Đánh giá hiệu quả và đề xuất hướng sử dụng đất nông nghiệp theo hướng phát triển bền vững huyện Yên Định tỉnh Thanh Hoá

1. Më ®Çu 1.1 TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi §Êt ®ai lµ tµi nguyªn quèc gia v« cïng quý gi¸, lµ t­ liÖu s¶n xuÊt ®Æc biÖt, lµ nguån néi lùc, nguån vèn to lín cña ®Êt n­íc, lµ thµnh phÇn quan träng cña m«i tr­êng sèng, lµ ®Þa bµn ph©n bè cña c¸c khu d©n c­, x©y dùng c¸c c¬ së kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, an ninh, quèc phßng. Chóng ta biÕt r»ng kh«ng cã ®Êt th× kh«ng thÓ s¶n xuÊt, còng kh«ng cã sù tån t¹i cña con ng­êi vµ ®Êt vai trß ®Æc biÖt quan träng víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Trong n«ng nghiÖp ®Êt ®ai ®ãng mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng, lµ yÕu tè hµng ®Çu cña ngµnh s¶n xuÊt nµy. §Êt ®ai kh«ng chØ lµ chç tùa, chç ®øng ®Ó lao ®éng mµ cßn lµ nguån cung cÊp thøc ¨n cho c©y trång, mäi t¸c ®éng cña con ng­êi vµo c©y trång ®Òu dùa vµo ®Êt vµ th«ng qua ®Êt ®ai “Ruéng ®Êt lµ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu vµ ®Æc biÖt kh«ng thÓ thay thÕ ®­îc. Ruéng ®Êt võa lµ ®èi t­îng lao ®éng võa lµ t­ liÖu lao ®éng”[8]. “Ruéng ®Êt trong n«ng nghiÖp ®ãng mét vai trß lµ søc s¶n xuÊt quan träng nhÊt, thiÕu nã th× kh«ng thÓ cã qu¸ tr×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp” [23]. V× vËy, sö dông ®Êt lµ mét phÇn hîp thµnh cña chiÕn l­îc n«ng nghiÖp sinh th¸i vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng [38]. N«ng nghiÖp lµ ho¹t ®éng cæ nhÊt vµ c¬ b¶n nhÊt cña loµi ng­êi [13]. HÇu hÕt c¸c n­íc trªn thÕ giíi ®Òu ph¶i x©y dùng mét nÒn kinh tÕ trªn c¬ së ph¸t triÓn n«ng nghiÖp dùa vµo khai th¸c tiÒm n¨ng cña ®Êt, lÊy ®ã lµm bµn ®¹p cho viÖc ph¸t triÓn c¸c ngµnh kh¸c. Lµ mét s¶n phÈm tù nhiªn nh­ng ®Êt ®ai kh«ng gièng nh­ nhiÒu tµi nguyªn kh¸c bëi diÖn tÝch h¹n chÕ vµ vÞ trÝ cè ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh sö dông ®Êt, con ng­êi ®· t¸c ®éng lµm thay ®æi ®Êt ®ai theo c¶ hai chiÒu h­íng xÊu vµ tèt [35]. §©y lµ kÕt qu¶ cña mét thêi gian dµi do con ng­êi s¶n xuÊt, canh t¸c phiÕn diÖn kh«ng quan t©m ®Õn sù båi bæ ®Êt ®ai hay nãi c¸ch kh¸c, con ng­êi ®· kh«ng coi ®Êt ®ai nh­ mét c¬ thÓ sèng cÇn ®­îc ch¨m sãc ®Ó nã khoÎ m¹nh vµ phôc vô con ng­êi tèt h¬n. ViÖt Nam lµ mét n­íc n«ng nghiÖp ®Êt chËt ng­êi ®«ng, ®Êt ®ai ®­îc sö dông vµo môc ®Ých n«ng nghiÖp l¹i chiÕm tû lÖ thÊp (chØ chiÕm 28,38% tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn) nªn chØ sè vÒ ®Êt n«ng nghiÖp b×nh qu©n ®Çu ng­êi lµ 1162,64 m2/ng­êi [26]. ChÝnh v× vËy, viÖc sö dông tèt ®Êt ®ai nh»m ®em l¹i hiÖu qu¶ cho x· héi lµ vÊn ®Ò hÕt søc quan träng lu«n ®­îc §¶ng vµ nhµ n­íc quan t©m. GÇn 20 n¨m ®æi míi võa qua, §¶ng vµ nhµ n­íc ta ®· cã nhiÒu chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ kinh tÕ n«ng th«n theo h­íng s¶n xuÊt hµng ho¸ g¾n víi thÞ tr­êng theo h­íng ph¸t triÓn m¹nh; v÷ng ch¾c; cã hiÖu qu¶ [10]. §¹i héi ®· quyÕt ®Þnh ®­êng lèi, chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi n­íc ta 10 n¨m (2001 - 2010), trong ®ã n«ng nghiÖp ®­îc quan t©m ®Æc biÖt “§Èy nhanh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng nghiÖp theo h­íng h×nh thµnh nÒn n«ng nghiÖp hµng ho¸ lín, phï hîp víi nhu cÇu thÞ tr­êng vµ ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña tõng vïng, chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh nghÒ, lao ®éng, t¹o viÖc lµm thu hót nhiÒu lao ®éng n«ng th«n" [10]. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hßa cïng víi xu thÕ toµn cÇu ho¸ nÒn kinh tÕ thÕ giíi, nÒn kinh tÕ cña ViÖt Nam ngµy cµng ph¸t triÓn. Cïng víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn nµy, con ng­êi ngµy cµng “v¾t kiÖt” nguån tµi nguyªn quý gi¸ nµy ®Ó phôc vô cho lîi Ýt cña m×nh. V× vËy, tæ chøc sö dông nguån tµi nguyªn ®Êt hîp lý, cã hiÖu qu¶ cao theo quan ®iÓm sinh th¸i vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®ang trë thµnh vÊn ®Ò mang tÝnh toµn cÇu. Môc ®Ých cña viÖc sö dông ®Êt lµ lµm thÕ nµo ®Ó khai th¸c nguån tµi nguyªn cã h¹n nµy mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ, hiÖu qu¶ sinh th¸i, hiÖu qu¶ x· héi cao nhÊt, ®¶m b¶o lîi Ých tr­íc m¾t vµ l©u dµi. Nãi c¸ch kh¸c, môc tiªu hiÖn nay cña loµi ng­êi lµ phÊn ®Êu x©y dùng mét nÒn n«ng nghiÖp toµn diÖn vÒ kinh tÕ, x· héi, m«i tr­êng mét c¸ch bÒn v÷ng. Yªn §Þnh lµ mét trong 13 huyÖn ®ång b»ng cña tØnh Thanh Ho¸, cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn lµ 21.947 ha; 38.441 hé víi d©n sè 176.588 ng­êi [9]. B×nh qu©n nh©n khÈu trªn mét hé kh¸ cao 4,59 ng­êi. HuyÖn Yªn §Þnh n»m trªn trôc ®­êng Quèc lé 45. PhÝa §«ng - B¾c lµ khu c«ng nghiÖp mÝa ®­êng vµ vËt liÖu x©y dùng Th¹ch Thµnh - BØm S¬n. PhÝa T©y – Nam lµ khu c«ng nghiÖp mÝa ®­êng, chÕ biÕn l©m s¶n, dÞch vô, du lÞch Lam S¬n - Môc S¬n. PhÝa §«ng – Nam lµ khu c«ng nghiÖp dÞch vô tæng hîp, trung t©m v¨n ho¸ tØnh (Thµnh phè Thanh Ho¸). Tõ Yªn §Þnh ®Õn c¸c trung t©m c«ng nghiÖp trªn kho¶ng 25km, nªn rÊt cã ®iÒu kiÖn thóc ®Èy kinh tÕ, giao l­u hµng ho¸ víi c¸c huyÖn b¹n, nhÊt lµ hµng ho¸ n«ng s¶n. Lµ mét huyÖn thuÇn n«ng, diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp lín, h¬n 90% lao ®éng cña huyÖn lµ lao ®éng n«ng nghiÖp nªn ®êi sèng ng­êi d©n chñ yÕu phô thuéc vµo n«ng nghiÖp. Tuy n¨ng suÊt vµ s¶n l­îng c©y trång cña huyÖn ®· ®¹t ®­îc kh¸ cao so víi c¸c huyÖn kh¸c trong tØnh. Nh­ng gi¸ trÞ trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch cßn thÊp, thu nhËp cña ng­êi d©n lµm n«ng nghiÖp cßn thÊp, ch­a ®¸p øng ®­îc yªu cÇu vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña huyÖn. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ®ã lµ viÖc s¶n xuÊt manh món nhá lÎ nªn ch­a tËn dông ®­îc lîi thÕ ®Êt ®ai, khÝ hËu cña huyÖn. Trong lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp viÖc s¶n xuÊt nhá lÎ, manh món th­êng cho hiÖu qu¶ thÊp, chØ thÝch hîp cho nÒn s¶n xuÊt tù cung tù cÊp. Ngµy nay trong xu h­íng s¶n xuÊt hµng hãa vµ héi nhËp toµn cÇu, viÖc tæ chøc s¶n xuÊt nµy kh«ng cßn thÝch hîp. Xu thÕ tÊt yÕu lµ ph¶i tæ chøc l¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn nh÷ng quy m« lín h¬n. V× vËy viÖc sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ nh»m ®em l¹i ngµy cµng nhiÒu h¬n nh÷ng s¶n phÈm cho x· héi lµ vÊn ®Ò quan t©m trong kinh tÕ n«ng nghiÖp, còng nh­ ®¶m b¶o ®­îc ®é an toµn cho ®Êt ®ai mµ kh«ng tæn h¹i ®Õn m«i tr­êng sèng lµ vÊn ®Ò hÕt søc quan träng. XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn ®ã, víi mong muèn gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ n«ng nghiÖp vµ sö dông hîp lý h¬n ®Êt n«ng nghiÖp, b¶o vÖ m«i tr­êng, ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña huyÖn Yªn §Þnh trong nh÷ng n¨m tr­íc m¾t vµ l©u dµi. Chóng t«i tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi: “§¸nh gi¸ hiÖu qu¶ vµ ®Ò xuÊt h­íng sö dông ®Êt n«ng nghiÖp theo h­íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng huyÖn Yªn §Þnh tØnh Thanh Ho¸ ” 1.2. ý nghÜa cña ®Ò tµi - Gãp phÇn hoµn thiÖn lý luËn vÒ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp , trªn c¬ së ®ã x©y dùng ®Þnh h­íng ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trong t­¬ng lai. - Gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n©ng cao møc thu nhËp cña ng­êi d©n. 1.3. Môc ®Ých nghiªn cøu - §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp nh»m gãp phÇn gióp ng­êi d©n lùa chän ph­¬ng thøc sö dông ®Êt phï hîp trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña huyÖn. - §Þnh h­íng vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng. 2. Tæng quan tµi liÖu 2.1 Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp 2.1.1 §Êt n«ng nghiÖp §Êt ®ai lµ nguån tµi nguyªn v« cïng quý gi¸ mµ thiªn nhiªn ban tÆng cho con ng­êi, con ng­êi sinh ra trªn ®Êt, sèng vµ lín lªn nhê vµo s¶n phÈm cña ®Êt. Tuy vËy, kh«ng ph¶i ai còng hiÓu ®Êt lµ g×? §Êt sinh ra tõ ®©u? T¹i sao l¹i ph¶i gi÷ g×n b¶o vÖ nguån tµi nguyªn nµy. Häc gi¶ ng­êi Nga, Docutraiep cho r»ng “§Êt lµ vËt thÓ thiªn nhiªn cÊu t¹o ®éc lËp, l©u ®êi do kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng tæng hîp cña 5 yÕu tè h×nh thµnh bao gåm: ®¸, thùc vËt, ®éng vËt, khÝ hËu, ®Þa h×nh, thêi gian” [4]. Tuy vËy, kh¸i niÖm nµy ch­a ®Ò cËp tíi sù t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè kh¸c tån t¹i trong m«i tr­êng xung quanh, do ®ã sau nµy mét sè häc gi¶ kh¸c ®· bæ sung c¸c yÕu tè nh­ n­íc ngÇm vµ ®Æc biÖt lµ vai trß cña con ng­êi ®Ó hoµn chØnh kh¸i niÖm nªu trªn. Häc gi¶ ng­êi Anh, Wiliam ®· ®­a thªm kh¸i niÖm vÒ ®Êt nh­ sau “§Êt