Đánh giá ảnh hưởng của hoạt động công nghiệp từ các Khu công nghiệp đến chất lượng môi trường đất tỉnh Tây Ninh

. ÑAËT VAÁN ÑEÀ Nöôùc ta thuoäc nhoùm caùc nöôùc ñang phaùt trieån, ñang treân ñaø hoäi nhaäp vôùi Theá giôùi. Vì vaäy, hoaït ñoäng coâng nghieäp ngaøy caøng phaùt trieån. Nhöõng khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát moïc leân raát nhieàu trong thôøi gian ngaén thu huùt nhieàu lao ñoäng, taïo ñieàu kieän phaùt trieån kinh teá cho ñaát nöôùc, ñòa phöông. Tuy nhieân noâng nghieäp vaãn laø ngaønh chuû löïc ñoái vôùi nöôùc ta hieän nay, naêng suaát ngaøy caøng taêng do ñöôïc ñaàu tö maùy moùc, trang thieát bò, vaät tö phuïc vuï saûn xuaát. Cuøng vôùi söï phaùt trieån laø vaán ñeà moâi tröôøng ñöôïc ñaët ra, caùc hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp, noâng nghieäp chæ chuù troïng tôùi lôïi nhuaän maø chöa quan taâm nhieàu ñeán vaán ñeà moâi tröôøng, chöa coù khaí nieäm phaùt trieån beàn vöõng. YÙ thöùc BVMT coøn keùm daãn ñeán haäu quaû laø moâi tröôøng ngaøy caøng oâ nhieãm traàm troïng. Taây Ninh laø tænh naèm ôû phía Taây Baéc cuûa vuøng Ñoâng Nam Boä vôùi maät ñoä daân soá 259ngöôøi/ km2 (2004). Haàu heát ngöôøi daân trong tænh laøm noâng nghieäp laø chính, saûn phaåm laøm ra ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa ngöôøi daân trong tænh vaø goùp theâm nguoàn ngaân saùch cho tænh nhaø. Caùc khu coâng nghieäp, khu cheá xuaát, cô sôû saûn xuaát vöøa vaø nhoû ñang hoaït ñoäng treân ñòa baøn tænh raát nhieàu, nhöng coâng taùc quaûn lyù thì chöa ñöôïc chaët cheõ. OÂ nhieãm moâi tröôøng naûy sinh do hoaït ñoäng noâng nghieäp nhö: canh taùc, söû duïng ñaát khoâng hôïp lí; do hoaït ñoäng coâng nghieäp nhö: caùc chaát thaûi khoâng ñöôïc xöû lyù sô boä tröôùc khi thaûi ra moâi tröôøng. Moâi tröôøng ñaát ôû Taây Ninh bò suy thoaùi vaø ñang daàn tôùi möùc oâ nhieãm vì trong quaù trình saûn xuaát con ngöôøi ñaõ laøm taêng ñaùng keå caùc nguyeân toá kim loaïi naëng nhö Cd, Pb, Zn töø caùc nguoàn saûn xuaát noâng nghieäp nhö caùc loaïi phaân boùn hoaù hoïc, ñaët bieät laø phaân phosphat thöôøng chöùa nhieàu As, Cd, Pb vaø töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp (nöôùc thaûi, khí thaûi). Ñeå goùp phaàn tìm hieåu möùc ñoä oâ nhieãm kim loaïi naëng vaø ñöa ra caùc bieän phaùp giaûm thieåu oâ nhieãm trong ñaát, toâi ñaõ choïn ñeà taøi : “ Ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng coâng nghieäp ñeán chaát löôïng moâi tröôøng ñaát ôû tænh Taây Ninh” . MUÏC TIEÂU NGHIEÂN CÖÙU Muïc tieâu tröôùc maét Ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng coâng nghieäp ñeán chaát löôïng moâi tröôøng ñaát ôû tænh Taây Ninh. Döïa treân keát quaû nghieân cöùu, öùng duïng GIS thaønh laäp baûn ñoà haøm löôïng moät soá kim loaïi naëng (Pb, Cu, Zn, Cd) trong ñaát. 1.2.2 Muïc tieâu laâu daøi Döïa vaøo baûn ñoà haøm löôïng kim loaïi naëng trong ñaát ñeå theo doõi möùc ñoä oâ nhieãm, thuaän tieän cho coâng taùc quaûn lyù, höõu hieäu taøi nguyeân ñaát cuûa Taây Ninh. Taïo cô sôû döõ lieäu cho caùc nghieân cöùu sau naøy coù lieân quan . . NOÄI DUNG NGHIEÂN CÖÙU Khaûo saùt, thu thaäp, bieän hoäi taøi lieäu veà hieän traïng moâi tröôøng töï nhieân vaø kinh teá xaõ hoäi cuûa tænh Taây Ninh. Ñieàu tra laáy maãu ñaát, phaân tích haøm löôïng kim loaïi naëng vaø moät soá chæ tieâu khaùc nhö: Tyû troïng, axit humic, nitô toång, laân deã tieâu, pH, chaát höõu cô trong ñaát (OM). Ñaùnh giaù möùc ñoä oâ nhieãm kim loaïi naëng vaø chaát löôïng moâi tröôøng ñaát qua keát quaû phaân tích maãu vaø qua keát quaû ñieàu tra noâng hoä. Döïa vaøo keát quaû nghieân cöùu xaây döïng baûn ñoà haøm löôïng kim loaïi naëng, nitô toång, laân deã tieâu trong ñaát. Ñaùnh giaù keát quaû ñaït ñöôïc trong quaù trình nghieân cöùu vaø ñeà xuaát moät soá bieän phaùp quaûn lyù nhaèm goùp phaàn giaûm möùc ñoä oâ nhieãm cho moâi tröôøng ñaát ôû Taây Ninh. . PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Phöông phaùp luaän Trong moâi tröôøng ñaát coù hai nhoùm ñoäc chaát ñoái vôùi caây troàng, ñoù laø chaát ñoäc baûn chaát vaø chaát ñoäc khoâng baûn chaát. Nhoùm 1 laø nhöõng ion thieát yeáu cho söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa caây troàng, neáu vöôït quaù moät giôùi haïn nhaát ñònh naøo ñoù thì chuùng seõ laø caùc chaát ñoäc. Nhoùm 2 khoâng ñoùng goùp vai troø nhö nhoùm 1, neáu ít chuùng khoâng aûnh höôûng nhöng nhieàu chuùng seõ gaây ñoäc caây troàng. Tuy nhieân hieän nay, haøm löôïng cuûa caùc ion kim loaïi trong ñaát bao nhieâu thì baét ñaàu gaây ñoäc ? vaãn chöa coù taøi lieäu naøo nghieân cöùu cuï theå maø chæ noùi möùc ñoä aûnh höôûng ñoái vôùi caây troàng vaø söùc khoeû con ngöôøi. Do ñoù, vieäc tìm ra haøm löôïng cuûa chuùng ñeå coù bieän phaùp quaûn lyù phuø hôïp laø moät ñieàu thieát yeáu. Vieäc choïn ñoái töôïng laø kim loaïi naëng vì KLN laø taùc nhaân oâ nhieãm nguy hieåm ñoái vôùi heä sinh thaùi ñaát, chuoãi thöùc aên vaø con ngöôøi. Nhöõng KLN coù tính ñoäc cao nguy hieåm laø: Thuyû ngaân (Hg), Cadimi (Cd), Chì (Pb), Niken (Ni), caùc KLN coù ñoäc tính maïnh laø: Asen (As), croâm (Cr), mangan (Mn), keõm (Zn), thieác (Sn). Trong thöïc teá, moät soá KLN ôû haøm löôïng thích hôïp raát caàn cho söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa thöïc vaät, ñoäng vaät vaø con ngöôøi. Nhöng neáu chuùng tích luõy nhieàu trong ñaát thì laïi raát ñoäc haïi cho thöïc vaät vaø ñoäng vaät ñaát. Trong quaù trình saûn xuaát con ngöôøi ñaõ laøm taêng ñaùng keå caùc KLN trong ñaát. Caùc loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät thöôøng chöùa Asen, thuyû ngaân, ñoàng, caùc loaïi phaân hoaù hoïc chöùa nhieàu cadimi, chì, asen. Caùc chaát thaûi coâng nghieäp ngaøy caøng nhieàu vaø coù ñoäc tính ngaøy caøng cao, nhieàu loaïi raát khoù bò phaân huyû sinh hoïc. Caùc chaát thaûi ñoäc haïi coù theå ñöôïc tích luyõ trong ñaát trong thôøi gian daøi gaây ra nguy cô tieàm naêng ñoái vôùi moâi tröôøng. Caùc chaát thaûi kim loaïi, ñaët bieät laø caùc KLN (nhö Pb, Zn, Cd, Cu, Ni) thöôøng coù nhieàu ôû caùc khu coâng nghieäp vaø ñoâ thò. Ñaát bò oâ nhieãm KLN khoâng nhöõng laøm giaûm naêng suaát sinh hoïc cuûa caây troàng maø coøn aûnh höôûng ñeán chaát löôïng noâng saûn daãn tôùi taùc ñoäng xaáu ñeán söùc khoeû cuûa con ngöôøi. Aûnh höôûng cuûa caùc KLN trong ñaát ñoái vôùi söùc khoeû con ngöôøi laø chöa ñöôïc xaùc ñònh moät caùch roõ raøng neân raát khoù xaây döïng ngöôõng ñoäc haïi chính xaùc. ÔÛ nhieàu nöôùc ñaõ xaây döïng tieâu chuaån ñoäc haïi cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi trong ñaát. ÔÛ Vieät Nam nhìn chung ñaát bò oâ nhieãm KLN chöa phaûi laø phoå bieán, nhöng söï oâ nhieãm cuõng ñaõ xuaát hieän mang tính cuïc boä ôû caùc vuøng xung quanh caùc khu coâng nghieäp, caùc laøng ngheà taùi cheá, ôû caùc vuøng canh taùc ñaát noâng nghieäp maø tieâu bieåu laø tænh Taây