶m gi¸c ë ®Çu d−¬ng vËt kÝch thÝch con ®ùc thóc m¹nh vµo ©m ®¹o, phãng tinh theo tõng ®ît. Chøc n¨ng chÝnh cña d−¬ng vËt lµ ®−a tinh Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 7 dÞch vµo ©m ®¹o con c¸i khi giao cÊu. NÕu v× mét lý do nµo ®ã d−¬ng vËt kh«ng c−¬ng cøng th× t¸c dông cña con ®ùc v« hiÖu ho¸ (Kunitada, 1992 [36]; NguyÔn TÊn Anh vµ NguyÔn Quèc §¹t, 1997 [2]. 2.2. Thµnh phÇn ho¸ häc cña tinh dÞch bß: Tinh dịch gồm cã tinh trïng (3-5%) và tinh thanh (95-97%). Tinh trïng ñược sinh ra từ những ống sinh tinh ở dịch hoàn cßn tinh thanh ñược sinh ra từ c¸c tuyến sinh dục phụ. B¶ng 1.1. Thành phÇn ho¸ häc tinh dÞch bß (Hiroshi,1992 [34]) §¬n vÞ tÝnh: mg/100ml TT C¸c chÊt Hµm l−îng 1 VËt chÊt kh« 440-1.170 2 Natri 150-370 3 Kali 50-380 4 Caxi 24-60 5 Mage 8 6 Clo 150-390 7 Fructose 300-1.000 8 Sorbitol 10-136 9 Inositol 24-46 10 Ergothioneine < 1 11 Glycerylphosphoryl choline 110-500 12 Axit citric 350-1.000 13 Axit lactic 20-50 2.2.1. §Æc ®iÓm cña tinh trïng bß 2.2.1.1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng ë bß ®ùc Khi bß ®ùc ®Õn tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh th× dÞch hoµn b¾t ®Çu sinh s¶n ra tinh trïng. Tinh trïng lµ tÕ bµo sinh dôc ®ùc (lµ tÕ bµo duy nhÊt cã Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 8 kh¶ n¨ng tù vËn ®éng) ®g hoµn chØnh vÒ h×nh th¸i, cÊu t¹o, ®Æc ®iÓm sinh lý, sinh ho¸ bªn trong vµ cã kh¶ n¨ng thô thai. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng cña bß ®ùc lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc trong èng sinh tinh tõ khi con ®ùc thµnh thôc vÒ tÝnh ®Õn khi giµ yÕu. C¸c tÕ bµo ph«i nguyªn thuû ph¸t triÓn thµnh tinh nguyªn bµo, råi biÖt ho¸ thµnh tinh trïng. C¸c tÕ bµo Sertoli cã nhiÖm vô cung cÊp chÊt dinh d−ìng cho qu¸ tr×nh h×nh thµnh tinh trïng, qu¸ tr×nh nµy cã thÓ chia lµm 5 giai ®o¹n: - Giai ®o¹n sinh s¶n: TÕ bµo ph«i nguyªn thuû biÖt ho¸ thµnh tinh nguyªn bµo, tinh nguyªn bµo xuÊt hiÖn kh«ng l©u tr−íc khi thµnh thôc vÒ tÝnh, lµ nh÷ng tÕ bµo lín h×nh trßn, cã chÊt nhiÔm s¾c ph©n t¸n rÊt ®iÓn h×nh, cã d¹ng h¹t nhá li ti hay h¹t phÊn hoa, nã n»m ë mµng ®¸y trong lßng èng sinh tinh, ng−êi ta thÊy cã 3 d¹ng kh¸c nhau: D¹ng tÕ bµo ph«i “A”, d¹ng “trung gian” vµ d¹ng tÕ bµo ph«i “B”. - Giai ®o¹n sinh tr−ëng: Giai ®o¹n nµy tinh nguyªn bµo t¨ng kÝch th−íc, ®Õn cuèi giai ®o¹n sinh tr−ëng tÕ bµo ph«i ®−îc gäi lµ tinh bµo cÊp I (Scyt I). qu¸ tr×nh nµy ph©n chia gi¸n ph©n cho ra nh÷ng Scyt I víi 2n nhiÔm s¾c thÓ (NST). Giai ®o¹n nµy x¶y ra tõ 15 ®Õn 17 ngµy. - Giai ®o¹n thµnh thôc: §Æc tr−ng cña giai ®o¹n nµy lµ sè l−îng nhÊt ®Þnh c¸c lÇn ph©n chia gi¶m nhiÔm bé nhiÔm s¾c thµnh ®¬n béi. Giai ®oan nµy gåm hai lÇn ph©n chia liªn tiÕp: + LÇn 1: Theo c¸ch ph©n chia gi¶m, t¹o ra tinh bµo cÊp II (Scyt II) víi n nhiÔm s¾c thÓ, x¶y ra tõ 13 ®Õn 17 ngµy. + LÇn 2: Theo c¸ch ph©n chia ®Òu, ph©n chia NST, cã sau lÇn ph©n chia 1 ®Ó t¹o ra tinh tö, x¶y ra nhanh tõ 1 ®Õn 2 ngµy. - Giai ®o¹n biÕn th¸i: Giai ®o¹n nµy nh©n tÕ bµo thu nhá l¹i vµ biÕn thµnh ®Çu tinh trïng, phÇn lín tÕ bµo chÊt dån vÒ mét phÝa t¹o thµnh cæ vµ th©n. Mét sè thÓ Golgi tËp trung ë ®Çu nót tr−íc cña tiÒn tinh trïng t¹o thµnh Acrosom, c¸c mµng bäc vµ xoang Acrosom. Acrosom cïng víi mµng nh©n vµ mµng ngoµi t¹o thµnh mò tr−íc chãp cña tinh trïng vµ nèi víi tÕ Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 9 bµo Sertoli ®Ó nu«i d−ìng tinh trïng (tinh trïng non). Giai ®o¹n nµy x¶y ra trong kho¶ng thêi gian 14 ®Õn 15 ngµy. - Giai ®o¹n ph¸t dôc: Giai ®o¹n nµy x¶y ra ë dÞch hoµn phô, tinh trïng non tiÕp tôc ph¸t dôc vµ thµnh thôc. Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn tõ ®Çu ®Õn cuèi phô dÞch hoµn, tinh trïng ph¶i di chuyÓn kh¸ dµi. Qu¸ tr×nh nµy kh¸ nhiÒu tinh trïng non bÞ ph©n huû (cã thÓ tíi 50%), qu¸ tr×nh di chuyÓn kÐo dµi tõ 14 ®Õn 15 ngµy. 2.2.1.2. H×nh th¸i vµ cÊu t¹o cña tinh trïng bß Tinh trïng bß cã h×nh d¹ng gièng con “nßng näc”, cã chiÒu dµi tõ 68 µm ®Õn 80 µm, cã thÓ chia lµm bèn phÇn chÝnh gåm: §Çu, cæ, ®o¹n gi÷a vµ ®u«i (TrÇn TiÕn Dòng vµ CS 2002 [10]). - §Çu tinh trïng: §Çu tinh trïng bß ®ùc cã h×nh « van dµi tõ 8 µm ®Õn 9µm; réng tõ 3,3µm ®Õn 5,5µm; dµy 2µm - chøa nh©n tÕ bµo, n¬i cã DNA lµ vËt chÊt di truyÒn c¸c ®Æc ®iÓm cña con ®ùc. Bao lÊy phÇn chám lµ thÓ ®Ønh chøa enzym hyaluronidaza cã chøc n¨ng ph¸ vì mµng ngoµi (Mucopolysacarit) cña tÕ bµo trøng ®Ó më ®−êng cho tinh trïng vµo dung hîp víi nh©n cña trøng. Sù nguyªn vÑn cña thÓ ®Ønh gi÷ vai trß quan träng nh− lµ chØ sè ®¸nh gi¸ vÒ kh¶ n¨ng thô tinh cña tinh trïng. - Cæ tinh trïng: Cæ tinh trïng lµ phÇn rÊt ng¾n c¾m vµo hâm ë ®¸y cña ®Çu, dÔ dµng bÞ ggy. Cæ chøa hai trung tù, trung tù gÇn nh©n vµ trung tù xa nh©n, lµ n¬i b¾t nguån bã trôc cña ®u«i tinh trïng. - §o¹n gi÷a: §o¹n nµy ®−îc nèi vµo cæ vµ dµy h¬n ®u«i, cã chiÒu dµi 14,8µm, ®−êng kÝnh trong kho¶ng tõ 0,7µm ®Õn 1,0µm. §o¹n gi÷a cã mét tËp hîp sîi trôc (2 sîi trôc chÝnh vµ 9 sîi th¼ng), bäc quanh lµ mét bao ty thÓ xo¾n vµ mµng tÕ bµo chÊt. §Çu cuèi cña ®o¹n gi÷a lµ mét vßng nhÉn. §o¹n nµy giÇu phospholipid, chøa nhiÒu oxidase vµ cung cÊp n¨ng l−îng cho tinh trïng. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 10 - §u«i tinh trïng lµ ®o¹n cßn l¹i cho ®Õn hÕt chãt ®u«i, cã chiÒu dµi tõ 45 µm ®Õn 60 µm, ®−êng kÝnh tõ 0,3 µm ®Õn 0,7 µm. §u«i gåm hai phÇn lµ ®o¹n chÝnh vµ chãt ®u«i. §o¹n chÝnh chØ cã 9 sîi trôc nèi vµo vßng nhÉn, bao quanh lµ mét bã sîi coi nh− nguyªn sinh chÊt, chãt ®u«i lµ phÇn tËn cïng cña ®u«i, nã chØ gåm hai sîi trung t©m, ®−îc bao bäc b»ng mµng tÕ bµo. NÕu ph©n theo chøc n¨ng chÝnh th× tinh trïng cã thÓ chia thµnh hai phÇn chÝnh: PhÇn ®Çu l−u gi÷ yÕu tè di truyÒn vµ c¸c men liªn quan ®Õn n¨ng lùc thô tinh cña tinh trïng, phÇn ®u«i lµ c¬ quan cã chøc n¨ng vËn ®éng b»ng nguån n¨ng l−îng cña ty thÓ vµ cÊu tróc cña ®u«i. H×nh 3: Vi cÊu tróc cña tinh trïng bß (Hiroshi,1992) [34] Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 11 2.2.2 §Æc ®iÓm lý ho¸ häc cña tinh trïng Qua nghiªn cøu, ng−êi ta thÊy r»ng khi con ®ùc ®¹t h−ng phÊn cao ®é trong ph¶n x¹ tÝnh dôc th× c¸c tæ chøc cña tuyÕn sinh dôc phô co bãp th¶i dÞch tiÕt vµo èng dÉn tinh. Tinh thanh chñ yÕu lµ n−íc (chiÕm kho¶ng 80 ®Õn 93%) cßn l¹i lµ vËt chÊt kh« cã chøa ®−êng khö, chñ yÕu lµ fructose; c¸c polyol nh− sorbitol vµ inositol; c¸c axit h÷u c¬ nh− axit ascorbic vµ axit lactic; c¸c lipid nh− lecithin; c¸c axit amin nh− axit glutamic, nitrogen; c¸c base nh− glycerylphosphorylcholine vµ ergothioneine; c¸c prostaglandin, c¸c kho¸ng vµ c¸c enzyme. - §−êng fructose: Cã tû lÖ lín trong tinh dÞch gia sóc, cã nguån gèc tõ tinh nang. Lµ nguån n¨ng l−îng chñ yÕu cho tinh trïng ngay sau khi míi xuÊt tinh vµ khi nã bÞ ph©n gi¶i sÏ s¶n sinh ra axit lactic, lµm cho pH cña tinh dÞch gi¶m xuèng. - Protein vµ axit amin: Tinh dÞch cã chøa mét l−îng lín protein vµ c¸c axit amin tù do, chóng th−êng kÕt hîp víi c¸c kim lo¹i nÆng ®Ó b¶o vÖ tinh trïng tr¸nh nh÷ng hiÖu øng nguy h¹i. - Axit citric: Cã nguån gèc tõ tinh nang, ë bß cã hµm l−îng axits citric nhiÒu h¬n so víi gia sóc kh¸c (Hiroshi, 1992) [34]. Nã kh«ng tham gia vµo qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña tinh trïng mµ cã t¸c dông duy tr× ¸p suÊt thÈm thÊu vµ ho¹t ®éng nh− lµ chÊt ®Öm trong tinh dÞch. - Phosphatase: Cã hai d¹ng, Phosphatase axit ®−îc t¹o ra tõ tuyÕn tiÒn liÖt, phosphatase kiÒm ®−îc t¹o ra tõ tuyÕn tinh nang vµ cã ho¹t tÝnh m¹nh trong tinh dÞch. - Hyaluronidase lµ mét enzym cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh thô tinh vµ cã mÆt trong thÓ ®Ønh cña tinh trïng, nã gióp cho tinh trïng thô tinh víi trøng b»ng c¸ch ph¸ vì líp tÕ bµo h¹t bao quanh trøng. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 12 2.3. Mét sè chØ tiªu ®¸nh gi¸ sè l−îng vµ chÊt l−îng tinh dÞch 2.3.1. ThÓ tÝch tinh dÞch ThÓ tÝch tinh dÞch (V) lµ l−îng tinh dÞch cña mét lÇn lÊy tinh (ml/lÇn). ThÓ tÝch tinh dÞch cã liªn quan chÆt chÏ tíi gièng, tuæi, chÕ ®é ch¨m sãc, chÕ ®é dinh d−ìng, kÝch th−íc dÞch hoµn, mïa vô, møc ®é kÝch thÝch tÝnh dôc tr−íc khi lÊy tinh, ph¶n x¹ nh¶y gi¸ vµ kü thuËt khai th¸c tinh. Theo nghiªn cøu cña Brito vµ CS (2002) [27] ë Brazil, bß ®ùc gièng nãi chung cã thÓ tÝch tinh dÞch tõ 0,6 ®Õn 7,8 ml/lÇn; ë bß ®ùc gièng Bos taurus (gåm bß HF, Simmantal, Red Angus...) cã thÓ tÝch tinh dÞch 7 ml/lÇn. Bajwa (1986) [26] cho biÕt, thÓ tÝch tinh dÞch cña bß ®ùc gièng Zªbu (Redsinhi, Sahiwal) ë Pakistan tõ 3,2 ®Õn 5,3 ml/lÇn. ë ViÖt nam, T¸c gi¶ Hµ V¨n Chiªu (1999) [9] cho biÕt, thÓ tÝch tinh dÞch cña bß ®ùc gièng Zªbu lµ 4,25ml/lÇn khai th¸c. Ph¹m V¨n TiÒm (2009) [22] c«ng bè, thÓ tÝch tinh dÞch cña bß ®ùc Brahman Australia nu«i t¹i Moncada lµ 6,89 ml/lÇn khai th¸c. 2.3.2. Mµu s¾c vµ mïi tinh dÞch Tinh dÞch bß th−êng cã mµu tr¾ng s÷a hay tr¾ng ngµ. Mµu s¾c tinh dÞch th−êng phô thuéc vµo nång ®é tinh trïng còng nh− sù cã mÆt cña c¸c chÊt kh¸c. Tinh dÞch cã mµu tr¾ng s÷a hay tr¾ng ngµ th−êng cã nång ®é tinh trïng cao. Mµu tr¾ng trong, logng lµ tinh trïng cã nång ®é tinh trïng thÊp. Tinh dÞch cã mµu cµ phª hay mµu n©u th−êng do lÉn m¸u hay s¶n phÈm viªm cña ®−êng sinh dôc, mµu xanh ghi hoÆc x¸m th−êng cã lÉn mñ. Tinh dÞch bß ®ùc khoÎ m¹nh th−êng cã mïi ®Æc tr−ng bëi chÊt spermie, cã mïi gièng mïi s÷a t−¬i míi v¾t, tinh dÞch cã mïi kh¸c lµ do cã chÊt l¹ lÉn vµo hoÆc ®Ó l©u, bÞ bÖnh ®−êng sinh dôc nh−: mïi tanh thèi cña dÞch rØ viªm, mïi n−íc tiÓu... (Hiroshi, 1992) [34]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 13 2.3.3. pH tinh dÞch pH tinh dÞch do nång ®é ion H+ quyÕt ®Þnh. Nång ®é H+ cao th× tinh dÞch toan tÝnh, pH trong tr−êng hîp nµy cã liªn quan ®Õn n¨ng lùc ®Öm, kh¶ n¨ng sèng sãt vµ n¨ng lùc thô tinh cña tinh trïng. pH tinh dÞch cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng m¸y ®o pH hoÆc dïng giÊy ®o pH. Herliantien (2009) [33] cho biÕt, pH tinh dÞch cña bß ®ùc gièng Brahman t¹i trung t©m thô tinh nh©n t¹o Singosari ë Indonesia lµ 6,2 ®Õn 6,8. §é pH cña tinh dÞch phô thuéc vµo løa tuæi, khÈu phÇn ¨n... Theo nghiªn cøu cña Hµ V¨n Chiªu (1999) [9], pH tinh dÞch cña c¸c gièng bß h¬i toan lóc cßn non, sau ®ã tÝnh toan gi¶m tÝnh kiÒm t¨ng lªn khi bß tr−ëng thµnh, nguyªn nh©n lµ do chÊt tiÕt cña c¸c tuyÕn sinh dôc phô cã ®é kiÒm cao h¬n so víi khi con non. NguyÔn Xu©n Hoµn (1993) [13] cho biÕt, tinh dÞch bß cã pH tõ 6,4 ®Õn 6,9. KÕt qu¶ Leon vµ CS (1991) [38] nghiªn cøu trªn 30 bß ®ùc Zªbu c«ng bè gi¸ trÞ pH lµ 6,96. C¸c tr−êng hîp ngo¹i lÖ lµ do nguyªn nh©n kh¸ch quan g©y ra. 2.3.4. Nång ®é tinh trïng Nång ®é tinh trïng (C) lµ sè l−îng tinh trïng cã trong mét ml tinh dÞch. ChØ tiªu nµy cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh lo¹i bá hay sö dông tinh dÞch cho c¸c c«ng ®o¹n sau trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt tinh ®«nh l¹nh. Sè l−îng tinh trïng s¶n sinh ra hµng ngµy cã liªn quan ®Õn ®é lín cña tinh hoµn, nh÷ng bß ®ùc cã dÞch hoµn lín sÏ s¶n xuÊt sè l−îng tinh trïng lín h¬n nh÷ng bß ®ùc cã dÞch hoµn nhá (Joel, 2008) [32]. T¸c gi¶ Laing vµ CS (1988) [37] cho biÕt, bß ®ùc cã nång ®é tinh trïng dao ®éng tõ 0,5 ®Õn 2,5 tû/ml. Bajwa (1986) [26] nghiªn cøu trªn bß Zªbu cho biÕt nång ®é tinh trïng trung b×nh dao ®éng tõ 0,8 tû/ml ®Õn 1,2 tû/ml. Hoflack vµ CS, 2008) [35] cho Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 14 biÕt bß ®ùc gièng Belgian Blue cã nång ®é tinh trïng dao ®éng tõ 0,15 tû/ml ®Õn 1,482 tû/ml. ë ViÖt nam, nång ®é tinh trïng cña gièng bß Brahman ®¹t 1,14 tû/ml, bß Brahman Cuba ®¹t 1,33 tû/ml (Ph¹m V¨n TiÒm, 2009) [22]. NguyÔn Xu©n Hoµn (1993) [13] cho biÕt nång ®é tinh trïng bß ®ùc Red Sindhy ®¹t 1,128 tû/ml. 2.3.5. Ho¹t lùc tinh trïng Ho¹t lùc tinh trïng (A) lµ chØ tiªu thÓ hiÖn sè l−îng tinh trïng ho¹t ®éng tiÕn th¼ng trong tinh dÞch vµ ®−îc xÕp theo thang %, tõ 0% ®Õn 100%. Tinh trïng tiÕn th¼ng ®−îc lµ nhê cÊu tróc ®Æc biÖt cña ®u«i vµ nguån n¨ng l−îng tõ lß xo ty thÓ. Tèc ®é di chuyÓn tiÕn th¼ng cña tinh trïng phô thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn néi t¹i vµ ngo¹i c¶nh nh− gièng, c¸ thÓ, niªm dÞch ®−êng sinh dôc tiÕt ra nhiÒu hay Ýt vµ ®é co bãp cña c¸c bé phËn sinh dôc cña con c¸i...