lµ líp mÆt t¬i xèp cña lôc ®Þa cã kh¶ n¨ng t¹o ra s¶n phÈm cho c©y” [26]. Bµn vÒ vÊn ®Ò nµy, C.M¸c ®· viÕt: “§Êt lµ t­ liÖu s¶n xuÊt c¬ b¶n vµ phæ biÕn quý b¸u nhÊt cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp”, “§iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc cña sù tån t¹i vµ sinh sèng cña hµng lo¹t thÕ hÖ loµi ng­êi kÕ tiÕp nhau” [4]. Trong ph¹m vi nghiªn cøu vÒ sö dông ®Êt, ®Êt ®ai ®­îc nh×n nhËn lµ mét nh©n tè sinh th¸i, bao gåm tÊt c¶ c¸c thuéc tÝnh sinh häc vµ tù nhiªn cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt cã ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh ®Õn tiÒm n¨ng vµ hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt [25]. Theo quan niÖm cña c¸c nhµ thæ nh­ìng vµ quy ho¹ch ViÖt Nam cho r»ng “§Êt lµ phÇn trªn mÆt cña vá tr¸i ®Êt mµ ë ®ã c©y cèi cã thÓ mäc ®­îc” [4] vµ ®Êt ®ai ®­îc hiÓu theo nghÜa réng: “§Êt ®ai lµ mét diÖn tÝch cô thÓ cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt, bao gåm tÊt c¶ c¸c yÕu tè cÊu thµnh cña m«i tr­êng sinh th¸i ngay trªn vµ d­íi bÒ mÆt bao gåm: khÝ hËu, thêi tiÕt, thæ nh­ìng, ®Þa h×nh, mÆt n­íc, c¸c líp trÇm tÝch s¸t bÒ mÆt cïng víi n­íc ngÇm vµ kho¸ng s¶n trong lòng đất, ®éng thùc vËt, tr¹ng th¸i ®Þnh c­ cña con ng­êi, nh÷ng kÕt qu¶ cña con ng­êi trong qu¸ khø vµ hiÖn t¹i ®Ó l¹i ” [4]. Víi ý nghÜa ®ã, ®Êt n«ng nghiÖp lµ ®Êt ®­îc sö dông chñ yÕu vµo s¶n xuÊt cña c¸c ngµnh n«ng nghiÖp nh­ trång trät, ch¨n nu«i, nu«i trång thñy s¶n hoÆc sö dông vµo môc ®Ých nghiªn cøu thÝ nghiÖm vÒ n«ng nghiÖp. Khi nãi ®Êt n«ng nghiÖp ng­êi ta nãi ®Êt sö dông chñ yÕu vµo s¶n xuÊt cña c¸c ngµnh n«ng nghiÖp, bëi v× thùc tÕ cã tr­êng hîp ®Êt ®ai ®­îc sö dông vµo môc ®Ých kh¸c nhau cña c¸c ngµnh. Trong tr­êng hîp ®ã, ®Êt ®ai d­îc sö dông chñ yÕu cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp míi ®­îc coi lµ ®Êt n«ng nghiÖp, nÕu kh«ng sÏ lµ c¸c lo¹i ®Êt kh¸c (tïy theo viÖc sö dông vµo môc ®Ých nµo lµ chÝnh). Tuy nhiªn, ®Ó sö dông ®Çy ®ñ hîp lý ruéng ®Êt, trªn thùc tÕ ng­êi ta coi ®Êt ®ai cã thÓ tham gia vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp mµ kh«ng cÇn cã ®Çu t­ lín nµo c¶. V× vËy, LuËt ®Êt ®ai n¨m 2003 nªu râ: “§Êt n«ng nghiÖp lµ ®Êt sö dông vµo môc ®Ých s¶n xuÊt, nghiªn cøu, thÝ nghiÖm vÒ n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vµ nu«i trång thñy s¶n, lµm muèi vµ môc ®Ých b¶o vÖ, ph¸t triÓn rõng, bao gåm ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ®Êt s¶n xuÊt l©m nghiÖp, ®Êt nu«i trång thñy s¶n, ®Êt lµm muèi vµ ®Êt n«ng nghiÖp kh¸c”. 2.1.2 Vai trß ®Êt n«ng nghiÖp §Êt ®ai lµ tµi nguyªn thiªn nhiªn cña mçi quèc gia, ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, nã lµ c¬ së tù nhiªn, lµ tiÒn ®Ò cho mäi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh­ng vai trß cña ®Êt ®èi víi mçi ngµnh s¶n xuÊt cã tÇm quan träng kh¸c nhau. C.M¸c ®· nhÊn m¹nh “Lao ®éng chØ lµ cha cña c¶i vËt chÊt, cßn ®Êt lµ mÑ” [4]. HiÕn ph¸p n¨m 1992 quy ®Þnh: “Nhµ n­íc thèng nhÊt qu¶n lý ®Êt ®ai theo quy ho¹ch vµ ph¸p luËt” [10], LuËt ®Êt ®ai 2003 kh¼ng ®Þnh “§Êt ®ai lµ tµi nguyªn quèc gia v« cïng quý gi¸, lµ t­ liÖu s¶n xuÊt ®Æc biÖt, lµ thµnh phÇn quan träng hµng ®Çu cña m«i tr­êng sèng, lµ ®Þa bµn ph©n bè c¸c khu d©n c­, x©y dùng c¸c c¬ së kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, an ninh vµ quèc phßng”[15]. Trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, ®Êt ®ai lµ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu vµ ®Æc biÖt kh«ng thÓ thay thÕ, víi nh÷ng ®Æc ®iÓm: - §Êt ®ai ®­îc coi lµ t­ liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, bëi v× nã võa lµ ®èi t­îng lao ®éng võa lµ t­ liÖu lao ®éng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. §Êt ®ai lµ ®èi t­îng bëi lÏ nã lµ n¬i con ng­êi thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng cña m×nh t¸c ®éng vµo c©y trång vËt nu«i ®Ó t¹o ra s¶n phÈm. - §Êt ®ai lµ lo¹i t­ liÖu s¶n xuÊt kh«ng thÓ thay thÕ: bëi v× ®Êt ®ai lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn, nÕu biÕt sö dông hîp lý, søc s¶n xuÊt cña ®Êt ®ai ngµy cµng t¨ng lªn. §iÒu nµy ®ßi hái trong qu¸ tr×nh sö dông ®Êt ph¶i ®øng trªn quan ®iÓm båi d­ìng, b¶o vÖ, lµm giµu th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng cã ý nghÜa cña con ng­êi. - §Êt ®ai lµ tµi nguyªn bÞ h¹n chÕ bëi ranh giíi ®Êt liÒn vµ bÒ mÆt ®Þa cÇu [26]. §Æc ®iÓm nµy ¶nh h­ëng ®Õn kh¶ n¨ng më réng quy m« s¶n xuÊt n«ng - l©m nghiÖp vµ søc Ðp vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm, do nhu cÇu n«ng s¶n ngµy cµng t¨ng trong khi diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ngµy cµng bÞ thu hÑp. ViÖc khai khÈn ®Êt hoang hãa ®­a vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· lµm cho quÜ ®Êt n«ng nghiÖp t¨ng lªn. §©y lµ xu h­íng vËn ®éng cÇn khuyÕn khÝch. Tuy nhiªn, ®Êt ®­a vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ ®Êt hoang hãa, n»m trong quü ®Êt ch­a sö dông. V× vËy, cÇn ph¶i ®Çu t­ lín søc ng­êi vµ søc cña. Trong ®iÒu kiÖn nguån lùc cã h¹n, cÇn ph¶i tÝnh to¸n kü ®Ó ®Çu t­ cho c«ng t¸c nµy thùc sù cã hiÖu qu¶. - §Êt ®ai cã vÞ trÝ cè ®Þnh vµ chÊt l­îng kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c vïng, c¸c miÒn [26]. Mçi vïng ®Êt lu«n g¾n víi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn (thæ nh­ìng, thêi tiÕt, khÝ hËu, n­íc,…) ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi (d©n sè, lao ®éng, giao th«ng, thÞ tr­êng,…) vµ cã chÊt l­îng ®Êt kh¸c nhau. Do vËy, viÖc sö dông ®Êt ®ai ph¶i g¾n liÒn víi viÖc x¸c ®Þnh c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i cho phï hîp ®Ó nh»m ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao trªn c¬ së n¾m ch¾c ®iÒu kiÖn cña tõng vïng l·nh thæ. - §Êt ®ai ®­îc coi lµ mét lo¹i tµi s¶n, ng­êi chñ sö dông cã quyÒn nhÊt ®Þnh do ph¸p luËt cña mçi n­íc qui ®Þnh: t¹o thuËn lîi cho viÖc tËp trung, tÝch tô vµ chuyÓn h­íng sö dông ®Êt tõ ®ã ph¸t huy ®­îc hiÖu qu¶ nÕu biÕt sö dông ®Çy ®ñ vµ hîp lý. Nh­ vËy, ®Êt ®ai lµ yÕu tè hÕt søc quan träng vµ tÝch cùc cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Thùc tÕ cho thÊy th«ng qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña mäi nÒn v¨n minh vËt chÊt - v¨n minh tinh thÇn, c¸c thµnh tùu vËt chÊt, v¨n ho¸ khoa häc ®Òu ®­îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng c¬ b¶n ®ã lµ ®Êt vµ sö dông ®Êt, ®Æc biÖt lµ ®Êt n«ng l©m nghiÖp. V× vËy, sö dông ®Êt hîp lý, cã hiÖu qu¶ lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng nhÊt cho nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn nhanh vµ bÒn v÷ng. 2.1.3 Nguyªn t¾c sö dông ®Êt n«ng nghiÖp - §Êt n«ng nghiÖp ph¶i ®­îc sö dông ®Çy ®ñ, hîp lý. §iÒu nµy cã nghÜa lµ toµn bé diÖn tÝch ®Êt cÇn ®­îc sö dông hÕt vµo s¶n xuÊt, víi viÖc bè trÝ c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng lo¹i ®Êt nh»m n©ng cao n¨ng suÊt c©y trång, vËt nu«i ®ång thêi g×n gi÷ b¶o vÖ vµ n©ng cao ®é ph× cña ®Êt. - §Êt n«ng nghiÖp ph¶i ®­îc sö dông ®¹t hiÖu qu¶ cao. §©y lµ kÕt qu¶ cña viÖc sö dông ®Çy ®ñ, hîp lý ®Êt ®ai, viÖc x¸c ®Þnh hiÖu qu¶ sö dông ®Êt th«ng qua tÝnh to¸n hµng lo¹t c¸c chØ tiªu kh¸c nhau: n¨ng suÊt c©y trång, chi phÝ ®Çu t­, hÖ sè sö dông ®Êt, gi¸ c¶ s¶n phÈm, tû lÖ che phñ ®Êt… Muèn n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt ph¶i thùc hiÖn tèt, ®ång bé c¸c biÖn ph¸p kü thuËt vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi trªn c¬ së ®¶m b¶o an toµn vÒ l­îng thùc, thùc phÈm, t¨ng c­êng nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp chÕ biÕn vµ n«ng l©m s¶n cho xuÊt khÈu [6]. - §Êt n«ng nghiÖp cÇn ph¶i ®­îc qu¶n lý vµ sö dông mét c¸ch bÒn v÷ng. Sù bÒn v÷ng ë ®©y lµ sù bÒn v÷ng c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng, cã nghÜa lµ ®Êt ®ai ph¶i ®­îc b¶o tån kh«ng chØ ®¸p øng ®­îc nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn t¹i mµ cßn cho thÕ hÖ t­¬ng lai. Sù bÒn v÷ng cña ®Êt ®ai g¾n liÒn víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i, m«i tr­êng. V× vËy, c¸c ph­¬ng thøc sö dông ®Êt n«ng l©m nghiÖp ph¶i g¾n liÒn víi viÖc b¶o vÖ m«i tr­êng ®Êt, ®¸p øng ®­îc lîi Ých tr­íc m¾t vµ l©u dµi. Nh­ vËy, ®Ó sö dông ®Êt triÖt ®Ó vµ cã hiÖu qu¶, ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc liªn tôc th× viÖc tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c trªn lµ viÖc lµm cÇn thiÕt vµ hÕt søc quan träng víi mçi quèc gia. 2.1.4 Quan ®iÓm sö dông ®Êt n«ng nghiÖp bÒn v÷ng §Ó duy tr× ®­îc sù bÒn v÷ng cña ®Êt ®ai, Smyth A.J vµ Julian Dumanski (1993) [54] ®· x¸c ®Þnh 5 nguyªn t¾c cã liªn quan ®Õn sù sö dông ®Êt bÒn v÷ng lµ: - Duy tr× hoÆc n©ng