Ninh. Vôùi phöông phaùp nghieân cöùu laø khaûo saùt thöïc ñòa, ñieàu tra noâng hoä vaø phaân tích maãu ñaát töø ñoù ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng ñaát vaø haøm löôïng caùc kim loaïi naëng khu vöïc xung quanh caùc KCN, CCN seõ cho ta bieát ñöôïc hieän traïng moâi tröôøng ñaát taïi thôøi ñieåm nghieân cöùu. Xem xeùt moái lieân quan giöõa caùc hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa nhaø maùy coù aûnh höôûng ñeán chaát löôïng moâi tröôøng ñaát vuøng xung quanh hay khoâng, moái lieân quan giöõa taäp quaùn canh taùc cuûa ngöôøi daân ñeán chaát löôïng moâi tröôøng ñaát. Töø caùc keát quaû phaân tích, aùp duïng phöông phaùp GIS xaây döïng baûn ñoà haøm löôïng moät soá KLN trong ñaát taïo thuaän lôïi trong coâng taùc quaûn lyù moâi tröôøng. Sôû dó choïn phöông phaùp treân vì vôùi quy moâ ñeà taøi nhoû, thôøi gian thöïc hieän ngaén, chi phí thaáp nhöng cho keát quaû nhanh, coù tính ñaïi dieän cho caû vuøng. Aùp duïng phöông phaùp nghieân cöùu hieän ñaïi ñoù laø phöông phaùp GIS, vôùi phöông phaùp môùi naøy seõ giuùp caùn boä quaûn lyù moâi tröôøng deã daøng naém baét thoâng tin veà hieän traïng moâi tröôøng cuûa tænh, ñeà xuaát caùc phöông aùn giaûi quyeát baûo veä moâi tröôøng nhanh choùng, kòp thôøi. Vieäc nghieân cöùu ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng ñaát ôû Taây Ninh laø raát caàn thieát nhaèm goùp phaàn xaây döïng tieâu chuaån ñoäc haïi cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi trong ñaát, tìm ra giaûi phaùp canh taùc vaø caûi taïo thích hôïp, taïo thuaän lôïi hôn trong coâng taùc quaûn lyù moâi tröôøng. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu cuï theå Phöông phaùp bieân hoäi taøi lieäu Taäp hôïp soá lieäu, döõ lieäu ñaõ coù ôû caùc cô sôû ban nghaønh cuûa tænh Taây Ninh veà caùc ñieàu kieän töï nhieân, kinh teá xaõ hoäi. Söû duïng phöông phaùp “ Tieáp caän, caäp nhaän thoâng tin döõ lieäu”, phöông phaùp “Toång hôïp döõ lieäu” (saùch “phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc” Leâ Huy Baù, nhaø xuaát baûn ñaïi hoïc quoác gia TP.HCM, 2005). Thu thaäp vaø heä thoáng hoaù caùc soá lieäu veà hieän traïng moâi tröôøng (khoâng khí, ñaát, nöôùc, chaát thaûi raén) taïi caùc vuøng ñoâ thò (thò xaõ, thò traán), khu coâng nghieäp, khu vöïc noâng thoân ôû Taây Ninh treân cô sôû keá thöøa caùc ñeà taøi nghieân cöùu tröôùc ñaây. Taát caû caùc taøi lieäu ñaõ thu thaäp khaûo saùt khi thöïc hieän ñeà taøi ñöôïc toå chöùc nhaäp vaøo maùy tính, caùc döõ lieäu veà ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi vaø caùc ñieàu kieän moâi tröôøng töï nhieân cuûa tænh seõ ñöôïc phaân tích, toång hôïp theo caùc noäi dung khaùc nhau nhaèm taïo caùc cô sôû neàn taûng cho ñieàu tra vaø ñaùnh giaù, ñeà xuaát giaûi phaùp. 1.4.2.2 Phöông phaùp khaûo saùt, laáy maãu Tieán haønh khaûo saùt caùc daïng ñòa hình sao cho thuaän lôïi nhaát cho vieäc laáy maãu ñaát. Löïa choïn khu vöïc ñaát noâng nghieäp vaø ñaát coù hoaït ñoäng coâng nghieäp (gaàn khu vöïc coâng nghieäp, ñoâ thò) ñeå laáy maãu Laáy maãu: Ñoái vôùi ñaát noâng nghieäp : laáy hai taàng ñaát: taàng canh taùc: 0 – 20 cm, taàng chuyeån tieáp: 20 – 60 cm. Maãu ñöôïc laáy phaûi mang tính ñaïi dieän cho töøng loaïi ñaát, laáy maãu theo phöông phaùp ñöôøng cheùo goùc ñeå maãu coù tính ñaïi dieän cho khu vöïc. Söû duïng maùy GPS ñeå baám toïa ñoä laáy maãu ñaát, giuùp cho vieäc xaây döïng baûn ñoà sau naøy. 1.4.2.3 Phöông phaùp ñaùnh giaù, toång hôïp Döïa vaøo caùc taøi lieäu, soá lieäu toång hôïp ñöôïc phaân tích hieän traïng thöïc teá ñeå ñöa ra caùc dieãn bieán vaø xu theá bieán ñoåi cuûa moâi tröôøng. Töø caùc phieáu ñieàu tra, keát quaû khaûo thöïc ñòa vaø keát quaû nghieân cöùu, toång hôïp laïi ñöa ra keát quaû ñaùnh giaù cuoái cuøng. Ñaùnh giaù döïa vaøo caùc kieán thöùc ñaõ bieát vaø so saùnh vôùi caùc tieâu chuaån Vieät Nam veà Moâi tröôøng. 1.4.2.4 Phöông phaùp xöû lyù soá lieäu Nhaäp, xöû lyù caùc soá lieäu ñieàu tra phieáu, caùc soá lieäu phaân tích baèng phaàn meàm EXCEL, SPSS: Nhaäp caùc keát quaû thoáng keâ ñieàu tra ñaõ thöïc hieän ôû treân, caùc keát quaû phaân tích maãu vaø xöû lyù ñeå ñöa ra caùc sai soá, ñoä tin caäy (f), ñoä töông quan (r) cuûa caùc daõy soá lieäu… Xöû lyù soá lieäu ñaõ soá hoaù vaø xaây döïng baûng ñoà baèng MapInfo. 1.4.2.5 Phöông phaùp öùng duïng GIS Soá hoaù caùc lôùp thoâng tin töø caùc baûn ñoà neàn ñòa hình töø caùc tôø baûn ñoà trong khu vöïc nghieân cöùu thaønh caùc lôùp thoâng tin ñòa hình nhö: ñöôøng cao ñoä, maïng giao thoâng, ñòa danh, maïng thuyû vaên, thöïc vaät… Xaây döïng caùc cô sôû döõ lieäu cuûa caùc lôùp thoâng tin baèng caùch nhaäp tröïc tieáp töø baøn phieám vaø maùy queùt scanner. Moãi moät ñoái töôïng coù hai daïng döõ lieäu: döõ lieäu khoâng gian (raster vaø vector) vaø döõ lieäu thuoäc tính. Phaàn meàm thöïc hieän chuû yeáu laø MapInfo 6.0 1.4.2.6 Phöông phaùp trao ñoåi yù kieán vôùi chuyeân gia Chuaån bò taát caû caùc caâu hoûi, yù kieán caàn trao ñoåi ñeán vaán ñeà lieân quan ñoà aùn toát nghieäp. Ñoïc vaø naém vöõng caùc kieán thöùc cô baûn veà moâi tröôøng noùi chung vaø moâi tröôøng ñaát noùi rieâng. Caùc caâu hoûi ñöa ra phaûi ngaén goïn, suùc tích, bao quaùt noäi dung caàn hoûi. Laéng nghe kyõ vaø ghi cheùp ñaày ñuû caùc caâu traû lôøi cuûa chuyeân gia. Ñöa ra nhöõng yù kieán, caâu hoûi khoù maø sinh vieân khoâng theå töï traû lôøi ñöôïc. 1.4.2.7 Phöông phaùp phaân tích trong phoøng thí nghieäm Chuaån bò maãu ñaát: Maãu ñaát laáy veà ñöôïc laøm khoâ trong khoâng khí baèng caùch traûi maãu ñaát treân khay nhöïa, nhaët heát reã caây, ñaù, raùc…coù laãn trong maãu. Nghieàn nhoû maãu ñaát baèng coái söù vaø cho qua raây ñeå maãu coù kích thöôùc 1mm. sau ñoù tieán haønh phaân tích. Phaân tích moät soá chæ tieâu : pH, tyû troïng, nitô toång, laân deã tieâu, OM, acide humic. (caùc phöông phaùp chi tieát ñöôïc trình baøy trong chöông 4, phaàn 4.4) 1.5. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU Caùc khu vöïc oâ nhieãm kim loaïi naëng do hoaït ñoäng coâng nghieäp taïi caùc khu coâng nghieäp nhö: Traûng Baøng, Goø Daàu, thò xaõ Taây Ninh. Haøm löôïng caùc kim loaïi naëng: Cd, Pb, Cu, Zn tích luõy trong moâi tröôøng ñaát. 1.6. GIÔÙI HAÏN CUÛA NGHIEÂN CÖÙU Giôùi haïn veà noäi dung Chæ laáùy maãu taïi moät soá ñieåm ñaëc tröng coù hoaït ñoäng coâng nghieäp thuoäc caùc huyeän Goø Daàu, Traûng Baøng, thò xaõ Taây Ninh. Ñoái vôùi oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát chæ ñeà caäp ñeán kim loaïi naëng trong ñaát maø khoâng ñeà caäp ñeán dö löôïng thuoác baûo veä thöïc vaät, phaân boùn… Chæ phaân tích haøm löôïng moät soá kim loaïi naëng (Pb, Cu, Zn, Cd) vaø moät soá chæ tieâu: pH, tyû troïng, nitô toång, laân deã tieâu, OM, acide humic maø khoâng phaân tích caùc chæ soá khaùc. Giôùi haïn veà thôøi gian: Thôøi gian thöïc hieän ñeà taøi laø 12 tuaàn töø 01/10/2006 – 21/12/2006 1.7. PHÖÔNG HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN CUÛA ÑEÀ TAØI Töø caùc keát quaû nghieân cöùu ñöôïc cuûa ñeà taøi laø ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng ñaát vaø haøm löôïng 4 KLN (Pb, Cu, Zn, Cd) ôû taàng ñaát maët khu vöïc xung quanh caùc KCN, CCN. Caàn môû roäng nghieân cöùu caùc vaán ñeà lieân quan: Môû roäng phaïm vi nghieân cöùu cho toaøn tænh, ñaùnh giaù chaát löôïng ñaát vaø haøm löôïng caùc KLN khaùc nhö: As, Hg… Khaûo saùt, ñieàu tra möùc ñoä aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng coâng nghieäp ñeán söùc khoeû con ngöôøi vaø ñoäng vaät vuøng xung quanh. Moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí coù moái lieân quan chaët cheõ vôùi nhau, do ñoù coù caùc nghieân cöùu khaùc veà moâi tröôøng nöôùc vaø moâi tröôøng khoâng khí. Nghieân cöùu, ñaùnh giaù söï suy thoaùi moâi tröôøng ñaát (xoùi moøn, baïc maøu, maát höõu cô vaø oâ nhieãm) ñeà xuaát phöông aùn söû duïng hôïp lyù vaø phaùt trieån beàn vöõng taøi nguyeân ñaát ôû tænh Taây Ninh. 1.8 . YÙ NGHÓA KHOA HOÏC VAØ YÙ NGHÓA THÖÏC TIEÃN YÙ nghóa khoa hoïc Nghieân cöùu veà ñaùnh giaù ñaát khoâng duøng theo phöông phaùp cuõ maø duøng phöông phaùp môùi. Ñaùnh gia theo phöông phaùp tích hôïp vôùi vieäc coi moâi tröôøng ñaát laø moät moâi tröôøng thaønh phaàn trong heä sinh thaùi ñaát – nöôùc – caây – con ngöôøi, trong moät theå thoáng nhaát. Con ngöôøi söû duïng troàng caây, chaên thaû vaø hoaït ñoäng coâng nghieäp seõ taùc ñoäng khoâng chæ leân ñaát maët maø leân toaøn heä sinh thaùi. Nhôø phöông phaùp, coâng cuï vaø nhöõng phaàn meàm nhö: “ Excel, SPSS, phöông phaùp toái öu hoaù” tieân tieán vaø quan ñieåm ñuùng ñaén, keát quaû ñaùnh giaù seõ coù tính môùi, söû duïng phuø hôïp vaø chaát löôïng ñeà taøi cao. YÙ nghóa thöïc tieãn Phaàn lôùn ñaát Taây Ninh laø ñaát xaùm treân phuø sa coå, thaønh phaàn cô giôùi nheï. Vì vaäy, söï röûa troâi, xoùi moøn, laterit hoaù laø raát ñaùng lo ngaïi. Hieän nay treân caùc vuøng ñaát cuûa tænh naêng suaát moät soá caây troàng noâng nghieäp, ñaëc bieät caùc vuøng troàng caây noâng nghieäp xung quanh caùc khu coâng nghieäp, cuïm coâng nghieäp, sau nhieàu naêm, maëc duø ñaõ coù ñaàu tö gioáng, phaân hoaù hoïc, bieåu hieän söï suy thoaùi ñaát khaù roõ. Do trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa caùc nhaø maùy, xí nghieäp trong caùc khu coâng nghieäp thaûi ra nhieàu loaïi khí thaûi, raùc thaûi vaø nöôùc thaûi coù chöùa nhieàu kim loaïi ñoäc gaây aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng, ñoäng vaät vaø con ngöôøi soáng xung quanh. Tröôùc nhöõng vaán ñeà neâu treân, ñeà taøi nghieân cöùu naøy mang tính caáp thieát cho vieäc quaûn lyù vaø söû duïng taøi nguyeân ñaát hôïp lyù vaø beàn vöõng. Keát quaû nghieân cöùu cuûa ñeà taøi seõ goùp phaàn quan troïng trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaàn ñeà caáp baùch cuûa saûn xuaát noâng nghieäp. Böôùc ñaàu xaùc ñònh ñöôïc haøm löôïng caùc kim loaïi naëng toàn taïi trong ñaát, ñaùnh giaù chaát löôïng moâi tröôøng ñaát trong khu vöïc, töø ñoù coù phöông aùn, ñeà xuaát ngaên chaën kòp thôøi caùc quaù trình oâ nhieãm ñang dieãn ra, söû duïng taøi nguyeân ñaát hôïp vôùi sinh thaùi vaø taäp tuïc loái soáng ngöôøi daân, troàng caây gì coù hieäu quaû maø baûo veä heä sinh thaùi beàn vöõng, keát hôïp baûo veä vaø söû duïng nguoàn nöôùc caû khi khoâ haïn vaø khi ngaäp luït. Keát quaû seõ naâng cao hieäu quaû treân moät ñôn vò dieän tích heä sinh thaùi ñaát vaø caây troàng töø ñoù naâng cao thu nhaäp vaø söùc khoeû cho ngöôøi daân, baûo veä moâi tröôøng noùi chung vaø moâi tröôøng ñaát noùi rieâng. 2.1. MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT 2.1.1 Khaùi nieäm chung veà ñaát [13 ] Theo Jenny (nhaø khoa hoïc Myõ) thì ñaát laø saûn phaåm hoaït ñoäng cuûa khí haäu (cl) treân ñaù meï (p) ñöôïc laøm thay ñoåi döôùi aûnh höôûng cuûa thöïc vaät vaø caùc cô theå soáng khaùc (o) cuûa ñòa hình (r) vaø phuï thuoäc vaøo thôøi gian (t). Jenny ñaõ bieåu dieãn ñaát nhö haøm soá (f) cuûa 5 bieán soá noùi treân. Ñaát = f (p, cl, o, r, t) Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây khaúng ñònh thöïc teá ñaát nhö laø heä thoáng hôû cuoái cuøng xaûy ra caùc quaù trình hoaït ñoäng: Quaù trình theâm vaøo ñaát (1) Quaù trình maát khoái ñaát (2) Quaù trình chuyeån dòch trong ñaát (3) Quaù trình chuyeån hoùa vaät chaát trong ñaát (4) Coù raát nhieàu quaù trình cuï theå thuoäc boán quaù trình toång quaùt noùi treân xaûy ra trong söï taïo thaønh ñaát nhö : quaù trình muøn hoùa, khoaùng hoaù, feralit hoaù, gley hoaù, röûa troâi, toång hôïp, phaân hoaù keát von, xoùi moøn, chua hoaù, maën hoaù… Ñaát ñöôïc coi nhö hôïp phaàn dò theå : theå raén (chaát khoaùng vaø höõu cô), theå loûng (caùc chaát hoøa tan trong nöôùc) vaø theå khí. Caùc hôïp phaàn naøy lieân quan chaët cheõ vaø chieám tyû leä nhaát ñònh vôùi ñôøi soáng caây troàng. Ñaát laø vaät theå soáng (chöùa nhieàu sinh vaät lôùn nhoû khaùc nhau) luoân luoân bieán ñoäng thay ñoåi. 2.1.2 OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaát [7 ] OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaát ñöôïc xem laø taát caû caùc hieän töôïng laøm nhieãm baån moâi tröôøng ñaát bôûi caùc chaát gaây oâ nhieãm. Ngöôøi ta coù theå phaân loaïi ñaát bò oâ nhieãm theo caùc nguoàn goác phaùt sinh bôûi taùc nhaân gaây ra oâ nhieãm. neáu theo nguoàn goác phaùt sinh coù: - OÂ nhieãm ñaát do caùc chaát thaûi sinh hoaït - OÂ nhieãm ñaát do chaát thaûi coâng nghieäp - OÂ nhieãm ñaát do hoaït ñoäng noâng nghieäp OÂ nhieãm ñaát do taùc ñoäng cuûa khoâng khí ôû caùc khu coâng nghieäp vaø ñoâng khu daân cö. Nhöng moâi tröôøng ñaát coù nhöõng ñaëc thuø rieâng vaø moät soá taùc nhaân gaây oâ nhieãm coù theå coù cuøng nguoàn goác nhöng laïi gaây taùc ñoäng baát lôïi raát khaùc bieät. Do ñoù, phaân loaïi theo caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm seõ phuø hôïp hôn ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát: - OÂ nhieãm do taùc nhaân hoaù hoïc - OÂ nhieãm do taùc nhaân sinh hoïc - OÂ nhieäm do taùc nhaân vaät lyù - OÂ nhieãm ñaát do caùc hoaït ñoäng moâi tröôøng thuyû saûn. 2.1.3 Toång quan veà ñaát bò oâ nhieãm kim loaïi naëng 2.1.3.1 giôùi thieäu chung kim loaïi naëng [13 ] Caùc nguyeân toá kim loaïi thöôøng chia thaønh laøm hai phaàn KLN vaø kim loaïi nheï. Ñoái vôùi caùc nhaø chuyeân nghieân cöùu veà kim loaïi thoâng thöôøng söû duïng khaùi nieäm “ kim loaïi nheï” ñeå chæ caùc nguyeân toá bergllium, magnesium, nhoâm, titanium vaø caùc hôïp kim cuûa chuùng. Töông töï nhö vaäy ñoái vôùi “ kim loaïi naëng” ñeå bieåu thò moät daïng kim loaïi khoâng thoâng thöôøng. Cd, Hg, Pb, vaø Bismuth thöôøng ñöôïc chuù yù, moät phaàn bôûi vì caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaõ laøm gia taêng söï tích tuï cuûa chuùng trong moâi tröôøng. Nhöõng kim loaïi khaùc cuõng coù moái lieân quan töø caùc vaán ñeà söùc khoeû. Moät ñònh nghóa khoa hoïc cuûa KLN coù leõ ñöôïc ñöa ra döïa treân kim loaïi coù tyû khoái cao hay thaáp hôn oxide cuûa noù. Moät ñònh nghóa khaùc cho raèng KLN laø moät nguyeân toá coù tyû troïng lôùn hôn 5,0 gr/cm3. Do ñoù, caùc kim loaïi naëng hôn vanadium seõ laø caùc KLN. Moät caùch toång quaùt, KLN laø nhöõng kim loaïi coù tyû troïng lôùn hôn 5. KLN coù maët trong töï nhieân vaø ngaøy nay do taùc ñoäng cuûa con ngöôøi khi phaùt trieån coâng nghieäp hoaëc ñoâ thò, haøm löôïng KLN trong ñaát, nöôùc ôû moät vuøng taêng hôn tröôùc ñoù, khieán cho caây troàng ôû nhöõng vuøng aáy coù theå thu nhieàu hôn nhöõng nôi bình thöôøng. 