(TrÇn TiÕn Dòng vµ CS, 2002) [10]. Ho¹t lùc tinh trïng cã liªn quan chÆt chÏ tíi tû lÖ ®Ëu thai trªn bß c¸i, nÕu ho¹t lùc tinh trïng cao th× tû lÖ thô thai sÏ cao vµ ng−îc l¹i (Eric vµ CS, 1943) [31]. Brito vµ CS (2002) [27] c«ng bè , ho¹t lùc tinh trïng bß ®ùc gièng t¹i Brazil ®¹t tõ 57,5 ®Õn 61,2%. Tatman vµ CS (2004) [43], nghiªn cøu trªn bß ®ùc Brahman ë Mü cho biÕt ho¹t lùc tinh trïng lµ 60,0%. Anwar vµ CS (2008) [23] nghiªn cøu ¶nh h−ëng nhiÖt ®é gi¶i ®«ng ®Õn ho¹t lùc tinh trïng sau gi¶i ®«ng trªn bß Zªbu cho biÕt, gi¶i ®«ng ë nhiÖt ®é 37OC ho¹t lùc sau gi¶i ®«ng trung b×nh lµ 46,7%. ViÖt Nam, t¸c gi¶ Hµ V¨n Chiªu (1999) [9] cho biÕt ho¹t lùc tinh trïng cña bß Zªbu lµ 58,76%. Ph¹m V¨n TiÒm (2009) [22] c«ng bè, ho¹t lùc tinh trïng sau gi¶i ®«ng cña bß Brahman Australia lµ 40,54%. 2.3.6. Tû lÖ tinh trïng kú h×nh Trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng tinh trïng cã h×nh d¹ng ®Æc tr−ng cho mçi loµi, nh−ng cã thÓ v× mét lý do nµo ®ã trong qu¸ tr×nh sinh tinh hoÆc xö Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 15 lý tinh dÞch, tinh trïng cã h×nh th¸i kh¸c th−êng nh− giät bµo t−¬ng b¸m theo, biÕn d¹ng hay khuyÕt tËt ë ®Çu, ®u«i nh−: ®Çu mÐo, to, hai ®Çu, ®u«i gËp khóc, ®u«i xo¾n, cã giät bµo t−¬ng, thÓ ®Ønh phï, th¸o rêi vµ vì ...Tû lÖ tinh trïng kú h×nh (K) ®−îc tÝnh b»ng %, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ®Õm trªn kÝnh hiÓn vi. Tû lÖ tinh trïng kú h×nh phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh− gièng, ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng, thêi tiÕt, bÖnh tËt, di truyÒn vµ kü thuËt sö lý tinh dÞch (TrÇn TiÕn Dòng vµ CS, 2002) [ 10]. H×nh 4: C¸c d¹ng kú h×nh phæ biÕn cña tinh trïng A- Acrosom låi (d¹ng phæ biÕn) I – Ph¶n x¹ xa t©m B - Acrosom låi (d¹ng h¹t) J - §u«i gËp ®«i (®o¹n gi÷a bÞ ggy) C - §Çu qu¶ lª (nghiªm träng) K- §u«i gËp ®«i (®o¹n gi÷a uèn cong) D - §Çu qu¶ lª (võa ph¶i) L – Giät bµo t−¬ng gÇn t©m E - §Çu qu¶ lª (nhÑ) M – Giät bµo t−¬ng xa t©m Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 16 F – Kh«ng bµo nh©n N - D¹ng qu¸i l¹ (nghiªm träng) G – KhiÕm khuyÕt vßng miÖn O – D¹ng qu¸i l¹ (võa ph¶i) H - §Çu t¸ch rêi P – Tinh trïng b×nh th−êng Brito vµ CS (2002) [27] cho biÕt, tû lÖ tinh trïng kú h×nh cña bß ®ùc gièng phôc vô c«ng t¸c truyÒn tinh nh©n t¹o ë Brazil tõ 16,3% ®Õn 19,1%. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña Hµ V¨n Chiªu (1999) [10], tinh trïng cña gièng bß Zªbu cã tû lÖ tinh trïng kú h×nh lµ 18,45%. Lª B¸ QuÕ vµ CS (2001) [17] nghiªn cøu trªn bß Zªbu (Bos Indicus) cho biÕt tû lÖ kú h×nh lµ 18%. T¸c gi¶ Ph¹m V¨n TiÒm (2009) [22], nghiªn cøu trªn bß Brahman Australia cho biÕt tû lÖ tinh trïng kú h×nh lµ 12,58%. 2.3.7. Tû lÖ tinh trïng sèng Tû lÖ tinh trïng sèng cã liªn quan chÆt chÏ ®Õn tû lÖ thô tinh cña tinh trïng. Dùa vµo nguyªn lý mµng, tinh trïng chÕt hoÆc ®ang chÕt cã kh¶ n¨ng cho c¸c chÊt nhuém mµu thÊm qua, do sù rèi lo¹n tÝnh thÈm thÊu cña mµng tinh trïng. Trong khi ®ã c¸c tinh trïng sèng kh«ng cho c¸c chÊt nhuém mµu thÊm qua nªn kh«ng b¾t mµu khi nhuém. B»n._.g c¸ch nµy ng−êi ta ®g sö dông thuèc nhuém mµu eosine ®Ó nhuém tinh trïng chÕt råi ®Õm chóng trªn kÝnh hiÓn vi vµ tÝnh tû lÖ sèng. Tû lÖ tinh trïng sèng phô thuéc vµo gièng, ®é tuæi, chÕ ®é ch¨m sãc, nu«i d−ìng, khai th¸c tinh vµ m«i tr−êng pha logng... (Hiroshi, 1992) [34]. Risco vµ CS (1993) [42] nghiªn cøu trªn bß Brahman ë Mü cho biÕt tû lÖ tinh trïng sèng lµ 83,01%. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn gièng bß Brahman cña Hµ V¨n Chiªu (1999) [9] th× tû lÖ tinh trïng sèng lµ 79,1%. Ph¹m V¨n TiÒm (2009) [22] nghiªn cøu trªn gièng bß Brahman Australia cho biÕt, tû lÖ tinh trïng sèng lµ 79,73%. 2.3.8. Tæng sè tinh trïng tiÕn th¼ng/lÇn khai th¸c Tæng sè tinh trïng tiÕn th¼ng/lÇn khai th¸c (VAC) lµ chØ tiªu tæng hîp cña c¶ ba chØ tiªu V, A, C (lµ tæng sè tinh trïng tiÕn th¼ng trong mét lÇn xuÊt Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 17 tinh). Th«ng qua chØ tiªu nµy cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc søc s¶n xuÊt tinh cña ®ùc gièng. ChØ tiªu VAC cao th× phÈm chÊt tinh dÞch tèt. Ph¹m V¨n TiÒm (2009) [22] cho biÕt, chØ tiªu VAC cña bß ®ùc gièng Brahman Australia lµ 5,66 vµ bß ®ùc gièng Brahman Cuba lµ 6,44. 