cao c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt. - Gi¶m møc ®é rñi ro ®èi víi s¶n xuÊt. - B¶o vÖ tiÒm n¨ng cña c¸c nguån tµi nguyªn tù nhiªn, chèng l¹i sù tho¸i ho¸ chÊt l­îng ®Êt vµ n­íc. - Kh¶ thi vÒ mÆt kinh tÕ. - §­îc x· héi chÊp nhËn. Nh­ vËy, theo c¸c t¸c gi¶, sö dông ®Êt bÒn v÷ng kh«ng chØ thuÇn tuý vÒ mÆt tù nhiªn mµ cßn c¶ vÒ mÆt m«i tr­êng, lîi Ých kinh tÕ vµ x· héi. N¨m nguyªn t¾c trªn ®©y lµ trô cét cña viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng, nÕu trong thùc tiÔn ®¹t ®­îc c¶ 5 nguyªn t¾c trªn th× sù bÒn v÷ng sÏ thµnh c«ng, ng­îc l¹i sÏ chØ ®¹t ®­îc ë mét vµi bé phËn hay sù bÒn v÷ng cã ®iÒu kiÖn. T¹i ViÖt Nam, theo ý kiÕn cña §µo Ch©u Thu vµ NguyÔn Khang (1998) [51], viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng còng dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c vµ ®­îc thÓ hiÖn trong 3 yªu cÇu sau: - BÒn v÷ng vÒ mÆt kinh tÕ: c©y trång cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cao vµ ®­îc thÞ tr­êng chÊp nhËn - BÒn v÷ng vÒ mÆt m«i tr­êng: lo¹i h×nh sö dông ®Êt b¶o vÖ ®­îc ®Êt ®ai, ng¨n chÆn sù tho¸i ho¸ ®Êt, b¶o vÖ m«i tr­êng tù nhiªn. - BÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi: thu hót ®­îc nhiÒu lao ®éng, ®¶m b¶o ®êi sèng ng­êi d©n, gãp phÇn thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn. Tãm l¹i, ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña con ng­êi diÔn ra hÕt søc ®a d¹ng trªn nhiÒu vïng ®Êt kh¸c nhau vµ còng v× thÕ kh¸i niÖm sö dông ®Êt bÒn v÷ng thÓ hiÖn trong nhiÒu ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ qu¶n lý ®Êt ®ai trªn tõng vïng ®Êt x¸c ®Þnh theo nhu cÇu vµ môc ®Ých sö dông cña con ng­êi. §Êt ®ai trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ ®­îc gäi lµ sö dông bÒn v÷ng trªn c¬ së duy tr× c¸c chøc n¨ng chÝnh cña ®Êt lµ ®¶m b¶o kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña c©y trång mét c¸ch æn ®Þnh, kh«ng lµm suy gi¶m vÒ chÊt l­îng tµi nguyªn ®Êt theo thêi gian vµ viÖc sö dông ®Êt kh«ng g©y ¶nh h­ëng xÊu ®Õn m«i tr­êng sèng cña con ng­êi vµ sinh vËt. 2.1.5 Tiªu trÝ ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng Vµo n¨m 1991, ë Nairobi ®· tæ chøc Héi th¶o vÒ “Khung ®¸nh gi¸ qu¶n lý ®Êt bÒn v÷ng” ®· ®­a ra ®Þnh nghÜa: “Qu¶n lý bÒn v÷ng ®Êt ®ai bao gåm tæ hîp c¸c c«ng nghÖ, chÝnh s¸ch vµ ho¹t ®éng nh»m liªn hîp c¸c nguyªn lý kinh tÕ x· héi víi c¸c quan t©m m«i tr­êng ®Ó ®ång thêi: - Duy tr×, n©ng cao s¶n l­îng (hiÖu qu¶ s¶n xuÊt); - Gi¶m rñi ro s¶n xuÊt (an toµn) - B¶o vÖ tiÕm n¨ng nguån lùc tù nhiªn vµ ng¨n ngõa tho¸i ho¸ ®Êt vµ n­íc (b¶o vÖ) - Cã hiÖu qu¶ l©u dµi (l©u bÒn) - §­îc x· héi chÊp nhËn (tÝnh chÊp nhËn) [24]. N¨m nguyªn t¾c trªn ®­îc coi lµ trô cét cña sö dông ®Êt ®ai bÒn v÷ng vµ lµ nh÷ng môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t ®­îc, nÕu thùc tÕ diÔn ra ®ång bé, so víi c¸c môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t ®­îc. NÕu chØ ®¹t mét hay mét vµi môc tiªu mµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ th× kh¶ n¨ng bÒn v÷ng chØ mang tÝnh bé phËn. §Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng trong sö dông ®Êt cÇn dùa vµo 3 tiªu chÝ sau ®©y: * BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ ë ®©y c©y trång cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, ®­îc thÞ tr­êng chÊp nhËn. HÖ thèng sö dông ®Êt ph¶i cã møc n¨ng suÊt sinh häc cao trªn møc b×nh qu©n vïng cã cïng ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai. N¨ng suÊt sinh häc bao gåm c¸c s¶n phÈm chÝnh vµ phô (®èi víi c©y trång lµ gç, h¹t, cñ, qu¶...vµ tµn d­ ®Ó l¹i). Mét hÖ bÒn v÷ng ph¶i cã n¨ng suÊt trªn møc b×nh qu©n vïng, nÕu kh«ng sÏ kh«ng c¹nh tranh ®­îc trong c¬ chÕ thÞ tr­êng. VÒ chÊt l­îng: s¶n phÈm ph¶i ®¹t tiªu chuÈn tiªu thô t¹i ®Þa ph­¬ng, trong n­íc vµ xuÊt khÈu, tïy môc tiªu cña tõng vïng. Tæng gi¸ trÞ s¶n phÈm trªn ®¬n vÞ diÖn tÝch lµ th­íc ®o quan träng nhÊt cña hiÖu qu¶ kinh tÕ ®èi víi mét hÖ thèng sö dông ®Êt. Tæng gi¸ trÞ trong mét giai ®o¹n hay c¶ chu kú ph¶i trªn møc b×nh qu©n cña vïng, nÕu d­íi møc ®ã th× nguy c¬ ng­êi sö dông ®Êt sÏ kh«ng cã l·i, hiÖu qu¶ vèn ®Çu t­ ph¶i lín h¬n l·i suÊt tiÒn vay vèn ng©n hµng [24]. * BÒn v÷ng vÒ x· héi Thu hót ®­îc lao ®éng, ®¶m b¶o ®êi sèng vµ ph¸t triÓn x· héi. §¸p øng nhu cÇu cña n«ng hé lµ ®iÒu quan t©m tr­íc, nÕu muèn hä quan t©m ®Õn lîi Ých l©u dµi (b¶o vÖ ®Êt, m«i tr­êng..). S¶n phÈm thu ®­îc cÇn tho¶ m·n c¸i ¨n, c¸i mÆc, vµ nhu cÇu sèng hµng ngµy cña ng­êi n«ng d©n. Néi lùc vµ nguån lùc ®Þa ph­¬ng ph¶i ®­îc ph¸t huy. VÒ ®Êt ®ai, hÖ thèng sö dông ®Êt ph¶i ®­îc tæ chøc trªn ®Êt mµ n«ng d©n cã quyÒn h­ëng thô l©u dµi, ®Êt ®· ®­îc giao vµ rõng ®· ®­îc kho¸n víi lîi Ých c¸c bªn cô thÓ. Sö dông ®Êt sÏ bÒn v÷ng nÕu phï hîp víi nÒn v¨n ho¸ d©n téc vµ tËp qu¸n ®Þa ph­¬ng, nÕu ng­îc l¹i sÏ kh«ng ®­îc céng ®ång ñng hé [24]. * BÒn v÷ng vÒ m«i tr­êng Lo¹i h×nh sö dông ®Êt ph¶i b¶o vÖ ®­îc ®é mµu mì cña ®Êt, ng¨n chÆn tho¸i ho¸ ®Êt vµ b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i. Gi÷ ®Êt ®­îc thÓ hiÖn b»ng gi¶m thiÓu l­îng ®Êt mÊt hµng n¨m d­íi møc cho phÐp. §é ph× nhiªu ®Êt t¨ng dÇn lµ yªu cÇu b¾t buéc ®èi víi qu¶n lý sö dông bÒn v÷ng. §é che phñ tèi thiÓu ph¶i ®¹t ng­ìng an toµn sinh th¸i (>35%). §a d¹ng sinh häc biÓu hiÖn qua thµnh phÇn loµi (®a canh bÒn v÷ng h¬n ®éc canh, c©y l©u n¨m cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ ®Êt tèt h¬n c©y hµng n¨m ...). Ba yªu cÇu bÒn v÷ng trªn lµ ®Ó xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt hiÖn t¹i. Th«ng qua viÖc xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ c¸c yªu cÇu trªn ®Ó gióp cho viÖc ®Þnh h­íng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp ë vïng sinh th¸i [24]. Tãm l¹i: Kh¸i niÖm sö dông ®Êt ®ai bÒn v÷ng do con ng­êi ®­a ra ®­îc thÓ hiÖn trong nhiÒu ho¹t ®éng sö dông vµ qu¶n lý ®Êt ®ai theo c¸c môc ®Ých mµ con ng­êi ®· lùa chän cho tõng vïng ®Êt x¸c ®Þnh. §èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng ph¶i ®¹t ®­îc trªn c¬ së ®¶m b¶o kh¶ n¨ng s¶n xuÊt æn ®Þnh cña c©y trång, chÊt l­îng tµi nguyªn ®Êt kh«ng suy gi¶m theo thêi gian vµ viÖc sö dông ®Êt kh«ng ¶nh h­ëng xÊu ®Õn m«i tr­êng sèng cña con ng­êi, cña c¸c sinh vËt. 2.2 Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp 2.2.1 Quan ®iÓm vÒ hiÖu qu¶ Trong thùc tÕ, c¸c thuËt ng÷ “s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶”, “s¶n xuÊt kh«ng cã hiÖu qu¶” hay lµ “s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶” th­êng ®­îc sö dông phæ biÕn trong s¶n xuÊt. VËy hiÖu qu¶ lµ g×? §Õn nay, c¸c nhµ nghiªn cøu xuÊt ph¸t tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, ®· ®­a ra nhiÒu quan ®iÓm vÒ hiÖu qu¶, cã thÓ kh¸i qu¸t nh­ sau: - HiÖu qu¶ theo quan ®iÓm cña C.M¸c ®ã lµ viÖc “TiÕt kiÖm vµ ph©n phèi mét c¸ch hîp lý”, c¸c nhµ khoa häc X« ViÕt cho r»ng ®ã lµ sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ th«ng qua t¨ng tæng s¶n phÈm x· héi hoÆc thu nhËp quèc d©n víi tèc ®é cao nh»m ®¸p øng ®­îc yªu cÇu cña quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n cña chñ nghÜa x· héi [1]; - Cã quan ®iÓm cho r»ng: “HiÖu qu¶ s¶n xuÊt diÔn ra khi x· héi kh«ng thÓ t¨ng mét lo¹i hµng ho¸ mµ kh«ng c¾t gi¶m mét lo¹i hµng ho¸ kh¸c. Mét nÒn kinh tÕ cã hiÖu qu¶, mét doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶ th× c¸c ®iÓm lùa chän ®Òu n»m trªn mét ®­êng giíi h¹n kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña nã”, hoÆc “Khi s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶, chóng ta nãi r»ng nÒn kinh tÕ ®ang s¶n xuÊt trªn giíi h¹n kh¶ n¨ng s¶n xuÊt” [1]. - Quan ®iÓm kh¸c l¹i kh¼ng ®Þnh “HiÖu qu¶ kinh tÕ ®­îc hiÓu lµ mèi quan hÖ t­¬ng quan so s¸nh gi÷a kÕt qu¶ s¶n xuÊt ®¹t ®­îc vµ chi phÝ bá ra ®Ó ®¹t ®­îc kÕt qu¶ ®ã” [4]. KÕt qu¶ s¶n xuÊt ë ®©y ®­îc hiÓu lµ gi¸ trÞ s¶n xuÊt ®Çu ra, cßn l­îng chi phÝ bá ra lµ gi¸ trÞ cña c¸c nguån lùc ®Çu vµo. Trong thùc tÕ cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm vÒ hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh b¶n chÊt vµ kh¸i niÖm hiÖu qu¶ cÇn xuÊt ph¸t tõ nh÷ng luËn ®iÓm triÕt häc cña M¸c vµ nh÷ng luËn ®iÓm lý thuyÕt hÖ thèng: - B¶n chÊt cña hiÖu qu¶ lµ sù thùc hiÖn yªu cÇu tiÕt kiÖm thêi gian, biÓu hiÖn tr×nh ®é sö dông nguån lùc cña x· héi. C¸c M¸c cho r»ng quy luËt tiÕt kiÖm thêi gian lµ quy luËt cã tÇm quan träng ®Æc biÖt tån t¹i trong nhiÒu ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. Mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Òu tu©n theo quy luËt ®ã, nã quyÕt ®Þnh ®éng lùc ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt, t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn v¨n minh x· héi vµ n©ng cao ®êi sèng cña con ng­êi qua mäi thêi ®¹i. - Theo quan ®iÓm cña lý thuyÕt hÖ thèng, nÒn s¶n xuÊt x· héi lµ mét hÖ thèng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt vµ c¸c quan hÖ vËt chÊt h×nh thµnh gi÷a con ng­êi víi con ng­êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. HÖ thèng s¶n xuÊt x· héi bao gåm trong ®ã c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, c¸c ph­¬ng tiÖn b¶o tån vµ tiÕp tôc ®êi sèng x· héi, ®¸p øng c¸c nhu cÇu x· héi, nhu cÇu cña con ng­êi lµ nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan ph¶n ¸nh mèi quan hÖ nhÊt ®Þnh cña con ng­êi ®èi víi m«i tr­êng bªn ngoµi. §ã lµ qu¸ tr×nh trao ®æi vËt chÊt, n¨ng l­îng gi÷a s¶n xuÊt x· héi vµ m«i tr­êng. - HiÖu qu¶ kinh tÕ lµ môc tiªu nh­ng kh«ng ph¶i lµ môc tiªu cuèi cïng mµ lµ môc tiªu xuyªn suèt mäi ho¹t ®éng kinh tÕ. Trong kÕ ho¹ch vµ qu¶n lý kinh tÕ nãi chung, hiÖu qu¶ lµ quan hÖ so s¸nh tèi ­u gi÷a ®Çu vµo vµ ®Çu ra, lµ lîi Ých lín h¬n thu ®­îc víi mét chi phÝ nhÊt ®Þnh, hoÆc mét kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh víi chi phÝ nhá h¬n. Nh­ vËy, tõ nh÷ng quan ®iÓm trªn ta thÊy r»ng: hiÖu qu¶ kinh tÕ lµ mét ph¹m trï kinh tÕ - x· héi ph¶n ¸nh mÆt chÊt l­îng cña ho¹t ®éng kinh tÕ vµ ®Æc tr­ng cña mäi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Quan ®iÓm vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ ë c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c nhau sÏ kh«ng gièng nhau, tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi vµ yªu cÇu môc ®Ých cña ®¬n vÞ s¶n xuÊt tõ ®ã ®¸nh gi¸ theo nh÷ng gi¸c ®é kh¸c nhau cho phï hîp. Tuy vËy, mäi quan niÖm vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ ®Òu to¸t lªn nÐt chung nhÊt ®ã lµ vÊn ®Ò tiÕt kiÖm c¸c nguån lùc ®Ó s¶n xuÊt ra khèi l­îng s¶n phÈm tèi ®a. 2.2.2 Ph©n lo¹i hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp Ph©n lo¹i hiÖu qu¶ cÇn xuÊt ph¸t tõ luËn ®iÓm triÕt häc M¸c - Lªnin vµ nh÷ng luËn ®iÓm lý thuyÕt hÖ thèng: - HiÖu qu¶ kinh tÕ lµ kh©u trung t©m cña tÊt c¶ c¸c lo¹i hiÖu qu¶, nã cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi c¸c lo¹i hiÖu qu¶ kh¸c. HiÖu qu¶ kinh tÕ lµ lo¹i hiÖu qu¶ cã kh¶ n¨ng l­îng ho¸, ®­îc tÝnh to¸n t­¬ng ®èi chÝnh x¸c vµ biÓu hiÖn b»ng hÖ thèng c¸c chØ tiªu. - HiÖu qu¶ x· héi cã liªn quan mËt thiÕt víi hiÖu qu¶ kinh tÕ vµ thÓ hiÖn môc tiªu ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng­êi. ViÖc l­îng ho¸ c¸c chØ tiªu biÓu hiÖn hiÖu qu¶ x· héi cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n, mµ chñ yÕu ph¶n ¸nh b»ng c¸c chØ tiªu mang tÝnh ®Þnh tÝnh: t¹o c«ng ¨n viÖc lµm cho ng­êi lao ®éng, æn ®Þnh chç ë, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ®Þnh canh ®Þnh c­, lµnh m¹nh x· héi… - HiÖu qu¶ m«i tr­êng, ®©y lµ lo¹i hiÖu qu¶ ®­îc c¸c nhµ m«i tr­êng rÊt quan t©m trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay. Mét ho¹t ®éng s¶n xuÊt ®­îc coi lµ cã hiÖu qu¶ th× ho¹t ®éng ®ã kh«ng cã nh÷ng ¶nh h­ëng tiªu cùc ®Õn m«i tr­êng ®Êt, n­íc, kh«ng khÝ vµ ®a d¹ng sinh häc. 2.2.3 C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp ViÖc x¸c ®Þnh c¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn hiÖu qu¶ sö dông ®Êt lµ hÕt søc cÇn thiÕt, nã gióp cho viÖc ®­a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ phï hîp víi tõng lo¹i vïng ®Êt ®Ó trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt. C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng cã thÓ chia thµnh 3 nhãm: - §iÒu kiÖn tù nhiªn: bao gåm ®iÒu kiÖn khÝ hËu, thêi tiÕt, vÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh, thæ nh­ìng, m«i tr­êng sinh th¸i, nguån n­íc…Chóng cã ¶nh h­ëng mét c¸ch râ nÐt, thËm chÝ quyÕt ®Þnh ®Õn kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt [9]. + §Æc ®iÓm lý, ho¸ tÝnh cña ®Êt: trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghÞªp, thµnh phÇn c¬ giíi, kÕt cÊu ®Êt, hµm l­îng c¸c chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬ trong ®Êt, … quyÕt ®Þnh ®Õn chÊt l­îng ®Êt vµ sö dông ®Êt. Quü ®Êt ®ai nhiÒu hay Ýt, tèt hay xÊu, cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn hiÖu qu¶ sö dông ®Êt. + Nguån n­íc vµ chÕ ®é n­íc lµ yÕu tè rÊt cÇn thiÕt, nã võa lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó c©y trång vËn chuyÓn chÊt dinh d­ìng võa lµ vËt chÊt gióp cho sinh vËt sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn. + §Þa h×nh, ®é dèc vµ thæ nh­ìng: ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, ®é dèc vµ thæ nh­ìng lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh lín ®Õn hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, ®é ph× ®Êt cã ¶nh h­ëng ®Õn sinh tr­ëng ph¸t triÓn vµ n¨ng suÊt c©y trång vËt nu«i. + VÞ trÝ ®Þa lý cña tõng vïng víi sù kh¸c biÖt vÒ ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng, nhiÖt ®é, nguån n­íc, gÇn ®­êng giao th«ng, khu c«ng nghiÖp,… sÏ quyÕt ®Þnh ®Õn kh¶ n¨ng vµ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt. V× vËy, trong thùc tiÔn sö dông ®Êt n«ng l©m nghiÖp cÇn tu©n thñ quy luËt tù nhiªn, tËn dông c¸c lîi thÕ s½n cã nh»m ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ cao nhÊt vÒ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr­êng. - §iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi: bao gåm rÊt nhiÒu nh©n tè (chÕ ®é x· héi, d©n sè, c¬ së h¹ tÇng, m«i tr­êng chÝnh s¸ch,…) c¸c yÕu tè nµy cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh, chñ ®¹o ®èi víi kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt [4]. + C¬ së h¹ tÇng phôc vô s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp: trong c¸c yÕu tè c¬ së h¹ tÇng phôc vô s¶n xuÊt, yÕu tè giao th«ng vËn t¶i lµ quan träng nhÊt, nã gãp phÇn vµo viÖc trao ®æi tiªu thô s¶n phÈm còng nh­ dÞch vô nh÷ng yÕu tè ®Çu vµo cho s¶n xuÊt. C¸c yÕu tè kh¸c nh­ thñy lîi, ®iÖn, th«ng tin liªn l¹c, dÞch vô, n«ng nghiÖp ®Òu cã sù ¶nh h­ëng kh«ng nhá ®Õn hiÖu qu¶ sö dông. Trong ®ã, thuû lîi vµ ®iÖn lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt hiÖn nay. C¸c yÕu tè cßn l¹i còng cã hç trî trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn viÖc n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt. + ThÞ tr­êng tiªu thô s¶n phÈm n«ng l©m s¶n lµ cÇu nèi gi÷a ng­êi s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, ë ®ã ng­êi s¶n xuÊt thùc hiÖn viÖc trao ®æi hµng ho¸, ®iÒu nµy gióp cho hä thùc hiÖn ®­îc tèt qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt tiÕp theo. + Tr×nh ®é kiÕn thøc, kh¶ n¨ng vµ tËp qu¸n s¶n xuÊt cña chñ sö dông ®Êt thÓ hiÖn kh¶ n¨ng tiÕp thu khoa häc kü thuËt, tr×nh ®é s¶n xuÊt, kh¶ n¨ng vÒ vèn lao ®éng, c¬ së vËt chÊt kü thuËt phôc vô s¶n xuÊt, kinh nghiÖm truyÒn thèng trong s¶n xuÊt vµ c¸ch xö lý th«ng tin ®Ó ra quyÕt ®Þnh trong s¶n xuÊt. + HÖ thèng chÝnh s¸ch: chÝnh s¸ch ®Êt ®ai, chÝnh s¸ch ®iÒu chØnh c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp n«ng th«n, chÝnh s¸ch ®Çu t­ x©y dùng c¬ së h¹ tÇng phôc vô s¶n xuÊt, chÝnh s¸ch khuyÕn n«ng, chÝnh s¸ch hç trî gi¸, chÝnh s¸ch ®Þnh canh ®Þnh c­, chÝnh s¸ch d©n sè, lao ®éng viÖc lµm, ®µo t¹o kiÕn thøc, chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ®Çu t­, chÝnh s¸ch xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo…c¸c chÝnh s¸ch nµy ®· cã nh÷ng t¸c ®éng rÊt lín ®Õn vÊn ®Ò sö dông ®Êt, ph¸t triÓn vµ h×nh thµnh c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt míi ®Æc biÖt lµ ®èi víi ®èi t­îng lµ ®ång bµo d©n téc t¹i chç. - YÕu tè tæ chøc, kü thuËt: ®©y lµ yÕu tè chñ yÕu hÕt søc quan träng trong quy ho¹ch sö dông ®Êt, mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc cña quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. Quy ho¹ch sö dông ®Êt ph¶i dùa vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña tõng vïng mµ x¸c ®Þnh c¬ cÊu s¶n xuÊt, bè trÝ c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i cho phï hîp. §©y chÝnh lµ c¬ së cho viÖc ph¸t triÓn hÖ thèng c©y trång, gia sóc víi c¬ cÊu hîp lý vµ ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. 