2.1.3.2 Nhaäp löôïng cuûa KLN vaøo moâi tröôøng KLN nhaäp löôïng vaøo moâi tröôøng qua nhieàu nguoàn khaùc nhau, nhö kim loaïi coù theå thoaùt ra moâi tröôøng töø vieäc ñoát caùc nhieân lieäu ñòa khai, nhöõng nguyeân lieäu naøy bao goàm nhieàu kim loaïi phong phuù nhaát trong caùc phaân töû ôû khoâng khí xung quanh. Caùc kim loaïi ôû nöôùc beà maët phaûn aùnh söï xoùi moøn töø thieân nhieân, buïi phoùng xaï khí quyeån vaø söï thaát thoaùt töø caùc hoaït ñoäng. KLN coù theå nhaäp löôïng vaøo moâi tröôøng töø caùc phaân boùn voâ cô vaø höõu cô, töø thuoác baûo veä thöïc vaät, ñaëc bieät laø thuoác goác voâ cô. Nhöõng nguoàn coù khaû naêng xa hôn veà chaát thaûi cuûa con ngöôøi bao goàm caùc saûn phaåm tieâu thuï, chaát thaûi coâng nghieäp cuõng nhö moâi tröôøng laøm vieäc. Haøm löôïng KLN toång soá trong ñaát laø keát quaû cuûa vieäc nhaäp löôïng kim loaïi töø nhieàu nguoàn khaùc nhau: ñaù meï, söï laéng ñoïng khí quyeån, phaân boùn, hoaù chaát noâng nghieäp, caùc chaát thaûi höõu cô vaø caùc chaát oâ nhieãm voâ cô khaùc… Ñieàu naøy coù theå dieãn taû baèng coâng thöùc sau: Mtoång soá = (Mp + Mf + Mac + Mow + Mip) – (Mcr + Ml) Trong ñoù: M: KLN, p: vaät lieäu meï, a: söï laéng ñoïng khí quyeån, f: phaân boùn. ac: hoaù chaát noâng nghieäp, ow: caùc chaát thaûi höõu cô, ip: caùc chaát oâ nhieãm voâ cô khaùc, cr: söï dòch chuyeån kim loaïi cuûa caây troàng, l: maát do röûa troâi vaø boác hôi. 2.1.3.3 Ñoäc tính cuûa KLN Ñoäc tính cuûa KLN ñöôïc bieát töø raát laâu. Chì vaø baïc ñaõ ñöôïc duøng töø 2000 naêm tröôùc coâng nguyeân. Trong ñôøi soáng thöïc vaät, moät soá KLN nhö: Fe, Zn, Cu, Mn, B, Mo… caàn thieát cho caây troàng nhöng vôùi soá löôïng nhoû. Ñoù laø nhöõng nguyeân toá vi löôïng, chuùng thöôøng coù caàu theå cuûa caùc enzyme, thieáu chuùng söï sinh tröôûng, naêng suaát vaø chaát löôïng caây troàng bò haïn cheá. Nhöng neáu haøm löôïng vöôït quaù moät möùc giôùi haïn naøo ñoù seõ gaây ngoä ñoäc cho caây troàng. Chì, baïc, thuûy ngaân noùi chung coù taùc duïng kìm haõm hoaït ñoäng cuûa caùc enzyme. 2.1.3.4 Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa KLN trong ñaát [13 ] Keo ñaát caáu taïo bôûi 4 lôùp töø trong ra ngoaøi laø: nhaân, lôùp ion quyeát ñònh theá thöôøng laø ñieän tích aâm, lôùp ion khoâng di chuyeån mang ñieän tích traùi daáu vôùi lôùp ion quyeát ñònh theá vaø lôùp ion coù khaû naêng trao ñoåi ñieän tích vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi. Vôùi caáu truùc naøy keo ñaát coù khaû naêng haáp thuï trao ñoåi ion giöõa beà maët cuûa keo ñaát vôùi dung dòch ñaát bao quanh noù. Söï xaâm nhaäp cuûa ñaát vaøo moâi tröôøng ñaát ñöôïc thöïc hieän thoâng qua hoaït tính cuûa keo ñaát vaø dung dòch ñaát. Baûn Chaát: baûn chaát cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi loaøi sinh vaät hay coøn goïi laø tính “ kî sinh vaät”. Tính ñoäc cuûa caùc chaát naøy quyeát ñònh bôûi caáu taïo vaø hoaït tính cuûa chuùng. Noàng ñoä vaø Lieàu löôïng cuûa caùc ñoäc chaát coù töông quan thuaän ñoái vôùi tính ñoäc. Noàng ñoä vaø lieàu löôïng caøng cao thì caøng ñoäc. Nhieät ñoä: Nhieät ñoä ñaát caøng cao thì tính ñoäc caøng maïnh (tröø khi noù ôû ñieåm phaân huyû cuûa tính ñoäc). Cuõng nhö khi coù nhieät ñoä ñaát quaù cao coù theå laøm phaân huyû ñoäc chaát. Ngöôõng chòu ñoäc: caùc loaøi sinh vaät khaùc nhau coù ngöôõng chòu ñoäc khaùc nhau. Sinh vaät non treû thì maãn caûm ñoái vôùi chaát ñoäc, ngöôõng chòu ñoäc thaáp, sinh vaät cao tuoåi thì ngöôõng chòu ñoäc cao, nhöng tuoåi giaø laïi chòu ñoäc keùm. Giôùi tính cuõng aûnh höôûng ñeán ngöôõng chòu ñoäc. Gioáng caùi vaø phaùi nöõ deã maãn caûm vôùi chaát ñoäc hôn laø phaùi nam vaø gioáng ñöïc. Nhöõng ñieàu kieän khaùc cuûa ñaát: Cheá ñoä nöôùc, ñoä aåm, ñoä chua trong ñaát coù aûnh höôûng ñeán söï cung caáp oxy ñeå giaûi ñoäc vaø phaân boá laïi noàng ñoä cuûa hôi ñoäc. Söï lan truyeàn oâ nhieãm vaø ñeà ra keá hoaïch caûi taïo, baûo toàn ñaát noâng nghieäp gaëp khoù khaên trong quaù trình taäp trung chaát oâ nhieãm naëng. Coù theå söû duïng vi sinh vaät ñeå phaân giaûi moät soá ñoäc chaát sinh ra töø caùc chaát oâ nhieãm coù quy moâ lôùn gaây aûnh höôûng ñeán caùc hoaït ñoäng troàng troït. Nhöõng chaát ñoäc khoâng coù thuoác ñaëc trò laø nguyeân nhaân ñeå chaát oâ nhieãm hoaø tan vaøo nöôùc gaây tình traïng lan roäng oâ nhieãm thaønh caùc maûng oâ nhieãm. Maøng teá baøo taïo ra caùc maûng oâ nhieãm höõu cô chöùa caùc vi sinh vaät höõu cô. Keát quaû caùc maøng naøy laøm cho nhöõng chaát oâ nhieãm taêng tính thaám qua maøng. Quaù trình quang hôïp ôû 140C cuûa caùc teá baøo cuûa taûo laøm maát ñi Kali trong taûo vaø vi khuaån. Söï phaùt trieån cuûa chaát ñoä oâ nhieãm do laøm phaù vôõ caân baèng sinh hoïc vaø gaây ñoäc lyù hoaù. 2.1.3.5 Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán söï tích luyõ cuûa KLN [13] Söï tích luõy KLN trong moâi tröôøng noâng nghieäp raát bieán ñoäng. Coù nhöõng KLN theo thôøi gian noàng ñoä cuûa chuùng taêng leân (thoâng qua daây chuyeàn thöïc phaåm, söï tích tuï sinh hoïc, phoùng ñaïi sinh hoïc…), nhöng cuõng coù KLN noàng ñoä cuûa chuùng giaûm daàn theo thôøi gian. Neáu noàng ñoä cuûa KLN ñi vaøo moâi tröôøng lôùn hôn söï maát ñi thì daãn ñeán hieän töôïng tích luõy. Tuy nhieân söï tích luyõ naøy phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá. Ñoù laø baûn chaát cuûa KLN, thaønh phaàn vaät lyù cuûa ñaát, pH cuûa ñaát, nhieät ñoä ñaát, ñoä maën cuûa nöôùc, tuoåi, giôùi tính vaø caùc boä phaän khaùc nhau cuûa caây thì söï tích luyõ cuõng khaùc nhau. 2.1.3.6 Khaû naêng lan truyeàn oâ nhieãm cuûa KLN [13] Khaû naêng lan truyeàn oâ nhieãm laø tích luyõ, phaùt taùn caùc KLN trong ñaát vaø laøm oâ nhieãm tröïc tieáp ñeán ñaát, caây troàng, vaät nuoâi vaø caû con ngöôøi khi aên phaûi thöùc aên bò nhieãm KLN. Khi caùc KLN xuaát hieän trong ñaát thì khaû naêng lan truyeàn cuûa chuùng trong moâi tröôøng ñaát raát nhanh. Noù gaây ñoäc cho taát caû nhöõng gì xung quanh: Ñaát, nöôùc, khoâng khí, ñoäng thöïc vaät, heä sinh thaùi, con ngöôøi. Toång löôïng kim loaïi coù trong ñaát khoâng phaûn aùnh ñöôïc caùc nguyeân toá ñöôïc