2.3.9. Søc kh¸ng ®«ng cña tinh trïng Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n s¶n phÈm tinh ®«ng l¹nh, tinh trïng sÏ ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh ®«ng l¹nh ë -196oC. Kh¶ n¨ng cña tinh trïng chÞu ®ùng ®−îc ®«ng l¹nh ë nhiÖt ®é -196oC gäi lµ søc kh¸ng ®«ng vµ th−êng ®−îc ®o b»ng tû lÖ håi phôc l¹i cña tinh trïng sau khi ®«ng l¹nh vµ gi¶i ®«ng. Søc kh¸ng ®«ng cña tinh trïng lµ kh¸c nhau, tïy theo gièng, tuæi , c¸ thÓ vµ ®iÒu kiÖn lóc lÊy tinh cña bß ®ùc gièng. Bß ®ùc gièng cã tuæi tõ 1 ®Õn 1,5 n¨m tuæi, tinh trïng cã søc kh¸ng ®«ng thÊp, tõ 2 n¨m tuæi trë lªn søc kh¸ng ®«ng t¨ng dÇn. Nh−ng tõ 6 n¨m tuæi trë lªn tinh trïng cã søc kh¸ng ®«ng gi¶m xuèng (Hiroshi, 1992) [34]. Khi lÊy tinh liªn tiÕp, tinh trïng thu ®−îc tõ l−ît phãng tinh thø hai cho thÊy søc kh¸ng ®«ng tèt h¬n so víi tinh trïng thu ®−îc tõ l−ît phãng tinh ®Çu. Tinh trïng thu ®−îc tõ ®ît phãng tinh thø ba vµ thø t− sÏ duy tr× ®−îc søc kh¸ng ®«ng tèt, nh÷ng tinh tïng thu ®−îc tõ lÇn phãng tinh thø n¨m trë ®i cã søc kh¸ng ®«ng thÊp h¬n (Bidot, 1985) [28]. 2.4. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh dÞch 2.4.1. Gièng vµ c¸ thÓ bß ®ùc Tuú tõng gièng, tÇm vãc to hay nhá, c−êng ®é trao ®æi chÊt m¹nh hay yÕu, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi thêi tiÕt khÝ hËu tèt hay kh«ng mµ cã sè l−îng vµ chÊt l−îng tinh s¶n xuÊt kh¸c nhau… VÝ dô bß ®ùc gièng «n ®íi träng l−îng tõ 800-1000 mçi lÇn lÊy tinh cho 8-9 (ml), cßn bß néi cña ta chØ cho 3-5 ml/lÇn khai th¸c. Bß «n ®íi nhËp vµo n−íc ta do thÝch nghi víi khÝ hËu kÐm nªn l−îng tinh dÞch gi¶m vµ tÝnh h¨ng còng kÐm (NguyÔn Xu©n Tr¹ch, 2003) [19]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 18 2.4.2. Tuæi bß ®ùc Tuæi bß ®ùc gièng cã thÓ ®¹t tõ 18-20 n¨m nh−ng do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nªn th−êng sö dông 5-8 n¨m (NguyÔn Xu©n Tr¹ch, 2006) [21]. ThÓ tÝch tinh dÞch vµ sè l−îng tinh trïng cña con ®ùc tr−ëng thµnh th−êng nhiÒu vµ æn ®Þnh h¬n so víi ®ùc non. Bß ®ùc s¶n xuÊt tinh tèt vµ æn ®inh vµo kho¶ng 3-6 n¨m tuæi. Tinh dÞch ®−îc lÊy tõ nh÷ng bß ®ùc giµ h¬n thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc tr−ng nh−: gi¶m tû lÖ tinh trïng sèng, t¨ng tû lÖ tinh trïng kú h×nh vµ gi¶m kh¶ n¨ng cã thÓ ®«ng l¹nh (Hiroshi, 1992) [34]. 2.4.3. Thêi tiÕt vµ khÝ hËu Trong mèi quan hÖ gi÷a ngo¹i c¶nh víi sinh vËt, t¸c ®éng cña m«i tr−êng tíi sinh s¶n lµ quan träng nhÊt, viÖc t¸c ®éng cña m«i tr−êng ®Õn s¶n xuÊt tinh dÞch cña con ®ùc lµ rÊt phøc t¹p, khã x¸c ®Þnh ®−îc nh©n tè nµo lµ quan träng vµ tõng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Cïng mét gièng, ®−îc nu«i trong cïng mét ®iÒu kiÖn, l−îng tinh dÞch kh¸c nhau râ rÖt. §Õn nay ch−a râ yÕu tè hay ®é dµi ngµy, t¸c ®éng m¹nh h¬n ®Õn chÊt l−îng vµ sè l−îng tinh dÞch. ë nhiÖt ®é kh«ng khÝ 6oC, dÞch hoµn ®−îc n©ng lª gÇn víi th©n bß ®ùc, khi nhiÖt ®é lín h¬n 24oC dÞch hoµn bu«ng thâng xuèng ®Ó ®iÒu hoµ nhiÖt ®é dÞch hoµn. Th«ng qu¶ sù ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é vµ ®é Èm kh«ng khÝ, ë c¸c th¸ng nhiÖt ®é kh«ng khÝ tõ 18 oC - 20oC vµ ®é Èm thÝch hîp 83% - 86%, bß ®ùc HF, bß Zªbu ®Òu thÓ hiÖn søc s¶n xuÊt tinh cao. Vµo c¸c th¸ng n¾ng nãng nhiÖt ®é kh«ng khÝ trrªn 30oC vµ ®é Èm qu¸ cao trªn 90% hoÆc thÊp 40% søc s¶n xuÊt tinh cña bß ®ùc gièng gi¶m ®i râ rÖt (Hµ V¨n Chiªu, 1999) [9]. 2.4.4. ChÕ ®é dinh d−ìng Thøc ¨n lµ mét trong nh÷ng yªu tè c¬ b¶n cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp ®Õn sè l−îng vµ chÊt l−îng tinh dÞch . Trao ®æi chÊt cña bß ®ùc gièng cao h¬n bß th−êng 10% - 12%, thµnh phÇn tinh dÞch còng ®Æc biÖt h¬n c¸c s¶n phÈm kh¸c. V× vËy, nhu cÇu thøc ¨n cho ®ùc gièng ®ßi hái ®Çy ®ñ c¶ vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng (NguyÔn Xu©n Tr¹ch, Mai ThÞ Th¬m, 2004) [20]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 19 ChÕ ®é dinh d−ìng kÐm lµm chËm thµnh thôc vÒ tÝnh, gi¶m tÝnh h¨ng cña ®ùc gièng, gi¶m sù h×nh thµnh tinh trïng, t¨ng tû lÖ tinh trïng kú h×nh. ChÕ ®é nu«i d−ìng tèt, lµm cho con ®ùc sím thµnh thôc vÒ tÝnh, kh¶ n¨ng sinh tinh cao. NÕu chÕ ®é dinh d−ìng qu¸ cao sÏ lµm bß ®ùc bÐo, trong th©n thÓ vµ dÞch hoµn tÝch mì, tuÇn hoµn m¸u kÐm l−u th«ng, lµm gi¶m kh¶ n¨ng sinh tinh, t¨ng tû lÖ tinh trïng chÕt vµ tû lÖ tinh trïng kú h×nh cao (Bïi §øc Lòng vµ CS, 1995) [16]. Trong khÈu phÇn ¨n, c¸c vitamin A, D vµ E v« cïng quan träng trong ch¨n nu«i bß nãi chung vµ bß ®ùc gièng nãi riªng. Bß tr−ëng thµnh thiÕu vitamin A cã bé l«ng x¬ x¸c, da kh«. KÐo dµi m¾t sÏ bÞ ¶nh h−ëng, ®ôc gi¸c m¹c råi ph¸t triÓn hiÖn t−îng kh« kÕt gi¸c m¹c, thÇn kinh thÞ gi¸c teo dÇn dÉn ®Õn qu¸ng gµ. ë bß lµm gièng kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n (Vò Duy Gi¶ng, 2007) [11]. 2.4.5. Kho¶ng c¸ch lÊy tinh Thêi gian tõ ngµy lÊy tinh ®Õn ngµy lÊy tinh tiÕp theo lµ kho¶ng c¸ch lÊy tinh cña bß ®ùc gièng. Kho¶ng c¸ch lÊy tinh ¶nh h−ëng ®Õn l−îng xuÊt tinh, chÊt l−îng, ho¹t lùc, nång ®é tinh trïng cña bß ®ùc gièng. §èi víi bß ®ùc gièng th−êng kho¶ng c¸ch 3 - 5 ngµy lÊy tinh mét lÇn, nÕu kho¶ng c¸ch lÊy tinh ng¾n th× cã thÓ mçi lÇn lÊy tinh ®−îc Ýt, nh−ng sè lÇn lÊy tinh th× nhiÒu (Hµ V¨n Chiªu, 1996) [8]. NÕu kho¶ng c¸ch lÊy tinh dµi, thÓ tÝch tinh dÞch lÊy ®−îc nhiÒu nh−ng tû lÖ tinh trïng chÕt cao, ho¹t lùc tinh trïng yÕu. ViÖc x¸c ®Þnh kho¶ng c¸ch lÊy tinh ph¶i c¨n cø vµo thÓ tÝch vµ chÊt l−îng tinh lÊy ®−îc lÇn tr−íc cña tõng con ®ùc ®Ó x¸c ®Þnh lÇn lÊy tinh tiÕp theo. §Ó duy tr× kh¶ n¨ng sinh s¶n l©u dµi cña bß ®ùc th× kho¶ng c¸ch lÊy tinh thÝch hîp cho bß lµ 3-4 ngµy trªn lÇn (Cheng, 1992) [29]. 