2.3 Nh÷ng nghiªn cøu vÒ n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam 2.3.1 Nh÷ng nghiªn cøu trªn thÕ giíi Cho tíi nay, trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu nhµ khoa häc nghiªn cøu, ®Ò ra nhiÒu ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®Ó t×m ra gi¶i ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp theo h­íng ph¸t triÓn hµng ho¸. Nh­ng tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn, tr×nh ®é vµ ph­¬ng thøc sö dông ®Êt ë mçi n­íc mµ cã sù ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. Hµng n¨m c¸c viÖn nghiªn cøu n«ng nghiÖp ë c¸c n­íc trªn thÕ giíi ®Òu nghiªn cøu vµ ®­a ra ®­îc mét sè gièng c©y trång míi, gióp cho viÖc t¹o ra ®­îc mét sè lo¹i h×nh sö dông ®Êt míi ngµy cµng cã hiÖu qu¶ h¬n. ViÖn lóa quèc tÕ IRRI ®· cã nhiÒu thµnh tùu vÒ lÜnh vùc gièng lóa vµ hÖ thèng c©y trång trªn ®Êt canh t¸c. T¹p chÝ " Farming Japan" cña NhËt B¶n ra hµng th¸ng ®· giíi thiÖu nhiÒu c«ng tr×nh ë c¸c n­íc trªn thÕ giíi vÒ c¸c h×nh thøc sö dông ®Êt, ®iÓn h×nh lµ cña NhËt. Nhµ Khoa häc NhËt B¶n Otak Tanakad ®· nªu lªn nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ sù h×nh thµnh cña sinh th¸i ®ång ruéng vµ tõ ®ã cho r»ng yÕu tè quyÕt ®Þnh cña hÖ thèng n«ng nghiÖp lµ sù thay ®æi vÒ kü thuËt, kinh tÕ- x· héi. C¸c nhµ khoa häc NhËt B¶n ®· hÖ thèng ho¸ tiªu chuÈn hiÖu qu¶ sö dông ®Êt th«ng qua hÖ thèng c©y trång trªn ®Êt canh t¸c lµ sù phèi hîp gi÷a c¸c c©y trång vµ gia sóc, c¸c ph­¬ng ph¸p trång trät vµ ch¨n nu«i, c­êng ®é lao ®éng, vèn ®Çu t­, tæ chøc s¶n xuÊt, s¶n phÈm lµm ra, tÝnh chÊt hµng ho¸ cña s¶n phÈm [40]. Theo kinh nghiÖm cña Trung Quèc th× viÖc khai th¸c vµ sö dông ®Êt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi n«ng th«n toµn diÖn. ChÝnh phñ Trung Quèc ®· ®­a ra c¸c chÝnh s¸ch qu¶n lý sö dông ®Êt ®ai æn ®Þnh chÕ ®é së h÷u, giao ®Êt cho n«ng d©n sö dông, ._.thiÕt lËp hÖ thèng tr¸ch nhiÖm vµ tÝnh chñ ®éng s¸ng t¹o cña n«ng d©n trong s¶n xuÊt ®· thóc ®Èy kinh tÕ x· héi n«ng th«n ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ mäi mÆt vµ n©ng cao ®­îc hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp [39]. ë Th¸i Lan, Uû ban chÝnh s¸ch Quèc gia ®· cã nhiÒu nhiÒu quy chÕ míi ngoµi hîp ®ång cho t­ nh©n thuª ®Êt dµi h¹n, cÊm trång nh÷ng c©y kh«ng thÝch hîp víi ®Êt nh»m qu¶n lý vµ b¶o vÖ ®Êt tèt h¬n [55]. Mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch tËp trung vµo hç trî ph¸t triÓn n«ng nghiÖp quan träng nhÊt lµ chÝnh s¸ch ®Çu t­ vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ë Mü tæng sè tiÒn trî cÊp lµ 66,2 tØ USD (chiÕm 28,3% trong tæng thu nhËp n«ng nghiÖp) , Canada t­¬ng øng lµ 5,7 tØ USD (chiÕm 39,1%), Otraylia 1,7 tØ USD (chiÕm 14,5%), NhËt B¶n lµ 42,3 tØ USD (chiÕm 68,9%), ¸o, Céng ®ång Ch©u ¢u 67,2 tØ USD (chiÕm 40,1%), ¸o lµ 1,6 tØ USD (chiÕm 35,3%) [39]. C¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ®Òu cho r»ng: ®èi víi c¸c vïng nhiÖt ®íi cã thÓ thùc hiÖn c¸c c«ng thøc lu©n canh c©y trång hµng n¨m, cã thÓ chuyÓn tõ chÕ ®é canh t¸c cò sanh chÕ ®é canh t¸c míi tiÕn bé h¬n mang l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n. Nghiªn cøu bè trã lu©n canh c¸c c©y trång hîp lý h¬n b»ng c¸ch ®­a c¸c gièng c©y trång míi vµo hÖ thèng canh t¸c nh»m t¨ng s¶n l­îng l­¬ng thùc, thùc phÈm/1®¬n vÞ diÖn tÝch ®Êt canh t¸c trong mét n¨m. ë Ch©u ¸ cã nhiÒu n­íc còng t×m ra gi¶i ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt canh t¸c lu©n phiªn c©y lóa víi c©y trång c¹n ®· thu ®­îc hiÖu qu¶ cao h¬n. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp cña c¸c n­íc ®· g¾n ph­¬ng thøc sö dông ®Êt truyÒn thèng víi ph­¬ng thøc hiÖn ®¹i vµ chuyÓn dÞch theo h­íng c«ng nghiÖp ho¸ n«ng nghiÖp. C¸c n­íc Ch©u ¸ trong qu¸ tr×nh sö dông ®Êt canh t¸c ®· rÊt chó träng ®Èy m¹nh c«ng t¸c thuû lîi, øng dông c¸c tiÕn bé kü thuËt vÒ gièng, ph©n bãn, c¸c c«ng thøc lu©n canh tiÕn bé ®Ó ngµy cµng n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp. Nh­ng ®Ó ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ th× mét phÇn ph¶i nhê vµo c«ng nghiÖp chÕ biÕn, g¾n sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp víi b¶o vÖ m«i sinh- m«i tr­êng. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng vÊn ®Ò nµy, nhiÒu n­íc trong khu vùc ®· cã sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu n«ng nghiÖp theo h­íng kÕt hîp hiÖu qu¶ kinh tÕ, hiÖu qu¶ x· héi víi viÖc b¶o vÖ m«i tr­êng tù nhiªn, m«i tr­êng sinh th¸i, tiÕn tíi x©y dùng nÒn n«ng nghiÖp sinh th¸i bÒn v÷ng. 2.3.2 Nh÷ng nghiªn cøu trong n­íc Trong nh÷ng n¨m qua, ë ViÖt Nam nhiÒu t¸c gi¶ ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sö dông ®Êt, v× ®©y lµ mét vÊn ®Ò cã ý nghÜa v« cïng quan träng trong ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. C¸c nhµ khoa häc ®· chó träng ®Õn c«ng t¸c lai t¹o vµ chän läc gièng c©y tr«ng míi n¨ng xuÊt cao, chÊt l­îng tèt h¬n ®Ó ®­a vµo s¶n xuÊt. Lµm phong phó h¬n hÖ thèng c©y trång, gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc t¨ng n¨ng suÊt c©y trång, n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®¸nh gi¸ tµi nguyªn ®Êt ®ai ViÖt Nam cña NguyÔn Khang vµ Ph¹m D­¬ng ¦ng (1995) [28]; ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt theo quan ®iÓm sinh th¸i vµ ph¸t triÓn lËu bÒn [50]; ph©n vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp vïng ®ång b»ng S«ng Hång [29]; Lª Hång S¬n (1995) [36] víi nghiªn cøu "øng dông kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®Êt vµo ®a d¹ng ho¸ c©y trång ®ång b»ng S«ng Hång" hay hiÖu qu¶ kinh tÕ sö dông ®Êt canh t¸c trªn ®Êt phï sa S«ng Hång huyÖn Mü V¨n, tØnh H¶i D­¬ng cña t¸c gi¶ Vò ThÞ B×nh (1993) [3]; §¸nh gi¸ kinh tÕ ®Êt lóa vïng ®ång b¨ng S«ng Hång, QuyÒn §×nh Hµ, (1993) [19]. ë n­íc ta, khi tr×nh ®é s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cßn thÊp, phÇn lín diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ®Òu tËp trung vµo s¶n xuÊt l­¬ng thùc, thùc phÈm. Song song víi viÖc n©ng cao møc sèng, ®ßi hái ph¸t triÓn c¸c c©y thøc ¨n cao cÊp h¬n nh­ c©y hä ®¹m (®Ëu, ®ç...), c©y cã dÇu (l¹c, võng...), rau cñ vµ c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶ cã gi¸ trÞ ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng ho¸ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao ®¸p øng nhu cÇu tiªu dïng cña x· héi, cã t¸c dông b¶o vÖ, c¶i t¹o m«i tr­êng ®Êt. Bªn c¹nh viÖc nghiªn cøu ®­a ra c¸c gièng c©y trång míi vµo s¶n xuÊt th× c¸c nhµ khoa häc cßn t×m c¸c biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp dùa vµo viÖc nghiªn cøu ®­a ra c¸c c«ng thøc lu©n canh míi b»ng c¸c ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña tõng gièng c©y trång, tõng c«ng thøc lu©n canh. Tõ ®ã c¸c c«ng thøc lu©n canh míi tiÕn bé h¬n ®­îc c¶i tiÕn ®Ó khai th¸c ngµy mét tèt h¬n tiÒm n¨ng ®Êt ®ai. Tõ ®Çu thËp kû 90, ch­¬ng tr×nh quy ho¹ch tæng thÓ ®ang ®­îc tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò xuÊt dù ¸n ph¸t triÓn ®a d¹ng ho¸ n«ng nghiÖp, néi dung quan träng nhÊt lµ ph¸t triÓn hÖ thèng c©y trång ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu m« pháng chiÕn l­îc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vïng ®ång b»ng S«ng Hång cña GS.VS. §µo ThÕ TuÊn (1992) còng ®Ò cËp viÖc ph¸t triÓn hÖ thèng c©y trång, n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam. C«ng tr×nh nghiªn cøu ph©n vïng sinh th¸i, hÖ thèng gièng lóa, hÖ thèng c©y trång vïng ®ång b»ng S«ng Hång do GS.VS. §µo ThÕ TuÊn (1998) [45] chñ tr× vµ hÖ thèng c©y trång vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long do GS.VS. NguyÔn V¨n LuËt chñ tr× còng ®­a ra mét kÕt luËn vÒ ph©n vïng sinh th¸i vµ h­íng ¸p dông nh÷ng gièng c©y trång trªn c¸c vïng sinh th¸i kh¸c nhau nh»m khai th¸c sö dông ®©t mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n. C¸c ®Ò tµi nghiªn cøu do Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n chñ tr× ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu hÖ thèng c©y trång trªn c¸c vïng sinh th¸i kh¸c nhau nh­ vïng miÒn nui, vïng trung du vµ vïng ®ång b»ng nh»m ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ c©y trång trªn tõng vïng ®Êt ®ã. Tõ ®ã ®Þnh h­íng cho viÖc khai th¸c tiÒm n¨ng ®Êt ®ai cña tõng vïng sao cho phï hîp víi quy ho¹ch chung cña nÒn n«ng nghiÖp c¶ n­íc, ph¸t huy tèi ®a lîi thÕ so s¸nh cña tõng vïng. VÊn ®Ò lu©n canh t¨ng vô, trång gèi, trång xen nh»m sö dông nguån lîi ®Êt ®ai, khÝ hËu ®Ó bè trÝ hÖ thèng c©y trång thÝch hîp còng ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®Ò cËp nh­ Bïi Huy §¸p [45], Ng« ThÕ D©n [12]. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ch­¬ng tr×nh quy ho¹ch tæng thÓ vïng §ång b»ng S«ng Hång (1994) [15]; quy ho¹ch sö dông ®Êt vïng §ång b»ng S«ng Hång (Phïng V¨n Phóc,1996) [33]; ph©n bãn cho lóa ng¾n ngµy trªn ®Êt phï xa S«ng Hång (NguyÔn Nh­ Hµ, 2000) [20]; ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ mét sè m« h×nh ®a d¹ng ho¸ c©y trång vïng §ång b»ng s«ng Hång cña Vò N¨ng Dòng (1997) [14] cho thÊy ®· xuÊt hiÖn nhiÒu m« h×nh lu©n canh 3- 4 vô trong mét n¨m ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao, ®Æc biÖt ë c¸c vïng sinh th¸i ven ®«, vïng cã ®iÒu kiÖn t­íi tiªu chñ ®éng ®· cã nh÷ng ®iÓn h×nh vÒ sö dông ®Êt ®ai ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. NhiÒu lo¹i c©y tr«ng cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ®· ®­îc bè trÝ trong c¸c ph­¬ng thøc lu©n canh nh­ c©y ¨n qu¶, hoa, c©y thùc phÈm cao cÊp. T¹i Thanh Ho¸, nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt vµ n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp trªn quan ®iÓm sö dông ®Êt bÒn v÷ng hay theo h­íng s¶n xuÊt hµng ho¸ cßn ch­a nhiÒu. N¨m 2000 t¸c gi¶ TrÞnh V¨n ChiÕn [9] ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh canh t¸c thÝch hîp trªn c¬ së ®¸nh gi¸ tµi nguyªn ®Êt ®ai ë huyÖn Yªn §Þnh, kÕt qu¶ ®· x©y dùng ®­îc nh÷ng m« h×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång ®¹t hiÖu qu¶ cao. N¨m 2002 t¸c gi¶ Lª Xu©n Cao [7] ®· cã ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt n«ng nghiÖp vµ ®Ò xuÊt mét sè biÖn ph¸p sö dông ®Êt thÝch hîp ë N«ng tr­êng quèc doanh Sao Vµng lµm cho diÖn tÝch ®Êt n©ng nghiÖp ngµy cµng ®­îc më réng, n¨ng suÊt c¸c c©y trång ®Òu ®­îc t¨ng lªn, c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt ®­îc ¸p dông t¹i n«ng tr­êng hiÖn nay phï hîp h¬n víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi. M«i tr­êng sinh th¸i ngµy cµng ®­îc c¶i thiÖn tèt h¬n. T¸c gi¶ còng ®· t×m ®­îc c©y trång träng ®iÓm cña n«ng tr­êng chÝnh lµ c©y mÝa vµ c¸c lo¹i c©y ¨n qu¶. Tuy nhiªn, c¸c ®¸nh gi¸ vÒ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c ®Þa ph­¬ng cßn ch­a nhiÒu. V× vËy, nghiªn cøu ph¸t triÓn n«ng nghiÖp cña huyÖn Yªn §Þnh trong nh÷ng n¨m tíi theo h­íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ rÊt cÇn thiÕt, cã ý nghÜa trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña huyÖn vµ cã thÓ thùc hiÖn ®­îc. §©y chÝnh lµ lý do thóc ®Èy chóng t«i ®i s©u vµo nghiªn cøu ®Ò tµi "§¸nh gi¸ hiÖu qu¶ vµ ®Ò xuÊt sö dông ®Êt n«ng nghiÖp theo h­íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng huyÖn Yªn §Þnh, tØnh Thanh Ho¸" gãp phÇn vµo viÖc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng cña huyÖn nãi riªng vµ tØnh Thanh Ho¸ nãi chung. 3. §èi t­îng, néi dung vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1 §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 3.1.1 §èi t­îng nghiªn cøu - C¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (®Êt chuyªn lóa, lóa – mµu, chuyªn mµu, c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m, c©y c«ng nghiÖp l©u n¨m xen c©y ¨n qu¶ vµ c©y ¨n qu¶) trªn ®Þa bµn huyÖn Yªn §Þnh, tØnh Thanh Hãa. - C¸c yÕu tè t¸c ®éng ®Õn hiÖu qu¶ cña c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 3.1.2 Ph¹m vi nghiªn cøu §Ò tµi thùc hiÖn ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn ®Þa bµn huyÖn Yªn §Þnh, tØnh Thanh Hãa, trong ®ã chän 6 x·: ®¹i diÖn cho ba tiÓu vïng, tiÓu vïng 1: TiÓu vïng b¸n s¬n ®Þa, tiÓu vïng 2: TiÓu vïng S«ng M·, tiÓu vïng S«ng CÇu Chµy 3.2 Néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi 3.2.1 §¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ thùc tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi liªn quan ®Õn sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp - §iÒu kiÖn tù nhiªn: VÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh, khÝ hËu, tµi nguyªn thiªn nhiªn (tµi nguyªn ®Êt, n­íc vµ rõng); - Thùc tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi: chuyÓn c¬ cÊu kinh tÕ, tèc ®é t¨ng tr­ëng, gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña c¸c ngµnh, d©n sè, lao ®éng, viÖc lµm vµ c¬ së h¹ tÇng. 3.2.2 §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt, t×nh h×nh biÕn ®éng ®Êt n«ng nghiÖp vµ thùc tr¹ng c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp - §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt: diÖn tÝch, c¬ cÊu c¸c lo¹i ®Êt; - T×nh h×nh biÕn ®éng ®Êt n«ng nghiÖp: diÖn tÝch t¨ng, gi¶m n¨m 2008 so víi n¨m 2005, nguyªn nh©n biÕn ®éng; - Thùc tr¹ng c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp: §Æc ®iÓm chÝnh cña hai tiÓu vïng, thùc tr¹ng c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp huyÖn Yªn §Þnh: diÖn tÝch, c¬ cÊu c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña hai tiÓu vïng. 3.2.3 §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp HiÖu qu¶ sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp: hiÖu qu¶ kinh tÕ, x· héi vµ m«i tr­êng trªn ®Þa bµn huyÖn. 3.2.4 §Þnh h­íng vµ mét sè gi¶i ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo h­íng s¶n ph¸t triÓn bÒn v÷ng - §Þnh h­íng sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo h­íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng - Mét sè gi¶i ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo h­íng ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 3.3 Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.4.1 Phư¬ng ph¸p ®iÒu tra thu thËp sè liÖu thø cÊp: - Thu thËp d÷ liÖu, sè liÖu th«ng tin cã s½n tõ c¸c c¬ quan, phßng ban chøc n¨ng tõ trung ­¬ng ®Õn huyÖn, Së Tµi nguyªn & M«i tr­êng tØnh Thanh Ho¸, Phßng Tµi nguyªn & M«i tr­êng, phßng Thèng kª, phßng N«ng nghiÖp & ph¸t triÓn n«ng th«n huyÖn , UBND c¸c x· ®· lùa chän ®Ó nghiªn cøu ®¹i diÖn cho các tiÓu vïng cña huyÖn. - KÕ thõa cã chän läc nh÷ng tµi liÖu ®iÒu tra c¬ b¶n vµ tài liệu nghiên cứu của các nhà khoa học có liên qua đến công tác quản lý đất đai, mô hình sử dụng đất nông, lâm nghiệp ®· cã, nh­: Tµi liÖu vÒ thæ nh­ìng... 3.4.2. Phư¬ng ph¸p ®iÒu tra thu thËp sè liÖu s¬ cÊp Ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n b»ng phiÕu ®iÒu tra n«ng hé 3.4.3. Phư¬ng ph¸p tæng hîp th«ng kª vµ xö lý sè liÖu Xử lý số liệu chủ yếu bằng phần mềm Excel 3.4.4. Phư¬ng ph¸p đ¸nh gi¸ hiÖu qu¶ lo¹i h×nh sö dông ®Êt - §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ : §Ó tÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ sö dông ®Êt trªn 1 ha ®Êt cña c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt [LUT], sö dông hÖ thèng c¸c chØ tiªu: - Gi¸ trÞ s¶n xuÊt (GTSX) lµ toµn bé gi¸ trÞ s¶n phÈm vËt chÊt, dÞch vô ®­îc t¹o ra trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh. - Chi phÝ trung gian (CPTG) lµ toµn bé chi phÝ vËt chÊt ®­îc sö dông trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. - Gi¸ trÞ gia t¨ng hay gi¸ trÞ t¨ng thªm (GTGT) lµ hiÖu sè gi÷a GTSX vµ CPTG, lµ gi¸ trÞ s¶n phÈm x· héi ®­îc t¹o ra thªm trong thêi kú s¶n xuÊt ®ã. GTGT = GTSX - CPTG - HiÖu qu¶ kinh tÕ tÝnh trªn mét ®ång CPTG, bao gåm: GTSX/CPTG, ®©y lµ chØ tiªu t­¬ng ®èi cña hiÖu qu¶. Nã chØ ra hiÖu qu¶ sö dông c¸c chi phÝ biÕn ®æi vµ thu dÞch vô. - HiÖu qu¶ kinh tÕ trªn mét ngµy c«ng lao ®éng (L§), quy ®æi bao gåm: GTSX/L§; GTGT/L§; thùc chÊt lµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ lao ®éng sèng cho tõng kiÓu sö dông ®Êt vµ tõng lo¹i c©y trång, nh»m so s¸nh chi phÝ c¬ héi cña tõng ng­êi lao ®éng. C¸c chØ tiªu ph©n tÝch ®­îc ®¸nh gi¸ ®Þnh l­îng (gi¸ trÞ tuyÖt ®èi) b»ng tiÒn theo thêi gian, gi¸ hiÖn hµnh vµ ®Þnh tÝnh (gi¸ t­¬ng ®èi) ®­îc tÝnh b»ng møc ®é cao, thÊp. C¸c chØ tiªu ®¹t møc cµng cao th× hiÖu qu¶ kinh tÕ cµng lín. - §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ x· héi th«ng qua c¸c chØ tiªu sau: + Møc ®é thu hót lao ®éng, gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lµm (c«ng/ha) + Gi¸ trÞ s¶n xuÊt trªn c«ng lao ®éng (GTSX/L§) vµ gi¸ trÞ gia t¨ng trªn c«ng lao ®éng (GTGT/L§) + §¶m b¶o an ninh l­¬ng thùc vµ an toµn thùc phÈm, gia t¨ng lîi Ých cho ng­êi n«ng d©n, gãp phÇn xãa ®ãi gi¶m nghÌo. - §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ m«i tr­êng: X¸c ®Þnh c¬ së c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn m«i tr­êng trong qu¸ tr×nh sö dông ®Êt n«ng nghiÖp. 