vaän chuyeån ñeán reã, coù khi noù chæ laø phaàn nhoû caàn thieát cho caây troàng (xem hình 2.1). Maët khaùc, haøm löôïng KLN trong dung dòch ñaát thaáp hôn maø haøm löôïng caây troàng haáp thu. Chính vì theá, moät phaàn lôùn caùc KLN coù ñaëc tính sinh hoïc ñöôïc toàn taïi ôû pha raén. Tuyø vaøo möùc ñoä cuûa chuùng vaø dung dòch ñaát maø caùc KLN coù theå toàn taïi ôû 4 daïng khaùc nhau (hình 2.1). Hai daïng toàn taïi ñaàu, kim loaïi ôû daïng ion vaø coù saün trong dung dòch, daïng thö ba, maëc duø toàn taïi ôû pha raén nhöng coù theå ñi vaøo dung dòch khi caàn thieát vaø trôû neân coù saün khi caây troàng sinh tröôûng. ÔÛ daïng thöù 4, kim loaïi bò lieân keát chaët cheõ vôùi caùc hôïp chaát voâ cô hoaëc höõu cô khaùc vaø khoâng coù saün cho caây. Söï haáp thu hay tích luyõ KLN caây troàng bò aûnh höôûng bôûi raát nhieàu thoâng soá nhö: pH, Eh, haøm löôïng chaát höõu cô, caân baèng dinh döôõng, noàng ñoä cuûa caùc KLN khaùc trong ñaát cuõng nhö ñoä aåm vaø nhieät ñoä. Traïng thaùi kim loaïi Toång löôïng kim loaïi Kim loaïi Kim loaïi ôû pha raén trong dung dòch ion töï do Kim loaïi bò lieân keát chaët Ñoä linh ñoäng Ion kim loaïi Haáp thuï haáp thuï trong ion kim loaïi khoâng linh Hoaø tan yeáu quaù trình caây ñoäng trong quaù trình caây sinh tröôûng sinh tröôûng Nguoàn kim loaïi coù saün nguoàn kim loaïi khoâng coù saün Hình 2.1: Moâ hình traïng thaùi caùc KLN trong moâi tröôøng ñaát 2.2. MOÄT SOÁ LOAÏI HÌNH OÂ NHIEÃM ÑAÁT COÂNG NGHIEÄP [7] OÂ nhieãm ñaát do hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp Quaù trình phaùt trieån coâng nghieäp vaø ñoâ thò cuõng coù aûnh höôûng ñeán caùc tính chaát lyù vaø hoaù hoïc ñaát : Nhöõng taùc ñoäng veà maët vaät lyù ñaát nhö : gaây xoùi moøn, neùn chaët ñaát vaø phaù huyû caáu truùc ñaát do keát quaû cuûa caùc hoaït ñoäng xaây döïng, saûn xuaát vaø khai thaùc moû. Caùc taùc ñoäng naøy theå hieän raát roõ tôùi söï bieán ñoåi moâi tröôøng ñaát thoâng qua vieäc laøm thay ñoåi hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät trong ñaát. Vieäc taêng nhieät ñoä ñaát do ñoát röøng hoaëc nöôùc thaûi sau khi laøm maùt loø hôi laøm aûnh höôûng tôùi heä vi sinh vaät ñaát phaân giaûi chaát höõu cô. Nhieät ñoä taêng cuõng coù theå laøm giaûm haøm löôïng oxy, laøm maát caân baèng oxy trong dung dòch ñaát vaø nhö vaäy quaù trình phaân giaûi caùc chaát höõu seõ tieán trieån theo kieåu kî khí, taïo ra nhieàu saûn phaåm trung gian ñoäc cho caây troàng nhö: NH3, H2S, CH4 vaø Aldehyt… Trong hoaït ñoäng coâng nghieäp caàn chuù yù ñeán khaû naêng gaây xaùo troän taàng maët cuûa ñaát neàn do xaây döïng, keùo theo caùc ñaëc tính vaät lyù ñaát trong khu vöïc bò thay ñoåi nhaát laø thaønh phaàn cô giôùi ñaát, CEC. Veà maët hoaù hoïc nhö: Caùc chaát thaûi raén, loûng vaø khí thaûi ra töø caùc hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp thöôøng laø caùc saûn phaåm ñoäc haïi ôû daïng dung dòch nhö: nöôùc thaûi saûn xuaát vaø nöôùc thaûi sinh hoaït, ôû daïng raén nhö: than, buïi, xæ quaëng, chaát höõu cô coù trong thaønh phaàn cuûa raùc thaûi. Ví duï : coâng nghieäp saûn xuaát giaáy ñöôïc xem laø loaïi hình oâ nhieãm lôùn nhaát, bôûi vì haøm löôïng cao chaát höõu cô khoù phaân giaûi trong nöôùc thaûi coù thaønh phaàn lignin leân tôùi 20.000 – 27.000 mg/l vaø pH khaù cao. Caùc hoaù chaát ôû daïng phenol, axit, amoniac vaø ñaëc bieät caùc kim loaïi naëng (Cd, Cu, Zn, Pb, Cr, Hg, As…) cuõng laø nhöõng taùc nhaân gaây oâ nhieãm raát ñaùng chuù yù. Cho ñeán nay ñaõ coù nhöõng nghieân cöùu trong ñaát ôû Thuïy Ñieån cho thaáy pH cuûa ñaát giaûm ñi töø: 0.5 – 0.7 ñôn vò trong thôøi gian töø 1949 – 1984 do aûnh höôûng cuûa chaát thaûi coâng nghieäp. ÔÛ Haø Lan theo nhöõng nghieân cöùu cuûa Thomas (1986) cho raèng löôïng Cd trong ñaát seõ taêng gaáp ñoâi (0.6 ppm) vaøo naêm 2000. Coøn ôû Vieät Nam, haøm löôïng KLN trong ñaát cuïm kim loaïi Phöôùc Long, TP.HCM ñaõ ôû möùc baùo ñoäng: Cd dao ñoäng töø 1.2 – 4.2 ppm; Cr töø 215 – 1166 ppm; Zn töø 177 – 277 ppm (nghieân cöùu cuûa trung taâm NCCGKTÑP - 1996). Cuõng theo nghieân cöùu naøy, haøm löôïng As vaø Zn trong rau caûi ngoït ñöôïc töôùi baèng nöôùc thaûi coâng nghieäp deät nhuoäm cao vöôït nhieàu laàn tieâu chuaån cho pheùp (As: 1.37ppm, Zn: 8 ppm). Nöôùc thaûi vôùi pH cao (9 - 12) cuûa coâng nghieäp boät giaët khi thaûi tröïc tieáp vaøo ñaát laøm taên._.g ñoä tích luõy ion Na+ trong ñaát moät caùch coù yù nghóa. OÂ nhieãm do taùc nhaân sinh hoïc: Taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp daãn ñeán söï phaùt sinh caùc chaát thaûi coâng nghieäp ngaøy caøng nhieàu vaø coù tính ngaøy caøng cao. Vieäc ñoå boû chaát thaûi sinh hoïc maát veä sinh nhö chaát thaûi sinh hoaït, phaân raùc, caùc thaønh phaàn dö thöøa cuûa thöïc phaåm… seõ taïo neân nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc loaøi vi sinh vaät phaùt trieån. Töø ñoù chuùng theo chu trình ñaát – caây – ngöôøi, nhöõng tröïc khuaån lò, thöông haøn hoaëc amip, kí sinh truøng (giun, saùn …) coù theå gaây beänh ôû ngöôøi thoâng qua rau xanh cuûa böõa aên haøng ngaøy. Taùc ñoäng cuûa saûn xuaát coâng nghieäp daãn ñeán söï phaùt sinh caùc chaát thaûi coâng nghieäp ngaøy caøng nhieàu vaø coù ñoäc tính ngaøy caøng cao, nhieàu loaïi raát khoù bò phaân huyû sinh hoïc. Caùc chaát thaûi ñoäc haïi coù theå ñöôïc tích luyõ trong ñaát trong thôøi gian daøi gaây ra caùc nguy cô ñoái vôùi moâi tröôøng. Ñaëc bieät saûn xuaát coâng nghieäp chính laø loaïi hình phaùt sinh nhieàu caùc chaát thaûi coù chöùa KLN. Caùc KLN naøy thöôøng ôû nhöõng daïng khaùc nhau, tuy nhieân khi ñi vaøo trong ñaát chuùng deã daøng bò haáp thu hay lieân keát vôùi caùc hôïp chaát höõu cô, voâ cô hoaëc taïo thaønh caùc phöùc chaát hôïp (chelat). Khaû naêng deã tieâu cuûa chuùng ñoái vôùi thöïc vaät phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö: pH, dung tích trao ñoåi ion (CEC), vaø söï phuï thuoäc laãn nhau vaøo caùc kim loaïi khaùc.