2.4.6. Ch¨m sãc Ch¨m sãc lµ c«ng viÖc t¸c ®éng trùc tiÕp lªn c¬ thÓ bß ®ùc nh−: VËn ®éng, cho ¨n, t¾m ch¶i, th¸i ®é cña ng−êi ch¨m sãc vµ khai th¸c tinh sÏ cã ¶nh Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 20 h−ëng rÊt lín ®Õn sè l−îng vµ chÊt l−îng tinh khai th¸c. Cã thÓ sÏ kh«ng lÊy ®−îc tÝ nµo trong mét thêi gian dµi vµ cã thÓ lµm cho háng bß ®ùc gièng nÕu ch¨m sãc qu¶n lý kh«ng tèt (NguyÔn Xu©n Tr¹ch vµ CS, 2006) [21]. Chuång tr¹i s¹ch sÏ, tho¸ng m¸t vÒ mïa hÌ, Êm ¸p vÒ mïa ®«ng, bß ®ùc gièng ®−îc t¾m, ch¶i, vËn ®éng tho¶i m¸i hµng ngµy, tuÇn hoµn m¸u l−u th«ng vv... gióp bß ®ùc gièng kháe m¹nh sÏ lµm t¨ng kh¶ n¨ng sinh tinh vµ chÊt l−îng tinh còng ®−îc t¨ng lªn. 2.5. Mét sè nguyªn lý c¬ b¶n vÒ ®«ng l¹nh tinh trïng 2.5.1. HiÖn t−îng ®ãng b¨ng chÊt láng Tinh trïng lµ mét tÕ bµo sèng, vËn ®éng ngoµi c¬ thÓ, rÊt mÉn c¶m víi sù thay ®æi cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng xung quanh. Trong qu¸ tr×nh ®«ng l¹nh, tinh trïng sÏ chÞu ¶nh h−ëng cña hiÖn t−îng ®«ng b¨ng chÊt láng. Khi mét chÊt láng ®−îc lµm l¹nh, qu¸ tr×nh ®«ng b¨ng x¶y ra, qu¸ trinh nµy gåm: TiÒn ®«ng b¨ng (Supercooling), t¹o nh©n (nucleation), gign në cña tinh thÓ b¨ng (growth of ice crystals) vµ kÕt tinh hoµn thiÖn t¹i mét nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh (Eutectic Point). DiÔn biÕn nhiÖt ®é trong qu¸ tr×nh ®«ng b¨ng theo ®å thÞ nh− h×nh 5. Khi ®«ng l¹nh tinh dÞch cã sù t¹o tinh thÓ vµ gign në tinh thÓ b¨ng chØ x¶y ra trong ®«ng l¹nh chËm, khi ®«ng l¹nh cùc nhanh th× hai hiÖn t−îng trªn kh«ng x¶y ra, mµ x¶y ra hiÖn t−îng thñy tinh ho¸ (Vitrfication). T¹o ra c¸c h¹t b¨ng nhá li ti, lo¹i trõ ®−îc hiÖn t−îng gign në tinh thÓ (Mazur, 1989) [40]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 21 H×nh 5: Qu¸ tr×nh ®«ng l¹nh dung dịch (Hiroshi, 1992) [34] H×nh 6: §«ng lạnh nước muối sinh lý (Hiroshi, 1992) [34] 2.5.2. ¶nh h−ëng cña hiÖn t−îng ®«ng b¨ng lªn tÕ bµo tinh trïng 2.5.2.1. HiÖn t−îng ®«ng b¨ng néi bµo Tinh trïng bÞ chÕt hoÆc mÊt n¨ng lùc ho¹t ®éng khi cÊu t¹o néi bµo bÞ ph¸ vì do viÖc h×nh thµnh tinh thÓ n−íc néi bµo. NÕu tinh trïng n»m trong dung dÞch muèi sinh lý cã thÓ lo¹i trõ ®−îc hiÖn t−îng nµy v× ®−îc c¸c ph©n tö n−íc d¹ng láng bao quanh, mÆc dï dung dÞch ngo¹i bµo b¾t ®Çu ®«ng b¨ng ë Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 22 nhiÖt ®é – 2oC hoÆc – 5oC. Nh− vËy, qu¸ tr×nh ®«ng b¨ng sÏ kh«ng lµm h¹i tíi tÕ bµo tinh trïng cho ®Õn khi n−íc néi bµo ®«ng l¹nh mÆc dï dung dÞch m«i tr−êng bao quanh ®g ®«ng l¹nh (Mazur,1989) [40]. 2.5.2.2. Sù mÊt n−íc cña tÕ bµo tinh trïng NÕu n−íc néi bµo tho¸t ra ngoµi, tinh trïng sÏ bÞ teo l¹i, nh−ng vÉn cã tinh trïng sèng ®−îc ë nhiÖt ®é thÊp hoÆc siªu thÊp, ch¼ng h¹n ë – 196oC. Trong qu¸ tr×nh lµm l¹nh, n−íc ngo¹i bµo ®«ng b¨ng lµm ¸p suÊt thÈm thÊu chªnh lÖch, n−íc néi bµo tho¸t ra khái tinh trïng vµ tiÕp tôc ®«ng b¨ng phÇn ngo¹i bµo. Cã 80% n−íc néi bµo bÞ ®«ng l¹nh ë – 15oC vµ ®−îc tho¸t ra ngoµi, do ®ã ng¨n ngõa ®−îc hiÖn t−îng ®«ng b¨ng néi bµo (Hµ V¨n Chiªu, 1999) [9]. PhÇn lín n−íc néi bµo tho¸t ra khái tinh trïng ë – 30oC. TÕ bµo tinh trïng cã thÓ chÞu l¹nh ë – 30oC, cã thÓ tån t¹i ®−îc ë – 196oC, cßn tÕ bµo b×nh th−êng bÞ ph¸ huû. Tuy nhiªn còng cã tinh trïng kh«ng cã kh¶ n¨ng chÞu l¹nh do c¸c biÓn ®æi lý – ho¸ - sinh x¶y ra. Nh÷ng biÕn ®æi lý – ho¸ - sinh cã thÓ x¶y ra trong tÕ bµo vµ tÕ bµo bÞ ph¸ huû ë nhiÖt ®é thÊp, thay ®æi cÊu tróc néi bµo lµ do thay ®æi liªn kÕt hydro ë chuçi polyme. Sù ®«ng ®Æc hãa kh«ng thÓ quay trë l¹i nh− cò vµ sù kÕt tña protein do mÊt n−íc cña nguyªn sinh chÊt (Aritani, 1989) [24]. 2.5.2.3. HiÖn t−îng ®«ng b¨ng ngo¹i bµo Trong khi ®«ng l¹nh ngo¹i bµo, sÏ x¶y ra hiÖn t−îng nång ®é chÊt hoµ tan kÌm theo ¸p suÊt thÈm thÊu t¨ng lªn vµ kÐo theo thay ®æi vÒ pH. C¸c chÊt ®iÖn gi¶i nh− Natri vµ Kali cã nhiÒu nhÊt trong tinh thanh vµ chóng tån t¹i ë d¹ng Natri clorua, Kali clorua. ë ®iÓm eutectic, nång ®é c¸c muèi nµy cao nhÊt, lµ khi nhiÖt ®é – 21,2oC ®èi víi Natri clorua vµ - 11,1oC ®èi víi Kali clorua vµ biªn ®é nhiÖt ®é nµy cã h¹i cho tinh trïng. Do cã sù t¨ng nång ®é chÊt hoµ tan ®i kÌm víi t¨ng ¸p suÊt thÈm thÊu còng nh− pH thay ®æi, tÊt c¶ x¶y ra trong biªn ®é nhiÖt ®é nµy, mµ ng−êi ta kh«ng râ c¸i g× cã t¸c h¹i nhÊt ®Õn tinh trïng (Hµ V¨n Chiªu, 1995) [7]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 23 2.5.2.4. ChuyÓn ®éng cña n−íc vµ sù giTn në cña tinh thÓ n−íc g©y ra huû ho¹i c¬ häc ®èi víi tinh trïng HiÖn t−îng gi¶i ®«ng gièng nh− ®«ng l¹nh cã ¶nh h−ëng ®Õn tinh trïng do chªnh lÖch ¸p suÊt thÈm thÊu, sù di chuyÓn cña n−íc qua mµng tÕ bµo tinh trïng vµ sù dgn në cña c¸c tinh thÓ n−íc ®¸ trong qu¸ tr×nh ®«ng l¹nh hoÆc tan b¨ng cã thÓ g©y tæn th−¬ng tinh trïng. Bät khi tån t¹i trong tinh thÓ b¨ng còng cã thÓ g©y tæn h¹i ®Õn tinh trïng trong qu¸ tr×nh nµy (Hµ V¨n Chiªu, 1999) [9]. C¸c tæn th−¬ng trªn cã thÓ lo¹i trõ ®−îc b»ng c¸ch gi¶m kÝch cì c¸c tinh thÓ b¨ng vµ lµm t¨ng sè l−îng tinh thÓ nhá h¬n. Tèc ®é lµm l¹nh nhanh cã thÓ lµm t¨ng tinh thÓ nhá ®ã khi ®«ng l¹nh. Nãi c¸ch kh¸c lµ khi lµm l¹nh nhanh sÏ ng¨n chÆn ®−îc sù lín lªn cña c¸c tinh thÓ b¨ng trong dung dÞch vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®«ng l¹nh gièng nh− thuû tinh ho¸. Tuy vËy, b¨ng thuû tinh gåm c¸c tinh thÓ b¨ng sÏ kh«ng æn ®inh ë nhiÖt ®é trªn -129oC vµ sù chuyÓn ®éng vµ t¸i tinh thÓ ho¸ cña chóng sÏ g©y tæn h¹i tÕ bµo tinh trïng. ChuyÓn ®éng sÏ t¨ng lªn ë trªn -40oC vµ dÔ g©y tæn h¹i tinh trïng ®Æc biÖt lµ ë kho¶ng -20oC (Hiroshi,1992) [34]. Nh÷ng ¶nh h−ëng trªn cã thÓ g©y biÕn ®æi h×nh th¸i tinh trïng, ®Æc biÖt lµ sù dÞ h×nh acrosome; g©y rß rØ lipide ra khái thÓ ®Ønh. ë tinh trïng bß ®ùc thÊy râ hiÖn t−îng rß rØ choline plasmalogen, lecithin vµ sphingomielin, g©y ra ph¸ huû mµng sinh chÊt vµ gi¶m nguån n¨ng l−îng cho tÕ bµo tinh trïng; g©y hiÖn t−îng thÊm qua c¸c hîp chÊt v« c¬. Víi tinh trïng bß ®ùc, ion K vµ Mg ra khái tÕ bµo cßn ion Na vµ Ca th× ë l¹i; c¸c hîp chÊt cao ph©n tö tho¸t khái tinh trïng nh− c¸c enzym gåm: Hyaluronidase, lactic dehyrogenase, glutamic- oxaloacetic transminase vµ alkaline phosphatase. Nãi chung, hiÖn t−îng ®«ng b¨ng lµm gi¶m søc sèng, søc vËn ®éng vµ sù trao ®æi chÊt, cã kho¶ng tõ 10% ®Õn 50% sè tinh trïng trong tinh dÞch bÞ chÕt, mÆc dï ®g ®−îc pha vµo m«i tr−êng cã chøa glyceryl. Tuy nhiªn, c¸c tinh trïng sèng cã c¶ c¸c tinh trïng vËn ®éng vµ trao ®æi chÊt kÐm. Sù gi¶m trao ®æi chÊt cña tinh trïng thÊy râ ë qu¸ tr×nh glycolysis h¬n lµ qu¸ tr×nh h« hÊp (Hiroshi,1992) [34]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 24 2.5.3. Mét sè nh©n tè lµm t¨ng søc kh¸ng ®«ng cña tinh trïng Khi ®«ng l¹nh hoÆc gi¶i ®«ng, c¸c hiÖn t−îng nªu trªn sÏ ®e däa sù sèng cña tinh trïng, nh−ng khi cã biÖn ph¸p chèng ®«ng th× kh¶ n¨ng tån t¹i cña tinh trïng lµ thùc tÕ. C¸c nh©n tè sau ®©y gióp tinh trïng tån t¹i khi gi¶i ®«ng (Ditto, 1992) [30]. 