3.4.7. Ph­¬ng ph¸p x©y dùng b¶n ®å: - Xử lý và xây dựng bản đồ chủ yếu bằng phần mềm Microstation (Các lo¹i b¶n ®å: HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt, ®Þnh h­íng sö dông ®Êt) 3.4.8. Ph­¬ng ph¸p ®iÒu tra n«ng hé 3.4.9. C¸c ph­¬ng ph¸p kh¸c - Ph­¬ng ph¸p dù b¸o: C¸c ®Ò xuÊt ®­îc dùa trªn kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi vµ nh÷ng dù b¸o vÒ nhu cÇu cña x· héi vµ sù tiÕn bé cña khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp. 4. KÕt qu¶ nghiªn cøu 4.1 §¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ thùc tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi 4.1.1 §¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn tù nhiªn 4.1.1.1 VÞ trÝ ®Þa lý Yªn §Þnh lµ huyÖn ®ång b»ng tØnh Thanh Ho¸, c¸ch thµnh phè Thanh Ho¸ 25km vÒ phÝa t©y b¾c theo quèc lé 45. Cã to¹ ®é ®Þa lý: Tõ 19056 ®Õn 20005 vÜ ®é b¾c. Tõ 1050 29 ®Õn 1050 46 kinh ®é ®«ng VÞ trÝ tiÕp gi¸p: - PhÝa b¾c gi¸p c¸c huyÖn: CÈm Thuû, VÜnh Léc. - PhÝa nam gi¸p c¸c huyÖn: Thä Xu©n, ThiÖu Ho¸. - PhÝa T©y gi¸p huyÖn Ngäc L¹c - PhÝa ®«ng gi¸p c¸c huyÖn : Ho»ng Ho¸, Hµ Trung, HËu Léc. Yªn §Þnh cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn 21647,94km2 , chiÕm 1.88% diÖn tÝch tù nhiªn toµn tØnh. Toµn huyÖn cã 29 ®¬n vÞ hµnh chÝnh trong ®ã cã 27 x· vµ 2 thÞ trÊn: thÞ trÊn Qu¸n Lµo vµ thÞ trÊn N«ng tr­êng thèng nhÊÞ VÞ trÝ ®Þa lý kinh tÕ: Yªn §Þnh n»m trªn trôc quèc lé 45 ( tõ TP Thanh Ho¸ qua Yªn §Þnh ®i Ninh B×nh ) cã hÖ thèng giao th«ng thuû, bé nèi víi c¸c khu ®« thÞ c«ng nghiÖp träng ®iÓm cña tØnh: Lam S¬n- Sao Vµng, BØm S¬n-Th¹ch Thµnh, ®« thÞ trung t©m thµnh phè Thanh Ho¸- SÇm S¬n víi c¸c vïng miÒn trong tØnh vµ c¶ n­íc lµ ®iÒu kiÖn t¸c ®éng thóc ®Èy kinh tÕ cña Yªn §Þnh ph¸t triÓn. 4.1.1.2 §Þa h×nh Lµ huyÖn ®ång b»ng nªn phÇn lín diÖn tÝch l·nh thæ cã ®Þa h×nh b»ng ph¼ng, ®é cao trung b×nh toµn huyÖn lµ 10m ( so víi mÆt n­íc biÓn) §Æc biÖt cã mét sè vïng tròng ( c¸c x· §Þnh Long, §Þnh Hoµ... ) thÊp h¬n ®é cao trung b×nh toµn huyÖn 3-5m. §Þa h×nh cã xu thÕ dèc dÇn tõ t©y b¾c xuèng ®«ng nam. Trªn ®Þa bµn huyÖn cã c¸c ®åi nói thÊp ph©n bè r¶i r¸c ë c¸c x· Yªn Giang, Yªn L©m, Yªn T©m...ngoµi ra cßn cã mét sè hå tù nhiªn lµ dÊu tÝch ®æi dßng cña S«ng M·, S«ng CÇu Chµy. PhÝa t©y vµ phÝa T©y B¾c lµ d¶i ®Êt b¸n s¬n ®Þa, lµ phÇn chuyÓn tiÕp gi÷a ®ång b»ng vµ trung du, miÒn nói trªn ®Þa hØnh ë ®©y kh«ng ®­îc b»ng ph¼ng. 4.1.1.3. KhÝ hËu KhÝ hËu Yªn §Þnh thuéc vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa cña miÒn B¾c Trung Bé ViÖt Nam. Mét n¨m cã hai mïa râ rÖt lµ mïa §«ng l¹nh cã s­¬ng gi¸, s­¬ng muèi vµ Ýt m­a, mïa HÌ nãng cã giã T©y kh« nãng vµ m­a nhiÒu. Mét sè tÝnh chÊt c¬ b¶n cña khÝ hËu ®­îc tr×nh bµy ë B¶ng 1. * NhiÖt ®é ChÕ ®é nhiÖt cña Yªn §Þnh cã ®Æc tr­ng c¬ b¶n lµ nÒn nhiÖt ®é cao, tæng l­îng nhiÖt c¶ n¨m lµ 8.300 – 8.4000C. Trong mét n¨m cã 5 th¸ng (th¸ng 5, 6, 7, 8, 9) nhiÖt ®é trung b×nh cao h¬n 250C, nhiÖt ®é nµy thÝch hîp víi c©y trång cã nguån gèc nhiÖt ®íi. Trong khi ®ã cã 3 th¸ng (th¸ng 12, 1, 2) nhiÖt ®é trung b×nh d­íi 200C phï hîp víi c©y trång chÞu l¹nh vµ lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn vô §«ng. B¶ng 1. Tæng hîp c¸c yÕu tè khÝ hËu ë Yªn §Þnh n¨m 2008 Ch# ti#u NhiÖt ®é trung b×nh (0C) Sè giê n¾ng (giê) Tæng bøc x¹ thùc tÕ (Kcal/ cm2) L­îng m­a trung b×nh (mm) Sè ngµy m­a (ngµy) §é Èm t­¬ng ®èi (%) L­îng bèc h¬i, ®o b»ng èng Piche (mm) Tèc ®é giã trung b×nh (m/s) Th#ng 1 16,7 86,2 6,4 16,0 7,0 85 63,9 1,8 2 17,6 49,2 5,3 18,2 9,7 87 50,6 1,8 3 20,2 56,5 7,2 29,9 11,8 89 49,7 1,5 4 23,6 106,3 12,0 61,8 11,0 98 55,2 10,8 5 27,2 230,6 14,7 125,7 13,7 85 86,5 2,0 6 28,5 177,9 12,4 209,4 13,8 84 88,3 2,1 7 28,9 217,9 15,5 172,7 12,0 83 101,6 2,0 8 28,0 167,9 12,4 260,2 16,0 87 68,1 1,8 9 26,8 168,8 12,0 320,4 14,5 88 63,0 2,1 10 24,4 171,0 11,1 215,2 11,3 86 74,4 2,0 11 21,2 134,6 8,5 72,6 7,8 83 78,3 2,2 12 18,1 119,3 6,3 17,3 4,2 83 76,7 2,0 C¶ n¨m 23,4 1658,4 123,8 1519,4 132,8 86 856,3 1,9 (Sè liÖu: Tr¹m khÝ t­îng N«ng nghiÖp – Yªn §Þnh – Thanh Ho¸) * N¾ng vµ bøc x¹ Hµng n¨m ë Yªn §Þnh cã hai lÇn mÆt trêi ®i qua thiªn ®Ønh vµo tr­íc vµ sau “H¹ chÝ” c¸ch nhau kho¶ng 60 - 65 ngµy. Thêi gian chiÕu s¸ng cña mÆt trêi ë Yªn §Þnh kh¸ dµi tõ 12 ®Õn 13 giê 20phót/ngµy, trong thêi gian tõ Thu ph©n ®Õn Xu©n ph©n. Th¸ng cã ®é dµi ngµy lín nhÊt lµ th¸ng 6 t¹i Yªn §Þnh lªn ®Õn 13 giê 12 phót/ngµy. Th¸ng 12 hµng n¨m lµ thêi kú ngµy ng¾n nhÊt vµ ®ªm dµi nhÊt. Tuy vËy trong th¸ng nµy thêi gian chiÕu s¸ng còng trªn 10 giê mét ngµy. Tæng l­îng bøc x¹ hµng n¨m theo lý thuyÕt ®¹t tíi 225 – 230 Kcal/cm2/n¨m, nh­ng trªn thùc tÕ tæng l­îng bøc x¹ ®o ®­îc t¹i Yªn §Þnh chØ b»ng kho¶ng 50% tæng sè bøc x¹ lý t­ëng. Tæng sè giê n¾ng c¶ n¨m ë Yªn §Þnh lµ 1.658,4 giê, ®ñ ®iÒu kiÖn cho c©y quang hîp tèt. * Èm ®é - l­îng bèc h¬i vµ chØ sè Èm ­ít Tæng l­îng m­a trung b×nh ë Yªn §Þnh ®¹t 1519,4 mm/n¨m. Tuy nhiªn l­îng m­a kh«ng ®ång ®Òu ë c¸c mïa, c¸c th¸ng trong n¨m. Trong mïa m­a chiÕm 80 – 90% tæng l­îng m­a hµng n¨m. Mïa m­a ë Yªn §Þnh kÐo dµi 6 th¸ng (tõ th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10). Th¸ng 8, th¸ng 9 lµ 2 th¸ng cã l­îng m­a lín nhÊt, ®¹t 260,2 vµ 320,4mm. L­îng m­a nhiÒu vµo c¸c th¸ng nãng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña c©y trång vô Mïa. Nh­ng víi mét huyÖn nh­ huyÖn Yªn §Þnh ®iÒu kiÖn thñy lîi cßn h¹n chÕ, ch­a cã ®ñ c¸c tr¹m b¬m ®Ó tiªu óng cho 2.200ha ®Êt tròng vµ 1.900ha vµn tròng cã kh¶ n¨ng bÞ ngËp óng nÕu m­a qu¸ lín vµ dån dËp th× ®©y l¹i lµ ®iÒu kiÖn bÊt lîi cho s¶n xuÊt. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy, bªn c¹nh viÖc t¨ng c­êng c«ng t¸c thñy lîi th× viÖc chuyÓn ®æi mïa vô, chuyÓn ®æi hÖ thèng c©y trång ë c¸c ch©n ®Êt cã kh¶ n¨ng ngËp óng lµ rÊt cÇn thiÕt. §é Èm kh«ng khÝ t­¬ng ®èi ë Yªn §Þnh th­êng dao ®éng trong ph¹m vi 85 – 87%. Trong thêi kú ®Çu mïa §«ng ®é Èm t­¬ng ®èi th­êng thÊp, cã thÓ gi¶m xuèng 50% khi giã mïa §«ng B¾c trµn vÒ. §é Èm thÊp nhÊt th­êng x¶y ra vµo th¸ng 12 hoÆc ®Çu th¸ng 1. Trong thêi kú nµy th­êng cã c¸c ®ît kh« hanh, trêi n¾ng, quang m©y hoÆc Ýt m©y, do chªnh lÖch biªn ®é nhiÖt ®é ngµy - ®ªm kh¸ lín nªn biªn ®é ®é Èm t­¬ng ®èi còng kh¸ lín. Tõ nöa sau mïa §«ng (gi÷a th¸ng 1 ®Õn th¸ng 3) do cã m­a phïn nªn kh¸ Èm ­ít. §é Èm c¸c th¸ng nµy ®¹t tíi 85% ®Õn 89%. §é Èm thÊp nhÊt ë giai ®o¹n nµy lµ vµo th¸ng 7 ®¹t 83%. §©y còng lµ thêi gian thÞnh hµnh cña giã T©y kh« nãng. Cã mét hiÖn t­îng vµo nh÷ng n¨m giã T©y kh« nãng thæi m¹nh th× mïa m­a ®Õn muén vµ mïa §«ng rÐt ®Ëm, kÐo dµi ®iÒu nµy ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn n¨ng suÊt lóa mïa chÝnh vô vµ s¶n xuÊt vô §«ng. Tuy nhiªn c­êng ®é vµ sè ngµy giã T©y kh« nãng kh«ng nhiÒu cho nªn ë Yªn §Þnh t×nh tr¹ng h¹n h¸n vµo th¸ng 7 kh«ng trÇm träng nh­ ë NghÖ An. ë Yªn §Þnh l­îng bèc h¬i kho¶ng 850mm/n¨m. Bèc h¬i m¹nh lµm hao hôt l­îng n­íc dù tr÷ trong ®Êt vµ c¸c nguån chøa n­íc. Tuy nhiªn do cã l­îng m­a lín nªn Yªn §Þnh vÉn lµ vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm. ChØ sè Èm ­ít (k) lµ tû sè gi÷a l­îng m­a vµ l­îng bèc h¬i, ë Yªn §Þnh gi¸ trÞ nµy vµo kho¶ng 2,7 – 2,8 nghÜa lµ l­îng m­a gÊp h¬n 2 lÇn l­îng bèc h¬i. Trong mét n¨m c¸c th¸ng 1, 2, 3, 11 vµ 12 cã k < 1, nghÜa lµ l­îng m­a kh«ng b»ng l­îng bèc h¬i. §©y còng lµ thêi gian kh« h¹n, c©y trång cÇn ®­îc t­íi nhiÒu h¬n. * M­a Trong mïa l¹nh, l­îng m­a cña c¸c th¸ng th­êng thÊp h¬n l­îng bèc h¬i, ®Æc biÖt lµ c¸c th¸ng 12, 1, 2, 3. L­îng m­a trong th¸ng nhá nhÊt lµ th¸ng 1 (chØ ®¹t 16mm). Do vËy bè trÝ c¸c c©y trång c¹n ë vô §«ng lµ phï hîp nh­ng ph¶i t¨ng c­êng c«ng t¸c thuû lîi vµ gi÷ Èm t¹i chç cho c©y trång. Trong c¸c n¨m gÇn ®©y t×nh tr¹ng h¹n h¸n th­ên x¶y ra nguyªn nh©n lµ do hiÖn t­îng kh«ng hoÆc Ýt m­a kÐo dµi, th¸ng h¹n cã thÓ x¶y ra víi c¶ 3 vô s¶n xuÊt lµ vô xu©n, vô mïa vµ vô ®«ng. H¹n vô mïa th­êng x¶y ra trong th¸ng 7 lµ th¸ng nãng nhÊt trong n¨m, tuy nhiªn còng cã khi x¶y ra vµo th¸ng 6, th¸ng 8 hoÆc th¸ng 9. H¹n vô mïa th­êng Ýt x¶y ra h¬n vô Xu©n nh­ng khi x¶y ra th× rÊt nghiªm träng v× ®©y lµ nh÷ng th¸ng mµ lóa ®ang trong giai ®o¹n lµm ®ßng, træ b«ng. Trong vô §«ng th­êng x¶y ra h¹n vµo th¸ng 11 ®Õn th¸ng 12. Trong tiÕt hanh kh«, ®é Èm xuèng thÊp, nhiÒu khi d­íi 50%, ¶nh h­ëng lín ®Õn sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña c©y trång nhÊt lµ c©y ng« ë giai ®o¹n nµy ®ang træ cê, phun r©u. H¹n h¸n th­êng cã ¶nh h­ëng rÊt xÊu ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. NÕu kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc h¹n h¸n, n¨ng suÊt c©y trång gi¶m nghiªm träng, cã khi mÊt tr¾ng. BiÖn ph¸p hµng ®Çu ®Ó chèng h¹n lµ thuû lîi ho¸, gi÷ ®­îc n­íc vµ t­íi ®óng lóc nh­ng còng cã thÓ h¹n chÕ t¸c h¹i cña h¹n h¸n b»ng viÖc bè trÝ c©y trång cã kh¶ n¨ng chÞu h¹n, chuyÓn ®æi mïa vô hoÆc trång xen,… * Nh÷ng hiÖn t­îng thêi tiÕt ®Æc biÖt - B·o: Th­êng trùc tiÕp ®æ bé vµo Thanh Ho¸ tõ th¸ng 6 ®Õn hÕt th¸ng 9, tÇn suÊt b·o lín nhÊt lµ th¸ng 8 vµ nöa ®Çu th¸ng 9. Giã cña c¸c trËn b·o kh¸ m¹nh, cùc ®¹i lµ ®Õn 100m/s. Hµng n¨m cã tõ 18 – 20 ngµy m­a b·o, víi l­îng m­a rÊt lín, rÊt dÔ g©y óng ®ét ngét. T¸c h¹i cña giã b·o lµ rÊt lín; ngoµi ph¸ ho¹i c©y cèi, nhµ cöa, ®ª ®iÒu, c«ng tr×nh thuû lîi,… giã b·o cßn lµm óng ngËp lóa, lµm r¸ch l¸ lóa, t¹o ®iÒu kiÖn cho vi khuÈn b¹c l¸ lóa (Xanthomonasoryzae) x©m nhËp vµ g©y bÖnh hµng lo¹t víi nh÷ng