ÔÛ caùc ñaát coù CEC cao, chuùng bò giöõ laïi nhieàu treân phöùc heä haáp phuï. Nhìn chung, caùc KLN coù khaû naêng linh ñoäng lôùn ôû caùc ñaát chua (pH < 5.5). Söï hieän dieän trong moâi tröôøng ñaát cuûa KLN coù raát nhieàu hôïp chaát khaùc nhau cuøng toàn taïi trong moâi tröôøng ñaát. Baûng 2.1 Hoaït ñoäng cuûa KLN trong ñaát trong caùc ñieàu kieän khaùc nhau [3 ] KLN Moâi tröôøng ñaát acide Moâi tröôøng ñaát kieàm Cd Cd2+, CdSO4, CdCl+ Cd2+, CdCl+, CdSO4, CdHCO+ Cr CrOH2+, CrO42+ CrO42-, Cr(OH)4+ Cu Cu2+ CuCO3, OC, CuB(OH)4 Fe Fe2+, FeSO4, FeH2PO4, FeOH2+ FeCO3, Fe2+, FeHCO3, FeSO4 Mn Mn2+, MnSO4, OC Mn2+, MnSO4, MnCO3 Ni Ni2+, NSO4, NiHCO-, OC NiCO3, NiHCO3, Ni2+, NiB(OH)4 Pb Pb2+, OC, PbSO4, PbHCO-3 PbHCO3, Pb(CO3)22-, PbOH- Zn Zn2+, ZnSO4 ZnHCO3+, ZnCO3, ZnB(OH)4 (Nguoàn: Ñoäc hoïc moâi tröôøng, GS-TSKH Leâ Huy Baù, 2000) Ñaëc tính cuûa moät soá KLN trong ñaát coâng nghieäp ASENIC (As) As coù trong caùc loaïi ñaù do nuùi löûa taïo ra, trong ñaát ñaù caën caùu (ñaù phieán seùt nham thaïch, ñaát laày, ñaù baûng) As coù möùc cao hôn khoaûng < 1 - 900 mg/kg so vôùi sa thaïch vaø ñaù voâi (< 1 – 200 mg/kg), trong ñaù phosphat coù khoaûng < 1 – 200 mg/kg. As phöùc ñöôïc söû duïng roäng raõi laøm chaát dieät coân truøng. Aûnh höôûng cuûa ñoäc toá As ñeán thöïc vaät ñöôïc söû duïng laø thuoác dieät coû vaø laøm chaát khoâ, giuùp cho boâng vaûi thu hoaïch deã daøng hôn sau khi ruïng laù. Tuy nhieân coù söï gia taêng As trong ñaát, As chuû yeáu coù nguoàn goác töø maët ñaát. Trong ñaát hoang pheá, möùc ñoä As keát hôïp vôùi chaát voâ cô cao, coù nôi oâ nhieãm As do nguyeân lieäu As taäp trung thaønh töøng ñoáng vôùi troïng löôïng hôn 40.000 mg/kg. möùc ñoä As giaûm xuoáng nhanh choùng khi vuøng ñaát ñoù xa oâ nhieãm. Maët khaùc, tyû leä cuûa söï suùt giaûm troïng löôïng As taäp trung laø do aûnh höôûng ñeán ñoä oån ñònh cuûa ñaát, ñoù laø vieäc laøm hö hoûng nhöõng nguyeân lieäu cuøng vôùi söï phaân taùn vaø röûa troâi taïo thaønh ñöôøng moøn. Trong hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp chuû yeáu töø caùc loø luyeän kim loaïi, töø buøn coáng raõnh vaø nhaát laø trong thaønh phaàn raùc thaûi coâng nghieäp chuùng coù haøm löôïng caovaø deã daøng tích luyõ trong ñaát. Töø ñoù, chuùng seõ gaây aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa thöïc vaät vaø gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi. CADMIUM (Cd) Camium thuoäc nhoùm II cuûa baûng phaân loaïi heä thoáng tuaàn hoaøn. Cd coù saün trong ñaát, do ñaát baét ñaàu hình thaønh töø nuùi löûa coù chöùa löôïng Cd 0.1 – 0.3 mg/kg, nhöõng ñaù naøy chöùa töø 0.1 - 1.0 mg/kg Cd. Noùi chung haàu heát caùc Cd trong ñaát coù noàng ñoä < 1 mg/kg, ngoaïi tröø ñaát hình thaønh treân ñaù meï thì löôïng Cd cao hoaëc laø töø ñaù ñen. Trong phaân phosphat chöùa löôïng Cd cao, ñang trôû thaønh nguoàn oâ nhieãm cho ñaát noâng nghieäp, trong buøn coáng raõnh… Tính chaát hoùa hoïc cuûa ñaát aûnh höôûng ñeán taùc ñoäng Cd ñoái vôùi thöïc vaät vaø caây troàng, seõ aûnh höôûng tôùi söùc khoeû con ngöôøi, Cd tích luyõ trong nhöõng thöïc vaät treân moät vaøi vuøng ñaát bò oâ nhieãm. Buøn coáng raõnh laø nôi taäp trung Cd khaù cao. Töø ñaát Cd coù theå tích luyõ vaø gaây ñoäc cho con ngöôøi thoâng qua chuoãi thöùc aên. ÑOÀNG (Cu) Ñoàng laø hôïp chaát quan troïng, laø nguyeân toá vi löôïng cho caây troàng vaø ñoäng vaät, coâng duïng chuû yeáu cuûa ñoàng laø ñeå saûn xuaát daây kim loaïi vaø hôïp kim cuûa noù, ñoàng thau, ñoàng thieác. Trong töï nhieân ñoàng ôû nhieàu daïng nhö Sulfide. Chaát sulfate, muoái sulfate, carbonate, hôïp chaát khaùc vaø coøn tìm thaáy Cu trong moâi tröôøng töï nhieân. Ñaát cuûa theá giôùi, theo taøi lòeâu cuõ, giaù trò cuûa Cu laø 20 mg/kg vaø gaàn ñaây laø 30 mg/kg. Cu coù lieân keát vôùi caùc hôïp chaát nhö oxyt fe, Mn. Ña soá caùc kieåu ñaù chöùa ñoàng, löôïng Cu dö thöøa trong ñaù bazan lôùn hôn trong ñaù granite vaø thaáp hôn trong ñaù carbonate, löôïng Cu trong ñaát nham thaïch laø moät phaàn dö thöøa bôûi traûi qua quaù trình khaùc nhau cuûa söï keát tinh. Cu ñöôïc ñöa vaøo ñaát do möa vaø caùc chaát thaûi khoâ, Cu coøn coù trong caùc chaát thaûi, buøn, coáng raõnh. Tyû leä huùt baùm vaø tích luyõ cuûa Cu so vôùi thaønh phaàn quan troïng vaø coù söï khaùc bieät raát lôùn giöõa caùc loaøi thöïc vaät vaø caùc gioáng trong cuøng moät loaøi, bieán ñoäng haøm löôïng Cu trong moâi tröôøng reã laø raát phöùc taïp. Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo chaát löôïng muøn trong ñaát vuøng reã. Cu thieáu cuõng aûnh höôûng ñeán caây troàng vaø caùc loaøi ñoäng thöïc vaät nhöng neáu dö thöøa quaù thì cuõng gaây aûnh höôûng ñeán chuùng. CHROM (Cr) Chrom laø kim loaïi thuoäc nhoùm VIb cuûa baûng tuaàn hoaøn, noù xuaát hieän ôû traïng thaùi oxy hoùa neân ñöôïc duøng trong caùc hôïp kim choáng aên moøn. Toång löôïng Cr lôùn nhaát ñöôïc thaûi vaøo baàu khí quyeån döôùi daïng caùc haït nhoû do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi laø töø ngaønh coâng nghieäp luyeän kim, coâng nghòeâp saét, theùp xi maï, thöôøng phaùt thaûi vaøo moâi tröôøng moät löôïng raát lôùn Cr gaây oâ nhieãm moâi tröôøng vaø coù tính ñoäc cao ñoái vôùi con ngöôøi. NICKEL (Ni) Nickel laø nguyeân toá kim loaïi thuoäc nhoùm VIII cuûa baûng tuaàn hoaøn, Ni coù theå thay theá caùc kim loaïi thieát yeáu trong caùc enzyme kim loaïi vaø gaây ra söï ñöùt gaõy caùc ñöôøng trao ñoåi chaát. Nguyeân nhaân chính cuûa vieäc sinh tröôûng yeáu cuûa caây troàng treân ñaát do söï taäp trung cuûa Ni, Cr. Trong coâng nghieäp Ni taäp trung chuû yeáu töø vieäc ñoát nhieân lieäu, töø coâng nghieäp xi maï, töø khí thaûi coâng nghieäp, töø caùc loø luyeän kim… khi tích luyõ vaøo moâi tröôøng seõ laøm kìm haõm söï phaùt trieån cuûa caây, aûnh höôûng ñaàn chaát löôïng moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí vaø ñaëc bieät laø beänh ung thö cho ngöôøi. Baûng 2.2 Noàng ñoä Cr vaø Ni trong ñaát troàng (mg/kg) [3 ] Cr Ni Soá maãu nghieân cöùu Giaù trò Trung bình Phaïm vi Giaù trò Trung bình Phaïm vi 200 - - 40 - - 23 84 - 0.9 – 1500 34 - 0.1 – 1.532 24 150 62 0.5 – 10.000 53 27 0.5 – 5.000 25 41 39 0.3 - 837 25 20 0.8 - 440 26 (Nguoàn : Ñoäc hoïc moâi tröôøng, GS-TSKH Leâ Huy Baù, 2000) Noàng ñoä Cr ôû daïng saün coù trong caây troàng raát nhoû trong phaàn lôùn loaïi ñaát, coøn Ni gaây ung thö cho ngöôøi kìm haõm söï phaùt trieån cuûa caây vaø aûnh höôûng raát lôùn ñeán moâi tröôøng ñaát. CHÌ (Pb) Chì laø chaát ñoäc baûn chaát, coù aûnh höôûng quan troïng ñeán moâi tröôøng sinh thaùi. Chì laø nguyeân toá thuoäc nhoùm IV trong baûng heä thoáng tuaàn hoaøn, chì coù hai traïng thaùi oxy hoaù beàn, chính laø Pb (II) vaø Pb (IV) vaø noù coù boán ñoàng vò laø 204Pb, 206Pb, 208Pb. Trong moâi tröôøng noù toàn taïi chuû yeáu ôû daïng ion Pb2+ trong hôïp chaát voâ cô vaø höõu cô. Chì laø KLN coù maøu xanh, coù tính meàm deã caùn moûng, deã caét vaø deã ñònh hình. Chính vì vaäy maø chì ñöôïc söû duïng nhieàu trong coâng nghieäp. Söï öùng duïng cuûa Pb roäng raõi ñaõ laøm naûy sinh moät vaán ñeà lôùn, ñoù laø söï oâ nhieãm ñoäc chaát Pb trong moâi tröôøng sinh thaùi, ñaëc bieät laø moâi tröôøng sinh thaùi ñaát. Khi phaùt thaûi vaøo moâi tröôøng ñaát thì chì coù thôøi gian toàn taïi raát laâu, nhöõng hôïp chaát chì coù khuynh höôùng tích luyõ trong ñaát vaø traàm tích, laøm oâ nhieãm thöùc aên vaø aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Chì laø nguyeân toá vi löôïng (< 0.1% khoái löôïng) trong ñaù vaø trong ñaát töï nhieân. Haøm löôïng chì trong ñaát ñaù taêng töï nhieân do hoaït ñoäng nuùi löûa taïo trhaønh ñaù nuùi löûa. Pb phaùt thaûi coùi khuynh höôùng tích luõy moät caùch töï nhieân trong lôùp ñaát maët. Pb toàn taïi trong moâi tröôøng ñaát trong dung dòch ñaát, treân nhöõng