2.5.3.1. Thµnh phÇn cña m«i tr−êng pha loTng Thµnh phÇn c¬ b¶n cña m«i tr−êng pha logng tinh dÞch lµ ®−êng saccharid, chÊt ®Öm vµ lßng ®á trøng gµ. Søc sèng cña tinh trïng khi ®«ng l¹nh vµ gi¶i ®«ng kh¸c nhau tuú theo thµnh phÇn nµy. Nång ®é tèi −u cña lßng ®á trøng gµ tõ 15% ®Õn 20%, nÕu nång ®é nµy qu¸ thÊp hoÆc qu¸ cao th× kh«ng tèt cho tinh trïng, mÆc dï lßng ®á trøng ®g b¶o vÖ tinh trïng kh«ng bÞ tæn h¹i trong khi ®«ng l¹nh. Chøc n¨ng nµy chñ yÕu do t¸c ®éng cña lipoprotein vµ lecithin trong lßng ®á. §−êng saccharide ®ãng vai trß quan träng trong m«i tr−êng, do t¸c ®éng ®Õn ¸p suÊt thÈm thÊu, nã cã t¸c dông b¶o vÖ tinh trïng khi ë nhiÖt ®é thÊp vµ lµ nguån n¨ng l−îng cho tinh trïng. Nh÷ng saccharide cã khèi l−îng ph©n tö cao, lµm cho ho¹t lùc cña tinh trïng tèt h¬n sau khi ®«ng l¹nh vµ gi¶i ®«ng. C¸c saccharide cã ph©n tö l−îng cao (tÝnh theo ph©n tö l−îng gi¶m dÇn) bao gåm: Trisaccharide, disacharide, hexoses vµ pentone. Trong sè hexoses th× glucose cã hiÖu qu¶ nhÊt, cã c¸c chÊt ®a ®−êng polysaccharide th× Ýt cã t¸c dông. B¶o vÖ l¹nh b»ng saccharide lµ nhê cã nhãm hydroxy (-OH) trong cÊu tróc, do ®ã cã xu h−íng h×nh thµnh liªn kÕt hydro. ChÊt ®Öm cã vai trß quan träng trong duy tr× mµng sinh chÊt cña tinh trïng khi ®«ng l¹nh vµ khi gi¶i ®«ng, trong kÝch thÝch trao ®æi chÊt diÔn ra b×nh th−êng ë tinh trïng sau gi¶i ®«ng, ®ång thêi duy tr× søc sèng cña chóng. ChÊt ®Öm ph¶i phï hîp nh− lµ m«i tr−êng khi ®«ng l¹nh vµ ph¶i cã ®Æc tÝnh sau: - Duy tr× møc thÊp nhÊt vÒ sù tæn h¹i cho tinh trïng do c¸c muèi g©y ra. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 25 - Kh¶ n¨ng thÊm qua mµng sinh chÊt ph¶i thÊp vµ cã søc ®Ò kh¸ng m¹nh víi c¸c enzyme. §Öm ion zwitter cã nh÷ng tÝnh chÊt trªn nªn nã tèt h¬n so víi ®Öm phosphat hoÆc ®Öm Natri citrat. §Öm ion zwitter lµ Trihydroxy methylaminomethane (Tris) vµ N-hydroxymethyl-2-aminoethanesulfonic acid (TES) (Bïi Xu©n Nguyªn vµ CS, 1994) [15]. 2.5.3.2. B¶o qu¶n ë 5oC tr−íc khi ®«ng l¹nh B¶o qu¶n ë 5oC tr−íc khi ®«ng l¹nh sÏ t¨ng c−êng søc kh¸ng ®«ng cho tinh trïng bß. Th«ng th−êng tinh bß sau khi khai th¸c vµ ®ñ tiªu chuÈn pha chÕ th× tiÕn hµnh xö lý gåm c¸c b−íc: - Pha logng lÇn ®Çu tinh dÞch ë 35oC. - Lµm l¹nh dÇn xuèng 5oC vµ b¶o qu¶n tõ 1,5 ®Õn 2 giê. - Pha logng lÇn hai víi m«i tr−êng cã chøa glycerol. - C©n b»ng trong 2 ®Õn 3 giê. - §«ng l¹nh tinh trïng. - B¶o qu¶n tinh trïng ®g lµm l¹nh ë 5oC tr−íc khi pha logng lÇn hai ®g n©ng cao ®¸ng kÓ tû lÖ sèng cña tinh trïng sau khi ®«ng l¹nh vµ gi¶i ®«ng. Mét c¸ch kh¸c (c¸ch 2) cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ b¶o qu¶n qua ®ªm (tõ 20 ®Õn 22 giê), tinh trïng ®g lµm l¹nh ë 5OC, tr−íc khi pha logng lÇn hai. Søc sèng cña tinh trïng theo c¸ch xö lý 2 tèt h¬n so víi c¸ch sö lý th«ng th−êng (c¸ch 1). C¸ch thø 3 lµ b¶o qu¶n tinh trïng qua ®ªm khi ®g c©n b»ng víi glycerol trong 20 ®Õn 22 giê, ë 5OC sau khi pha logng lÇn 2. C¸ch hai tèt h¬n nhiÒu so víi c¸ch thø 3 vµ ®iÒu nµy thÓ hiÖn søc kh¸ng ®«ng cña tinh trïng kh¸c nhau tïy theo giai ®o¹n nhËy c¶m víi nhiÖt ®é thÊp (Tsuyoshi, 1992) [44]. 2.5.3.3. Nång ®é glycerol vµ thêi gian c©n b»ng Nång ®é glycerol trong m«i tr−êng pha logng cuèi cïng ®Ó lµm ®«ng l¹nh tinh trïng bß vµo kho¶ng 7%, nh−ng tû lÖ nµy cßn h¬i kh¸c nhau tuú theo c¸c thµnh phÇn cña m«i tr−êng pha logng. Nång ®é tèi −u cho søc sèng cña tinh trïng lµ 11% víi s÷a khö b¬. Nång ®é glycerol trong m«i tr−êng pha Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 26 logng cã mèi t−¬ng quan ®¸ng tin cËy víi tèc ®é gi¶i ®«ng, ®ã lµ nång ®é glycerol cao trong m«i tr−êng pha logng lµ cÇn thiÕt cho tèc ®é gi¶i ®«ng nhanh (Hiroshi,1992) [34]. Thêi gian tõ lóc bæ sung glycerol vµo m«i tr−êng pha logng (pha logng lÇn hai) ®Õn khi b¾t ®Çu lµm ®«ng l¹nh ®−îc gäi lµ thêi gian c©n b»ng glycerol. H×nh 7: ¶nh h−ëng cña glycerol trong dung dÞch NaCl so víi nång ®é NaCl trong dung dÞch cßn l¹i khi dung dÞch NaCl (0,15M) ®−îc ®«ng l¹nh (Hiroshi 1992) [34] 2.5.3.4. Tèc ®é lµm l¹nh Tèc ®é lµm l¹nh qu¸ nhanh sÏ g©y tæn h¹i ®Õn tinh trïng v× nã g©y ra siªu l¹nh, lµm thÓ vÈn vµ n−íc l−u gi÷ trong tÕ bµo. §iÒu ®ã g©y ra ®«ng l¹nh ngo¹i bµo vµ sau ®ã ®«ng l¹nh néi bµo. Tèc ®é lµm l¹nh chËm sÏ g©y ra tËp trung nång ®é cho c¶ dung dÞch ngo¹i bµo vµ dung dÞch néi bµo vµ sÏ lµm rèi Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 27 lo¹n tÕ bµo, ®©y ®−îc coi lµ ¶nh h−ëng cña dung dÞch. Tèc ®é lµm l¹nh tèi −u lµ tèc ®é lµm gi¶m tèi ®a c¶ ®«ng l¹nh néi bµo vµ ¶nh h−ëng cña dung dÞch. Tèc ®é lµm l¹nh tèi −u nµy kh¸c nhau kh«ng chØ theo lo¹i tÕ bµo mµ cßn theo c¸c yÕu tè nh− c¸c thµnh phÇn cña thÓ vÈn tÕ bµo vµ lo¹i chÊt chèng ®«ng b¨ng. Ch¼ng h¹n dung dÞch ®−êng saccharide ®−îc ®«ng l¹nh nhanh (®«ng l¹nh tõ 2 ®Õn 4 phót, 5oC xuèng -79oC) sÏ cho ho¹t lùc tinh trïng sau gi¶i ®«ng cao h¬n so víi ®«ng l¹nh chËm (®«ng l¹nh 45 phót, 5oC xuèng - 79oC), v× ®g ng¨n c¶n ®−îc ¶nh h−ëng cña dung dÞch. M«i tr−êng pha logng cã nång ®é glycerol tõ 5% ®Õn 7% ®−îc ®«ng l¹nh nhanh (®«ng l¹nh tõ 3 ®Õn 5 phót, 5oC xuèng -130oC) cho ho¹t lùc tinh trïng cao h¬n so víi ®«ng l¹nh chËm (®«ng l¹nh tõ 20 ®Õn 40 phót, 5oC xuèng -79oC) (Hiroshi,1992) [34]. 