gièng lóa dÔ nhiÔm bÖnh nµy nh­ lóa thuÇn Trung Quèc, g©y thiÖt h¹i rÊt lín víi s¶n xuÊt vô mïa. - Giã mïa §«ng – B¾c: ë Yªn §Þnh ¶nh h­ëng cña giã mïa §«ng – B¾c tuy cã thÊp h¬n c¸c tØnh phÝa B¾c nh­ng c­êng ®é giã vÉn kh¸ m¹nh, tèc ®é giã cã ®ît ®¹t tíi cÊp 8. Khi cã giã mïa §«ng – B¾c møc ®é gi¶m nhiÖt ®é còng kh¸ lín. NhiÒu khi h¹i víi c©y trång. Mét ®ît giã mïa §«ng – B¾c th­êng kÐo dµi 7 – 10 ngµy vµ nhiÖt ®é liªn tôc thÊp. - Giã T©y kh« nãng còng ¶nh h­ëng ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë Yªn §Þnh. Trong c¸c th¸ng 3 vµ 4, thêi gian lóa ®ang lµm ®ßng, træ b«ng gÆp giã T©y kh« nãng, n¨ng suÊt lóa gi¶m nghiªm träng, cã khi kh« lÐp hoµn toµn. Ngoµi ra giã T©y kh« nãng ®Õn muén lµm lóa mïa míi cÊy khã bÐn rÔ, cã khi tµn lôi, c¸c c©y trång kh¸c kÐm ph¸t triÓn. §Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña giã T©y kh« nãng, cÇn bè trÝ thêi vô hîp lý, ch¨m sãc c©y trång chu ®¸o. Víi lóa nªn bè trÝ træ tõ 25/4 – 10/5, võa tr¸nh ®­îc giã T©y kh« nãng võa tr¸nh ®­îc nh÷ng ®ît m­a gi«ng, óng lôt vµo tiÕt TiÓu M·n. Trång c©y g©y rõng còng lµ biÖn ph¸p cã hiÖu qu¶ ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña giã T©y kh« nãng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm khÝ hËu thêi tiÕt ®­îc ph©n tÝch trªn, cho thÊy Yªn §Þnh cã thÓ gieo trång nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c nhau (c©y nhiÖt ®íi, c©y ¸ nhiÖt ®íi) víi nhiÒu mïa vô trong n¨m. Tuy nhiªn, Yªn §Þnh còng gÆp kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n vÒ thêi tiÕt khÝ hËu g©y ¶nh h­ëng xÊu ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nh­ giã mïa §«ng – B¾c, giã Lµo, b·o, óng,… Nh÷ng gi¶i ph¸p kh¾c phôc h¹n chÕ sù bÊt lîi cña thêi tiÕt chñ yÕu lµ t×m c¸ch nÐ tr¸nh v× thùc tÕ con ng­êi ch­a cã kh¶ n¨ng chÕ ngù thiªn tai. Nh÷ng gi¶i ph¸p th­êng ¸p dông trong thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ: - Bè trÝ thêi vô c©y trång nÐ tr¸nh thêi tiÕt bÊt thuËn, nh­ lóa Xu©n bè trÝ træ tõ 1 – 10/5 ®Ó tr¸nh giã mïa §«ng – B¾c ®Õn muén vµ giã Lµo ®Õn sím, lóa mïa chÝnh vô bè trÝ træ 20 – 30/9 ®Ó tr¸nh b·o. - Lùa chän c¸c gièng c©y trång cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi ®iÒu kiÖn thêi tiÕt. - Chñ ®éng lµm gi¶m t¸c h¹i cña c¸c hiÖn t­îng thêi tiÕt bÊt lîi cho s¶n xuÊt th«ng qua c¸c gi¶i ph¸p trång trät. 4.1.1.4 Tµi nguyªn thiªn nhiªn a. Tµi nguyªn ®Êt Trong qu¸ tr×nh tån t¹i, l·nh thæ Thanh Hãa nãi chung vµ Yªn §Þnh nãi riªng ®· tr¶i qua nhiÒu chÊn ®éng ®Þa chÊt lín. C¸c biÕn ®éng uèn nÕp lµm n¶y sinh hiÖn t­îng t¹o s¬n m·nh liÖt. Cuéc uèn nÕp Tam §iÖp lµ mèc kÕt thóc giai ®o¹n biÕn ®æi trong qu¸ tr×nh t¹o ra b¸n ®¶o §«ng D­¬ng. Do vËn ®éng ®Þa chÊt, l·nh thæ Thanh Hãa n©ng lªn thµnh uèn nÕp, xÕp nÕp, chia khèi, ph©n tÇng phøc t¹p ®a d¹ng. Tr¶i qua 120 triÖu n¨m, chÞu ¶nh h­ëng cña chÊn ®éng t¹o s¬n Hymalaya, lôc ®Þa Thanh Hãa cã hiÖn t­îng n©ng lªn, lón xuèng vµ tiÕp tôc bÞ phong hãa, kÕt qu¶ lµ mét sè nói biÕn thµnh ®åi, mét sè vïng biÓn bÞ lÊp ®i thµnh ch©u thæ nh­ hiÖn nay (Nguyªn Xu©n SÝt, 1986) [12]. KÕt qu¶ ®iÒu tra ph©n lo¹i ®Êt ë Yªn §Þnh trªn b¶n ®å tû lÖ 1 : 25.000 ®­îc chia thµnh 4 nhãm, 10 lo¹i ®Êt chÝnh ®­îc thÓ hiÖn ë b¶ng 8. B¶ng 2. Tæng hîp c¸c lo¹i ®Êt ë Yªn §Þnh (Trªn b¶n ®å tû lÖ 1/25.000) TT Lo¹i ®Êt Ký hiÖu FAO– UNESCO Ký hiÖu DiÖn tÝch ha % I §Êt phï sa P Fluvisols FL 11.630 83,23 1 §Êt phï sa ngoµi ®ª Pb Eutric Fluvisols Fle 680 4,86 2 §Êt phï sa ch­a ph©n hãa phÉu diÖn P Dystric Fluvisols FLd 6.558 46,93 3 §Êt phï sa cã tÇng loang lç ®á vµng Pf Cambic Fluvisols Fle 1.643 11,76 4 §Êt phï sa gl©y Pg Gleyic Fluvisols FLg 2.024 14,48 5 §Êt phï sa óng n­íc Pj Dystric Gleysols GLd 725 5,20 II §Êt x¸m X Acrisols AC 1.175 8,41 6 §Êt x¸m trªn phï sa cæ X Haplic Acrisols ACh 1.024 7,32 7 §Êt x¸m b¹c mµu B Plinthic Acrisols ACp 76 0,55 8 §Êt ®á vµng trªn ®¸ phiÕn sÐt Fs Xanthic Acrisols ACx 75 0,54 III §Êt ®á F Ferralsols FR 206 1,48 9 §Êt n©u ®á trªn ®¸ macma baz¬ Fd Rhodic ferralsols FRr 206 1,48 IV §Êt tÇng máng E Leptosols LP 962 6,88 10 §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ E Lithic leptosols LPq 962 6,88 Tæng diÖn tÝch 13.973 100,00 Nguån : Phßng Tµi Nguyªn M«i Tr­êng huyÖn Yªn §Þnh §Êt phï sa ngoµi ®ª (Pb) DiÖn tÝch 680ha, chiÕm 4,86% diÖn tÝch ®iÒu tra. §Êt ph©n bæ thµnh d¶i hÑp ngoµi ®ª s«ng M·. Vòng b·i cã diÖn tÝch réng nhÊt thuéc x· Quý Léc vµ c¸c x· Yªn Th¸i, §Þnh Liªn, §Þnh TiÕn. §Êt h×nh thµnh do s¶n phÈm båi tô cña s«ng M·. §Êt cã d¹ng ®Þa h×nh b»ng tho¶i thÊp dÇn vÒ phÝa bê s«ng nªn kh¶ n¨ng thÊm vµ tho¸t n­íc nhanh. Mét sè vïng b·i thÊp hµng n¨m ®Êt ®­îc phï sa båi tô. - TÝnh chÊt vËt lý: §Êt cã mµu n©u t­¬i, ch­a h×nh thµnh tÇng ®Õ cµy. PhÉu diÖn ch­a ph©n râ rµng. - TÝnh chÊt hãa hãa häc : + Ýt chua, pHKCL 5,6 # 6,3. + §Êt nghÌo mïn. + L©n dÔ tiªu kh¸, kali dÔ tiªu ë møc trung b×nh, cation trao ®æi thÊp (Ca++, Mg++ < 10 me/100g®). Dung tÝch hÊp thu CEC < 16 me/100g ®Êt. §Êt phï sa ch­a ph©n hãa phÉu diÖn (P) Cã diÖn tÝch 6.558ha, chiÕm tû lÖ cao nhÊt trong c¸c lo¹i ®Êt ë huyÖn (46,93%). Nguån gèc h×nh thµnh lµ s¶n phÈm båi tô cña phï sa s«ng M· vµ s«ng CÇu Chµy. §Êt ®· h×nh thµnh tÇng ®Õ cµy, phÉu diÖn ch­a ph©n hãa râ rµng. §èi víi vïng ®Êt chÞu ¶nh h­ëng cña phï sa s«ng CÇu Chµy, thuéc c¸c x· Yªn L¹c, Yªn Giang, cã ®Þa h×nh cao h¬n, thÊy xuÊt hiÖn vÖt ®èm rØ trong phÉu diÖn ë ®é s©u 60cm. VÒ hãa tÝnh: + §Êt Ýt hoÆc kh«ng chua. + Hµm l­îng mïn ë líp ®Êt canh t¸c kh¸ (2,2%). + Hµm l­îng c¸c chÊt P2O5, K2O dÔ tiªu ë møc nghÌo. + Hµm l­îng cation trao ®æi ë tÇng mÆt (0-20cm) thÊp (Ca++ vµ Mg++ <10 me/100 g ®Êt). Kali vµ l©n dÔ tiªu ë møc nghÌo ®Õn rÊt nghÌo. Do vËy t¨ng c­êng bãn ph©n h÷u c¬ vµo ®Êt sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao. §Êt phï sa cã tÇng loang læ ®á vµng (Pf) - DiÖn tÝch 1.643ha, chiÕm 11,76% diÖn tÝch ®iÒu tra. - §Êt cã nguån gèc tõ phï sa, nh­ng do ë ®Þa h×nh vµn cao, th­êng bÞ h¹n nªn qu¸ tr×nh feralit x¶y ra m¹nh, ®Êt tÝch s¾t ë ®iÒu kiÖn oxy hãa (Fe3+). ë mét sè vïng xuÊt hiÖn kÕt von Fe møc ®é thÊp. - TÇng canh t¸c máng, tÇng ®Õ cµy râ. PhÉu diÖn chuyÓn tiÕp líp rÊt râ, cã tÇng tÝch sÐt. - VÒ hãa tÝnh: §Êt rÊt chua, nghÌo dinh d­ìng, thiÕu l©n dÔ tiªu nghiªm träng, cation trao ®æi thÊp. * §Êt phï sa gl©y (Pg) Cã diÖn tÝch 2.024ha, chiÕm 14,48% diÖn tÝch ®iÒu tra. Ph©n bè ë c¸ x· Yªn Phong, Yªn Ninh, §Þnh T¨ng, §Þnh Thµnh, §Þnh C«ng…. - VÒ lý tÝnh: TÇng canh t¸c cã mµu x¸m n©u, ­ít nh·o. TÇng ®Õ cµy ch­a h×nh thµnh râ rÖt, mùc n­íc ngÇm n«ng (60 -80 cm) ë tÇng trªn 60cm gÆp líp ®Êt sÐt chÆt. TÇng gl©y n«ng (trªn 40cm) møc ®é gl©y m¹nh. PhÉu diÖn ph©n hãa râ rÖt. - VÒ hãa tÝnh: §Êt cã ph¶n øng chua ®Õn rÊt chua. Hµm l­îng Fe+++ vµ Al+++ rÊt cao (trªn 8%). C¸c chÊt dÔ tiªu nh­ l©n vµ kali rÊt nghÌo (d­íi 10mg/100g ®Êt), ®Êt rÊt thiÕu l©n. Nh÷ng ®Æc ®iÓm lý, hãa cña ®Êt ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh khö trong ®Êt chiÕm ­u thÕ, kh¶ n¨ng kho¸ng hãa rÊt chËm. Lo¹i ®Êt nµy cã ®é ph× tù nhiªn kh¸, trong qu¸ tr×nh sö dông cÇn khai th¸c ®é ph× tù nhiªn nµy th× hiÖu qu¶ cao h¬n. - H¹n chÕ cña lo¹i ®Êt nµy lµ kh¶ n¨ng gi÷ l©n trong ®Êt rÊt chÆt do hµm l­îng s¾t nh«m di ®éng trong ®Êt cao. V× vËy, biÖn ph¸p c¶i t¹o lµ ph¶i kh¾c phôc 2 yÕu tè chua vµ thiÕu l©n. Muèn vËy cÇn ph¬i ¶i, bãn ®ñ l­îng ph©n chuång, bãn v«i vµ Tecmophotphat. §Êt phï sa óng n­íc (Pj) DiÖn tÝch 725ha, chiÕm 5,20% diÖn tÝch ®iÒu tra. Do ph©n bè ë ®Þa h×nh thÊp, tròng khã tiªu n­íc nªn vµo mïa m­a (tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 9 hµng n¨m) ®Êt bÞ ngËp óng (møc ®é ngËp 50 – 80cm), s¶n xuÊt vô mïa gÆp khã kh¨n. §Æc ®iÓm cña lo¹i ®Êt nµy lµ ch­a h×nh thµnh tÇng ®Õ cµy, thµnh phÇn c¬ giíi thÞt nÆng, ®Êt sÐt, bÞ gl©y m¹nh toµn phÉu diÖn. §Êt rÊt chua, hµm l­îng mïn vµ ®¹m cao (mïn >3%, N > 0,15%), l©n tæng sè vµ dÔ tiªu ®Òu nghÌo. HiÖn nay ®Êt ®ang ®­îc sö dông trång 1 vô lóa Xu©n. Cã n¬i nh©n d©n ®· c¶i t¹o tõ 1 vô lóa thµnh 2 vô lóa trong n¨m, nh­ng thùc tÕ lóa ®Î nh¸nh kÐm, n¨ng suÊt lóa ch­a cao. Ph­¬ng h­íng c¶i t¹o ®Ó n©ng lªn thµnh 2 vô ch¾c ch¾n ph¶i ®Çu t­ thñy lîi ®Ó tiªu óng (nhÊt lµ óng trong vô mïa). §Êt x¸m trªn phï sa cæ (X) Cã diÖn tÝch 1.024ha, chiÕm 7,32% diÖn tÝch ®iÒu tra. TËp trung ë c¸c x·: Yªn Phó, Yªn T©m vµ mét phÇn cña x· Yªn Trung thuéc vïng s«ng CÇu Chµy. §Êt ®­îc h×nh thµnh trªn mÉu ®Êt phï sa cæ. §Êt cã ®Þa h×nh d¹ng l­în sãng hoÆc b¸t óp cao h¬n vïng ®ång b»ng. - VÒ lý tÝnh: §Æc ®iÓm cña lo¹i ®Êt nµy lµ tÇng mÆt máng (# 10cm), ®Êt cã mµu x¸m n©u. C¸c tÇng ë s©u xuÊt hiÖn c¸c æ sÐt hoÆc kÕt von s¾t non.._.