beà maët haáp thuï nhöõng muøn seùt trao ñoåi daïng phöùc taïo keát tuûa, lieân keát vôùi Fe – Mn oxide thöù caáp, daïng kieàm carbonnate vaø mang tinh theå aluminsilicate. Tuy nhieân chì vaãn laø phaàn quan troïng nhaát trong dung dòch ñaát, bôûi ñaây laø nguoàn chì cho thöïc vaät haáp thuï tröïc tieáp vaø caân baèng ñoäng hoïc coù theå xaûy ra giöõa dung dòch ñaát vaø thaønh phaàn khaùc cuûa ñaát. Baûng 2.3 Chì trong ñaát vaø trong dung dòch [3 ] Toång löôïng chì (g/g) Chì trong dung dòch ñaát (mol/l) Chì dung dòch toång löôïng (%) 49900 2820 45800 1890 3830 112 18 11 4 4 0.05 0.13 0.005 0.04 0.02 (Nguoàn : Ñoäc hoïc moâi tröôøng, GS-TSKH Leâ Huy Baù, 2000) Chì ñi vaøo moâi tröôøng ñaát baèng nhieàu con ñöôøng, maø chuû yeáu laø töø khí quyeån, cô cheá oâ nhieãm chì do laéng tuï töø khí quyeån vaøo ñaát, moät soá cô cheá phaùt thaûi Pb vaøo ñaát nhö: Tröïc tieáp thaûi chaát thaûi raén coù chöùa chì, söï laéng tuï chì trong khí quyeån traàm tích roài ñi vaøo ñaát, ñoäng vaät, thöïc vaät keå caû con ngöôøi haáp thuï Pb roài sau ñoù phaùt thaûi vaøo ñaát. Vieäc söû duïng xaêng pha chì laøm naûy sinh vaàn ñeà lôùn veà moâi tröôøng, nhaát laø moâi tröôøng ñaát. Moät nguoàn oâ nhieãm chì cuõng ñöôïc quan taâm trong buøn coáng raõnh hoaëc chæ traàm tích trong soâng ngoøi, ao hoà keânh raïch coù theå xaâm nhaäp tröïc tieáp vaøo ñaát khi naïo veùt. THUYÛ NGAÂN (Hg) Thuyû ngaân ñöôïc duøng trong noâng nghieäp, baøo cheá thuoác vaø thöïc hieän nhöõng thí nghieäm toång quaùt. Döïa vaøo nhöõng ñieàu kieän coù saün, Hg coù theå xuaát hieän trong ba daïng khaùc nhau laø : Hg0, Hg2+, Hg2+2 trong ñoù Hg2+ laø traïng thaùi thöôøng ñöôïc ñöa vaøo ñaát. Theâm vaøo ñoù vai troø cuûa pH vaø Cl- laø chìa khoaù ño löôøng trong vieäc quyeát ñònh tính naêng cuûa Hg trong tieàm naêng ñaát, xuaát hieän nhöõng tính chaát hoùa hoïc môùi. Moät tính chaát quan troïng cuûa Hg laø coù khaû naêng chaáp nhaän ion sulfur ôû moät ñieàu kieän oån ñònh vaø maïnh: Hg0 ñöôïc coá trong söï coù maët cuûa Hg2S hoaëc HgS- nhöng ôû moät ñieàu kieän cao hôn HgS- seõ laøm keát tuûa chaát kieàm maïnh trong ñaát ion HgS2-2 seõ hình thaønh. Söï xuaát hieän khoâng chæ cuûa HgCl2, metyl mercuricchloride ñaõ tìm thaáy döôùi lôùp ñaát saâu khoaûng 20 cm. OÂ nhieãm xaûy ra trong thôøi tieát khoâ hanh, khi coù caùc veát nöùt coù theå cho pheùp Hg tích tuï laïi thaønh chaát keo thaám qua coät nöôùc. Töông töï söï di chuyeån naøy coù theå xuaát hieän ôû beà maët ñaát trong caùc giai ñoaïn, söï di chuyeån khaùc thöôøng cuûa Hg tuï laïi thaønh keo ñaát gaàn ñoù. Söï tích luõy Hg trong ñaát phuï thuoäc vaøo moät soá caùc yeáu toá bao goàm : Daïng hoaù hoïc cuûa Hg maët phaân chia trong ñaát, moät soá löôïng töï nhieân cuûa voâ cô vaø höõu cô trong keo ñaát, pH, tieàm naêng cuûa ñaát. Söï taäp trung Hg trong ñaát khaùc xa giöõa caùc loaïi ñaát nhö ñaát höõu cô coù möùc Hg cao hôn laø trong ñaát khoaùng. Haäu quaû ñoäc haïi cuûa Hg ñaõ ñöôïc ñeà caäp nhieàu, ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân toá ñoäc nhaát ñoái vôùi con ngöôøi ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán vaøo naêm 1950 taïi tænh Miramata ôû Nhaät Baûn gaây ngoä ñoäc haøng loaït. KEÕM (Zn) Keõm laø nguyeân toá hoaù hoïc toàn taïi ôû daïng raén, beân caïnh vieäc phaûn öùng vôùi moät soá chaát hoaù hoïc keõm ñeå taïo ra moät soá hoaù chaát phuïc vuï cho ngaønh hoaù chaát, Zn coøn ñoùng goùp moät phaàn khoâng nhoû trong vieäc toàn taïi cuûa con ngöôøi vaø caùc loaøi ñoäng thöïc vaät, nhöõng trieäu chöùng cuûa thieáu keõm ñoù laø caây phaùt trieån caèn coãi, khoâng caân ñoái giöõa thaân caây vaø laù thöôøng ñöôïc bieát laø phieán laù nhoû coù nhöõng chaám nhoû ñoû tím treân laù nhoû, dung löôïng keõm trong thöïc vaät khaùc nhau tuyø loaøi, tuyø thuoäc vaøo chöùc naêng, yeáu toá nhieät ñoä, ñaát coøn phaûi tuyø thuoäc vaøo loaïi gen. Nhöng neáu dö thöøa löôïng keõm cuõng gaây ñoäc ñeàn con ngöôøi vaø ñoäng thöïc vaät. Caùc nguoàn gaây oâ nhieãm KLN trong ñaát coâng nghieäp [3] Caùc chaát thaûi coù khaû naêng gaây oâ nhieãm ñaát ôû möùc ñoä lôùn nhö chaát taåy röûa, thuoác nhuoäm, coâng ngheä saûn xuaát pin, thuoäc da, coâng nghieäp saûn xuaát khoaùng chaát. Nhieàu loaïi chaát thaûi höõu cô cuõng daãn ñeán laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát. Nhieàu loaïi nöôùc töø coáng raõnh thaønh phoá thöôøng ñöôïc söû duïng nhö nguoàn nöôùc töôùi cho saûn xuaát noâng nghieäp. Tuy nhieân, trong loaïi nöôùc thaûi naøy thöôøng bao goàm caû nöôùc thaûi sinh hoaït vaø coâng nghieäp neân thöôøng chöùa nhieàu caùc kim loaïi naëng. Nöôùc thaûi töø caùc nhaø maùy ñeàu coù chöùa caùc yeáu toá gaây oâ nhieãm ñaëc thuø cuûa ngaønh saûn xuaát. Ngoaøi caùc chaát ñoäc haïi thöôøng gaëp nhö caùc chaát höõu cô, daàu thaûi… coøn coù chaát ñoäc nguy hieåm nhö thuyû ngaân, caùc hôïp chaát xianua hay baõ raén coù chöùa caùc kim loaïi naëng (töø caùc ngaønh coâng nghieäp, luyeân kim, ñieän töû…). Ñaëc bieät phaûi keå ñeán caùc chaát ñaëc bieät nguy hieåm thaûi ra röø caùc cô sôû saûn xuaát nhoû söû duïng nhieàu coâng ngheä nhö luyeän thieác, tinh luyeän vaøng töø quaëng vaø töø caùc linh kieän ñieän töû, nhuoäm, in aûnh maøu… vôùi caùc ñaëc tính nhö treân neáu khoâng ñöôïc xöû lí trieät ñeå seõ oâ nhieãm caùc soâng thoaùt nöôùc sau ñoù gaây oâ nhieãm cho ñaát ñai xung quanh khu vöïc nhaø maùy. Haøm löôïng KLN cao, pH thaáp ñaõ aûnh höôûng xaáu ñeán khu heä ñoäng vaät ñaát ñaëc bieät laø vi sinh vaät trong ñaát. Caùc nguyeân toá KLN toàn taïi vaø luaân chuyeån trong töï nhieân thöôøng coù nguoàn goác töø chaát thaûi cuûa haàu heát caùc ngaønh saûn xuaát coâng nghieäp tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp söû duïng caùc kim loaïi aáy trong quaù trình coâng ngheä hoaëc töø chaát thaûi sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Ví duï nöôùc thaûi cuûa caùc khu coâng nghieäp, caùc nhaø maùy hoaù chaát, caùc cô sôû in hoaëc döôùi daïng buïi trong khí thaûi cuûa caùc khu coâng nghieäp hoaù chaát, caùc loø cao, khí thaûi cuûa caùc loaïi xe coù ñoäng cô chaïy baèng xaêng… sau khi phaùt taùn vaøo moâi tröôøng döôùi daïng noùi treân, chuùng löu chuyeån trong töï nhieân, baùm dính vaøo caùc beà maët, tích luyõ trong ñaát vaø gaây oâ nhieãm caùc nguoàn nöôùc sinh hoaït. Ñoù chính laø nguyeân nhaân daãn ñeán tình traïng oâ nhieãm ñaát. Coâng nghieäp luyeän kim: chaát thaûi coøn laïi (khí thaûi, buïi…) vaø nöôùc thaûi cuûa coâng ngheä naøy chöùc nhieàu KLN. Coâng nghieäp khai thaùc moû: trong quaù trình khai thaùc seõ phaùt taùn kim loaïi vaøo ñaát. Chaát thaûi raén coâng nghieäp töø caùc nhaø maùy: saûn xuaát pin (chöùa nhieàu Ni, Cd, Hg) vaø bình aéc quy xe hôi (nhieàu Pb), caùc loø ñoát raùc coâng nghieäp… ñaõ laøm taêng haøm löôïng moät thaønh phaàn kim loaïi ñoäc haïi trong ñaát. Vieäc choân laáp raùc thaûi sinh