2.5.3.5. Tèc ®é gi¶i ®«ng Tèc ®é gi¶i ®«ng tinh ®«ng l¹nh cã ¶nh h−ëng lín ®Õn søc sèng, ho¹t lùc, tû lÖ acrosome b×nh th−êng vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña tinh trïng. Gi¶i ®«ng tinh cäng r¹ b»ng n−íc 35oC søc sèng tinh trïng cao h¬n so víi n−íc 4oC hoÆc 20oC. Gi¶i ®«ng ë n−íc tõ 35oC ®Õn 37oC còng cho tû lÖ acrosome b×nh th−êng cao h¬n so víi n−íc 4oC hoÆc 20oC. Nh−ng nÕu gi¶i ®«ng b»ng n−íc cã nhiÖt ®é cao h¬n n÷a, ch¼ng h¹n n−íc 90oC, sÏ lµm gi¶m søc sèng cña tinh trïng. NÕu tinh trïng ®−îc b¶o qu¶n ë nhiÖt ®é 37oC sau khi gi¶i ®«ng, cäng r¹ nµo ®−îc gi¶i ®«ng nhanh ë nhiÖt ®é cao h¬n sÏ cã søc sèng tinh trïng cao h¬n. 2.5.3.6. Thêi gian b¶o qu¶n Tinh trïng ®«ng l¹nh ph¶i lu«n lu«n ®−îc b¶o qu¶n ngËp ch×m trong nit¬ láng (-196oC), nÕu b¶o qu¶n tèt sau vµi chôc n¨m, tû lÖ sèng vµ søc ho¹t ®éng cña tinh trïng vÉn kh«ng thay ®æi, kh¶ n¨ng thô tinh vÉn kh«ng bÞ gi¶m (Hµ V¨n Chiªu, 1996) [8]. ë Thôy Sü tinh bß ®«ng l¹nh b¶o qu¶n 20 n¨m vÉn thô tinh vµ bß mÑ ®Î bª con ngµy 25-7-1975. ë NhËt B¶n tinh cäng r¹ b¶o qu¶n tõ 4 ®Õn 13 n¨m vÉn cã søc ho¹t ®éng tõ 45% ®Õn 55% vµ cã tû lÖ thô Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 28 tinh 54%. Cã nhiÒu tr−êng hîp tinh ®«ng l¹nh b¶o qu¶n 20 n¨m vÉn cã tû lÖ thô tinh lµ 69,8% (Hiroshi,1992) [34]. H×nh 8: BiÕn ®æi vËt lý trong tÕ bào khi ®«ng l¹nh (Mazur,1989) [40] 2.5.4. M«i tr−êng pha loWng tinh dÞch Nhê pha logng nªn ®g ph¸t huy ®−îc tÝnh −u viÖt cña thô tinh nh©n t¹o nh− t¨ng kh¶ n¨ng chÞu l¹nh, t¨ng hiÖu qu¶ sö dông tinh dÞch bß. M«i tr−êng pha logng cÇn ®¶m b¶o nh÷ng tÝnh chÊt sau ®©y: 2.5.4.1. ¸p suÊt thÈm thÊu ¸p suÊt thÈm thÊu cña mét chÊt láng phô thuéc vµo nång ®é hßa tan cña c¸c ph©n tö víi c¸c ion cã trong dung dÞch ®ã. §Ó cho tinh trïng tån t¹i ®−îc, ¸p suÊt thÈm thÊu cña m«i tr−êng (¸p suÊt ngo¹i bµo) ph¶i t−¬ng ®−¬ng víi ¸p suÊt thÈm thÊu bªn trong tinh trïng (¸p suÊt néi bµo), tøc lµ cã hiÖn t−îng ®¼ng tr−¬ng. C¸c dung dÞch −u tr−¬ng (¸p suÊt ngo¹i bµo lín h¬n néi bµo) sÏ lµm cho tinh trïng teo l¹i. C¸c dung dÞch nh−îc tr−¬ng(¸p suÊt néi bµo lín h¬n ngo¹i bµo) sÏ lµm cho tinh trïng tr−¬ng phång lªn vµ cã thÓ g©y vì mµng tinh trïng (NguyÔn TÊn Anh, 1984) [1]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 29 2.5.4.2. pH vµ n¨ng lùc ®Öm cña m«i tr−êng pH cña m«i tr−êng phï thuéc vµo nång ®é H+ cã trong m«i tr−êng. Nång ®é H+ cµng t¨ng th× m«i tr−êng cµng toan tÝnh vµ ng−îc l¹i. M«i tr−êng pha logng tinh dÞch ph¶i cã pH tõ 6,2 – 6,8 (NguyÔn TÊn Anh vµ NguyÔn Quèc §¹t, 1997) [2]. Trong s¶n xuÊt tinh ®Ó m«i tr−êng cã kh¶ n¨ng duy tr× mét c¸ch æn ®Þnh ®é pH ë møc thÝch hîp, ng−êi ta ®−a vµo m«i tr−êng lo¹i hãa chÊt cã t¸c dông lµm gi¶m kh¶ n¨ng kiÒm hãa hoÆc toan hãa cña m«i tr−êng. 2.5.4.3 ChÊt ®iÖn gi¶i vµ kh«ng ®iÖn gi¶i trong m«i tr−êng ChÊt kh«ng ®iÖn gi¶i lµm gi¶m ®é dÉn ®iÖn cña m«i tr−êng gióp tinh trïng tr¸nh ®−îc mÊt ®iÖn tÝch, ng¨n ngõa hiÖn t−îng tô dÝnh cña tinh trïng vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho tinh trïng duy tr× sù sèng. ChÊt kh«ng ®iÖn gi¶i gi÷ vai trß chÊt khö, g¸nh chÞu sù t¸c ®éng cña oxy nªn cã t¸c dông nh− chÊt chèng oxy hãa vµ b¶o vÖ chÊt chèng ®«ng cña tinh dÞch khái bÞ oxy hãa. Tinh trïng rÊt mÉn c¶m víi dung dÞch NaCl, nh−ng vÉn ph¶i ®−a vµo m«i tr−êng pha logng tinh dÞch mét l−îng nhÊt ®Þnh chÊt ®iÖn gi¶i kh«ng ®éc vµ cã anion hãa trÞ cao. NÕu t¨ng cation sÏ lµm cho tinh trïng tô dÝnh, khi ®«ng l¹nh tinh trïng sÏ chãng chÕt, cßn c¸c anion t¸c dông lªn tinh trïng tèt h¬n, v× nã chèng ®−îc hiÖn t−îng tô dÝnh cña tinh trïng (Tsuyoshi, 1992) [44]. 2.5.4.4. T¸c dông cña Glycerol 2.5.4.4.1. Glycerol lµm thay ®æi ®«ng l¹nh vµ gi¶i ®«ng ®èi víi thÓ vÈn tÕ bµo Glycerol cã ¶nh h−ëng ®Õn thÓ vÈn tÕ bµo khi ®−îc ®«ng l¹nh råi gi¶i ®«ng . VÝ dô nÕu thÓ vÈn tinh trïng trong dung dÞch Ringer ®−îc phÕt máng trªn phiÕn kÝnh, khi ®−îc lµm l¹nh nã b¾t ®Çu ®«ng l¹nh ë 0oC - 8oC. C¸c tinh thÓ b¨ng cã h×nh gËy dÑt, h×nh n¨m c¹nh, ë biªn ®é nhiÖt ®é nµy nã lín lªn nhanh chãng. ë nhiÖt ®é -20oC, tinh trïng bÞ ®Èy ®i do sù lín lªn cña c¸c tinh thÓ b¨ng vµ buéc vµo kho¶ng trèng gi÷a c¸c tinh thÓ b¨ng kh¸c. Lµm Êm nhanh sÏ Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 30 lµm gi¶m sè l−îng tinh thÓ nµy vµ kÝch thÝch t¨ng nhanh sè bät khÝ vµ vÕt nøt trªn tinh thÓ b¨ng. Khi b¨ng tan tinh trïng n»m ë c¹nh c¸c tinh thÓ, tinh trïng l¬ löng trong dung dÞch Ringer cã chøa 15% - 20% glycerol ban ®Çu ®«ng l¹nh ë10oC - 20oC. C¸c tinh thÓ b¨ng lín lªn cã h×nh gièng nh− mét chiÕc l«ng chim hoÆc c©y d−¬ng xØ. ThËm chÝ ë - 40oC, víi kh«ng gian kh¸ chËt gi÷a c¸c tinh thÓ, tinh trïng vÉn l¬ löng gi÷a nh÷ng kho¶ng hë nµy. Khi dung dÞch ®−îc lµm Êm lªn, c¸c tinh thÓ b¨ng tan ch¶y chËm, nh−ng kh«ng thay ®æi nhanh chãng nh− tr−íc ®ã. B»ng c¸ch nµy, glycerol cã t¸c dông nh− mét chÊt hßa tan muèi vµ lµm gi¶m bít nh÷ng thay ®æi vËt lý häc khi lµm ®«ng l¹nh vµ gi¶i ®«ng (Hiroshi, 1992) [34]. 2.5.4.4.2. Glycerol ®i vµo tÕ bµo Trong m«i tr−êng pha logng tinh glycerol ngÊm vµo tinh trïng thay thÕ n−íc bÞ mÊt ®i lµm cho tÕ bµo tinh trïng kh«ng bÞ teo. Glycerol lµm cho n−íc ®«ng b¨ng ë d¹ng h¹t nhá, lo¹i trõ ®−îc sù dgn në cña tinh thÓ n−íc néi bµo, chèng ®−îc sù ph¸ vì tÕ bµo, nã cßn gi÷ ®−îc sù æn ®Þnh nång ®é cña c¸c chÊt hßa tan, kh«ng lµm thay ®æi ¸p suÊt thÈm thÊu, h¹n chÕ ph¸ vì c¸c protein cña tinh trïng (Hiroshi, 1992) [34]. 2.5.4.5. T¸c dông cña kh¸ng sinh trong m«i tr−êng pha loTng Trong m«i tr−êng pha logng tinh dÞch th−êng cã mét l−îng kh¸ng sinh nhÊt ®Þnh, th−êng lµ Peniciline vµ Streptomycine. Peniciline cã t¸c dông øc chÕ tæng hîp c¸c mucopeptid cña vá tÕ bµo vi khuÈn. Vi khuÈn tr−ëng thµnh, vá tÕ bµo máng ra t¹i mét sè ®iÓm ®Ó chuÈn bÞ ph©n bµo, t¹i c¸c ®iÓm ®ã peniciline phãng bÕ men chuyÓn hãa peptid, lµm cho vá tÕ bµo vi khuÈn kh«ng ®−îc bæ sung trong lóc thÓ tÝch cña nguyªn sinh chÊt vÉn t¨ng lµm tÕ bµo vi khuÈn vì. Streptomycine lµm tæn h¹i ®Õn arn th«ng tin, lµm cho ARN th«ng tin chän nhÇm c¸c axÝt amin, t¹o ra mét ®a peptid kh¸c, protein kh«ng h×nh thµnh, do ®ã vi khuÈn míi kh«ng ®−îc t¹o nªn (Hoµng TÝch HuyÒn, 1994) [14]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 31 3. §èi t−îng , Néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu. 3.1.1 §èi t−îng nghiªn cøu: §èi t−îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ 10 bß ®ùc gièng Brahman, cã nguån gèc tõ australia – nhËp th¸ng 6 n¨m 2009 vµ cã ®é tuæi tõ 20 th¸ng ®Õn 22 th¸ng, khèi l−îng c¬ thÓ tõ 350kg ®Õn 400kg. 3.1.2 §Þa ®iÓm nghiªn cøu. Tr¹m nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh Moncada (T¶n LÜnh- Ba V× - Hµ Néi). 3.1.3 Thêi gian nghiªn cøu: Tõ th¸ng 10 n¨m 2009 ®Õn hÕt th¸ng 10 n¨m 2010. 3.2 Néi dung nghiªn cøu 3.2.1. §¸nh gi¸ mét sè chØ tiªu sè l−îng, chÊt l−îng tinh dÞch cña bß ®ùc gièng brahman óc. - ThÓ tÝch tinh dÞch (ml/lÇn) (V) - Nång ®é tinh trïng (tû/ml) (C) - Ho¹t lùc cña tinh trïng (A) (%) - ChØ tiªu tæng hîp (VAC) - Mµu s¾c tinh dÞch - pH tinh dÞch - Tû lÖ tinh trïng kú h×nh (K) (%) - Tû lÖ tinh trïng sèng (%) 3.2.2. Kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh cña bß ®ùc gièng brahman óc - TØ lÖ c¸c lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn (%) - Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt ®−îc trong mét lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 32 chuÈn (liÒu/lÇn khai th¸c) - Sè l−îng tinh cäng ra s¶n xuÊt/n¨m vµ tû lÖ tinh cäng r¹ ®¹t tiªu chuÈn sau ®«ng l¹nh(%) 3.2.3. ChÊt l−îng tinh sau gi¶i ®«ng vµ b¶o qu¶n 3.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.3.1. S¬ ®å nghiªn cøu Các bước nghiên cứu ñược thực hiện theo sơ ñồ sau: 3.3.2. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ mét sè chØ tiªu sè l−îng, chÊt l−îng tinh trïng bß Brahman óc + ThÓ tÝch tinh dÞch: kiÓm tra b»ng quan s¸t trªn èng ®ong cã chia v¹ch kh¾c ml. Bß ®ùc gièng Brahman óc Khai th¸c tinh vµ nghiªn cøu sè l−îng, chÊt l−îng tinh S¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh Ph©n tÝch kÕt qu¶ KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 33 + Mµu s¾c tinh dÞch x¸c ®Þnh b»ng quan s¸t sau mçi lÇn khai th¸c tinh. + pH tinh dÞch ®o b»ng giÊy ®o pH cña hgng Merck. + Nång ®é tinh trïng ®¸nh gi¸ b»ng m¸y so mµu Photometer SDM5 cña hgng Minitub (§øc) (tû/ml). + Ho¹t lùc cña tinh trïng: KiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi cã kÕt nèi víi mµn h×nh theo ph−¬ng ph¸p cña NhËt B¶n. + Tû lÖ tinh trïng kú h×nh: KiÓm tra b»ng ph−¬ng ph¸p nhuém mµu vµ ®Õm trªn kÝnh hiÓn vi kho¶ng 500 tinh trïng, råi tÝnh theo phÐp tÝnh sè häc th«ng dông Sè l−îng tinh trïng kú h×nh Tû lÖ tinh trïng kú h×nh(%) = x 100 500 + Tû lÖ tinh trïng sèng, chÕt (%) ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch nhuém eosin 5%, tinh trïng chÕt lµ nh÷ng tinh trïng b¾t mµu, ®Õm tæng sè kho¶ng 500 tinh trïng, råi tÝnh tû lÖ % b»ng phÐp tÝnh sè häc th«ng dông. Sè l−îng tinh trïng sèng Tû lÖ tinh trïng sèng(%) = x 100 500 + Tæng sè tinh trïng sèng vµ tiÕn th¼ng trong mét lÇn lÊy tinh ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tÝch cña c¸c chØ tiªu VAC. 3.3.3. Kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh ®«ng l¹nh cña bß ®ùc gièng Brahman óc - TØ lÖ c¸c lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ghi chÐp vµ ®¸nh gi¸ tÊt c¶ c¸c chØ tiªu víi tinh t−¬i cña tõng lÇn lÊy tinh råi tÝnh theo ph−¬ng ph¸p sè häc. Sè lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn Tû lÖ c¸c lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn = x 100 Tæng sè lÇn khai th¸c tinh - Sè l−îng tinh cäng r¹ s¶n xuÊt ®−îc trong mét lÇn khai th¸c tinh ®¹t tiªu chuÈn (liÒu/lÇn khai th¸c), lµ tæng sè tinh cäng r¹ ®«ng l¹nh ®−îc s¶n Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận văn thạc sĩ nông nghiệp ......... 34 xuÊt ra trong mét lÇn khai th¸c tinh, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p ghi chÐp vµ thèng kª th«ng dông. - Tû lÖ tinh cäng r¹ ®¹t tiªu chuÈn sau ®«ng l¹nh (%) Tû lÖ tinh cäng r¹ ®¹t Tæng sè tinh cäng r¹ ®¹t tiªu chuÈn sau ®«ng l¹nh tiªu chuÈn sau ®«ng l¹nh = × 100 Tæng sè tinh cäng r¹ s¶n xuÊt 3.3.4. ChÊt l−îng tinh sau gi¶i ®«ng vµ b¶o qu¶n ChÊt l−îng tinh sau gi¶i ®«ng vµ b¶o qu¶n ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua ho¹t lùc tinh trïng. Ho¹t lùc tinh trïng sau gi¶i ®«ng, sau 6 vµ 12 th¸ng b¶o qu¶n. Tinh cäng r¹ ®−îc lÊy ngÉu nhiªn tõ 1 ®Õn 2 cäng r¹ gi¶i ®«ng ë nhiÖt ®é 36oC ®Õn 37oC, thêi gian 30 gi©y theo tõng ngµy s¶n xuÊt cña tõng bß ®ùc gièng vµ ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng kÝnh hiÓn vi cã kÕt nèi víi mµn h×nh. 3.3.5. S¶n xuÊt tinh bß ®«ng l¹nh d¹ng cäng r¹ - ChuÈn bÞ ©m ®¹o gi¶: C¸c bé phËn cña ©m ®¹o gi¶ ®−îc khö trïng, l¾p r¸p vµ b¶o qu¶n trong tñ Êm 42oC tr−íc khi khai th¸c tinh. - ChuÈt bÞ bß ®ùc gièng Brahman khai th¸c tinh: Bß ®ùc gièng Brahman ®Õn lÞch khai th¸c tinh, ®Çu giê s¸ng ®−îc ®−a ra khu vùc chê khai th¸c tinh, t¾m ch¶i s¹ch sÏ b»ng n−íc s¹ch vµ thôt röa bao d−¬ng vËt b»ng n−íc muèi sinh lý 0,9% tr−íc khi lÊy tinh 30 phót. - ChuÈn bÞ bß lµm gi¸ vµ gi¸ nh¶y nh©n t¹o: Chän bß lµm gi¸ hoÆc gi¸ nh¶y thÝ._.