hoaït gaây neân tình traïng taøn dö kim loaïi trong ñaát, buøn laéng trong nhaø maùy xöû lí nöôùc thaûi thöôøng chöùa nhieàu kim loaïi ñoäc haïi, khi choân laáp seõ ñöa vaøo ñaát moät löôïng KLN. Phaân boùn höõu cô: chöùa nhieàu trong phaân heo, phaân chim… trong ñoù chöùa haøm löôïng cao Cu vaø As seõ taêng naâng suaát caây troàng, phaân buøn coáng thöôøng chöùa moät haøm löôïng cao KLN. Caùc KLN ñöôïc tích luyõ trong cô theå sinh vaät theo caùc chuoãi thöùc aên vaø nöôùc uoáng. Aûnh höôøng cuûa caùc KLN trong ñaát ñoái vôùi söùc khoeû con ngöôøi coøn chöa xaùc ñònh moät caùch roõ raøng, neân raát khoù xaây döïng ngöôõng ñoäc haïi chính xaùc. Kim loaïi trong maïng thöùc aên treân maët ñaát: trong nhieàu tình huoáng nhaát ñònh, moät soá nguyeân toá ñoäc coù khaû naêng laø ñoäc chaát cho caû tích tuï sinh hoïc vaø tích tuï qua heä thöùc aên. Moät nghieân cöùu chi tieát coù lieân quan ñaõ chöùng minh haøm löôïng Cu vaø Cd trong nhöõng thaønh phaàn khaùc nhau cuûa heä sinh thaùi ñoàng coû, taïi nhöõng vuøng bò aûnh höôûng khaùc nhau do söï phoùng thích ñoàng töø caùc lo luyeän ñoàng gaàn Liverpool, nöôùc Anh (Hunter et al, 1987). Ñaát ôû gaàn caùc loø tinh luyeân coù haøm löôïng Cu lôùn ñeán 52.000 ppm (trung bình laø 11.000 ppm) vaø Cd lôùn ñeán 59 ppm (trung bình laø 15.4 ppm), so vôùi giaù trò bình thöôøng laø 15 ppm Cu vaø 0.8 ppm Cd. Haøm löïông kim loaïi trong caây ôû gaàn caùc loø tinh luyeän cuõng lôùn hôn giôùi haïn thoâng thöôøng nhöng noù nhoû hôn nhieàu so vôùi haøm löôïng trong ñaát. Ñoái vôùi heä thoáng ñoäng vaät chaân ñoát, haøm löôïng KLN cuõng lôùn hôn khi ôû gaàn loø tinh luyeän, thöôøng thì noù lôùn hôn caû trong caây coái, nhoû hôn trong ñaát vaø nhöõng loaøi soáng trong hang coù haøm löôïng thöïc teá lôùn hôn nhöõng loaøi aên coû vaø aên thòt (noùi rieâng nhöõng döõ lieäu treân coù theå bò aûnh höôûng do söï hieän dieän cuûa ñaát bò oâ nhieãm trong ruoät cuûa chuùng). Nhöõng ñoäng vaät coù vuù aên thòt vaø aên coû coù haøm löôïng kim loaïi nhoû hôn nhieàu so vôùi loaøi chaân ñoát vaø chæ coù Cd laø hieän dieän vôùi haøm löôïng lôùn trong caùc ñoäng vaät coù vuù nhoû taïi nhöõng nôi oâ nhieãm nhaát, nhöõng loø tinh luyeän. 2.3. HIEÄN TRAÏNG OÂ NHIEÃM KLN TRONG ÑAÁT ÔÛ MOÄT SOÁ KCN ÔÛ VN Hieän traïng oâ nhieãm KLN 10 KCN ôû Ñoàng Nai goàm: Bieän Hoaø 1, Bieân Hoaø 2, Goø Daàu, Hoá Nai, Soâng Maây, Long Bình, Amata, Nhôn Traïch 1, Nhôn Traïch 2, Nhôn Traïch 3: Haàu heát caùc KCN coù haøm löôïng KLN chöa vöôùt haøm löôïng toái ña cho pheùp trong ñaát söû duïng cho muïc ñích coâng nghieäp. Tuy nhieân vaãn coù moät soá ñieåm coù haøm löôïng KLN vöôït tieâu chuaån cho pheùp, nguyeân toá coù haøm löôïng cao nhaát trong ñaát laø Cd, thaáp nhaát laø As, Hg. Loaïi hình coâng nghieäp coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán haøm löôïng KLN trong lôùp ñaát maët trong caùc khu coâng nghieäp. Haøm löôïng KLN cao, pH thaáp ñaõ aûnh höôûng xaáu khu heä ñoäng vaät ñaëc bieät laø vi sinh vaät trong ñaát. Ñaát ôû khu vöïc xung quanh nhaø maùy theùp Vinapipe Quaùn Toan, Haûi Phoøng coùhaøm löôïng saét toång soá cao trung bình 3.02%, haøm löôïng keõm laø 160ppm, chì laø 112ppm , ñoàng laø 0.98 – 0.59 ppm. 3.1. VÒ TRÍ ÑÒA LYÙ, ÑIEÀU KIEÄN TÖÏ NHIEÂN, KINH TEÁ – XAÕ HOÄI [8] 3.1.1 Vò trí ñòa lyù Tænh Taây Ninh thuoäc mieàn Ñoâng Nam Boä, toïa ñoä töø 10057’08” ñeán 11046’36” vó ñoä Baéc vaø töø 1050 48’43” ñeán 106022’48” kinh ñoä Ñoâng. Phía Taây vaø Taây Baéc giaùp vöông quoác Campuchia Phía Ñoâng giaùp tænh Bình Döông, Bình Phöôùc Phía Nam giaùp thaønh phoá Hoà Chí Minh, Long An, laø tænh chuyeån tieáp giöõa vuøng nuùi cao vaø cao nguyeân Trung boä xuoáng ñoàng baèng soâng Cöûu Long . Taây Ninh coù dieän tích töï nhieân : 4.029,60km2 Taây Ninh coù: 1 thò xaõ (Taây Ninh), vaø 8 huyeän goàm : Taân Bieân, Taân Chaâu, Döông Minh Chaâu, Chaâu Thaønh, Hoaø Thaønh, Beán caàu, Goø Daàu, Traûng Baøng. Thò xaõ Taây Ninh laø trung taâm kinh teá – chính trò – vaên hoaù cuûa tænh. 3.1.2 Ñieàu kieän töï nhieân 3.1.2.1 Khí haäu Khí haäu Taây Ninh töông ñoái oân hoøa, chia laøm hai muøa roõ reät: muøa möa vaø muøa khoâ. Muøa naéng töø thaùng 12 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm sau vaø töông phaûn roõ reät vôùi muøa möa (töø thaùng 5 – thaùng 11). Cheá ñoä böùc xaï doài daøo, nhieät ñoä cao vaø oån ñònh. Maët khaùc Taây Ninh naèm saâu trong luïc ñòa, ít chòu aûnh höôûng cuûa baõo vaø nhöõng yeáu toá baát lôïi khaùc. Nhieät ñoä trung bình naêm cuûa Taây Ninh laø 27,40C, löôïng aùnh saùng quanh naêm doài daøo, moãi ngaøy coù ñeán 6 giôø naéng. Caùc ñieàu kieän khí haäu naøy ñaõ aûnh höôûng ñeán dö löôïng cuûa thuoác BVTV vaø phaân boùn treân caây troàng Taây Ninh. Muøa möa, söï röûa troâi vaøo ñaát vaø nöôùc lôùn neân lieàu löôïng boùn thöôøng taêng cao, ñeàu ñoù laøm taêng söï oâ nhieãm ñaát vaø nöôùc. Muøa khoâ, taàng ñaát döôùi vaø nöôùc ngaàm laø nôi giöõ laïi caùc loaïi phaân boùn vaø thuoác BVTV toàn löu. 3.1.2.2 Ñòa hình Naèm trong vuøng chuyeån tieáp giöõa cao nguyeân Trung boä vôùi ñoàng soâng Cöûu Long do ñoù Taây Ninh coù ñòa hình pha troän giöõa ñaëc ñieåm cuûa cao nguyeân vaø cuûa ñoàng baèng. Tuy laø vuøng chuyeån tieáp nhöng ñòa hình ít phöùc taïp, töông ñoái baèng phaúng vaø ñoä doác nhoû, thaáp daàn töø Ñoâng Baéc (ñoä cao khoaûng 20 – 50m) xuoáng Taây Nam (ñoä cao khoaûng 0 – 10m). Coù 4 daïng ñòa hình chính: Daïng nuùi: chuû yeáu vuøng nuùi Baø Ñen roäng 15km2, cao 986m. coù taùc ñoäng chaén gioù, aûnh höôûng ít nhieàu ñeán phaân boá möa vaø doøng chaûy. Daïng ñoài : phoå bieán ôû thöôïng nguoàn soâng Saøi Goøn, doïc bieân giôùi tænh Bình Phöôùc vôùi ñoä cao 50 - 80m. Daïng ñoài doác thoaûi: phoå bieán ôû phía Nam huyeän Taân Bieân vôùi ñoä cao 10 – 20m vaø moät soá nôi ôû caùc huyeân Döông Minh Chaâu, Hoaø Thaønh, Traûng Baøng, Beán Caàu, Goø Daàu . Daïng ñoàng baèng: phoå bieán doïc hai bôø soâng Vaøm Coû Ñoâng thuoäc caùc huyeän: Hoaø Thaønh, Traûng Baøng, Beán Caàu, Chaâu Thaønh. 3.1.2.3 Ñòa chaát Ñòa chaát ôû phía Taây chuû yeáu laø sa coå treân neàn ñaù goác sa dieäp thaïch trung sinh vaø coå sinh thöôïng. Ôû phía Ñoâng: caùt phuø sa môùi phuû leân phuø sa cuõ ôû nhöõng nôi phuø sa cuõ haï thaáp döôùi möïc nöôùc bieån. Caùc thaønh taïo xaâm nhaäp : treân maët ñoài laø lôùp voû phong hoaù felamit gasno, chæ gaëp ôû ñoä saâu 28m trôû xuoáng. Ñaù coù maøu xaùm töø ñen tôùi ñen, caáp phoái haït töø nhoû tôùi vöøa tuoåi khoaûng 110 trieäu naêm. Ñòa taàng coù lôùp traàm tích Kanizoi daøy 100 – 400m vôùi höôùng nghieâng chính Taây. Haàu heát caùc loã khoang ñeán moùng tröôùc Kanozoi ñeàu gaëp caùc ñaù thuoäc taäp hôïp mensozoi muoän. Taïi thöôïng nguoàn soâng Saøi Goøn coù traàm tích vuïn luïc ñòa kieåu molas chaâu thoå cuûa heä taàng Daàu Tieáng trong truõng neáp oaèn tieàn duyeän lieân quan ñeán xoâ duïng kheùp kín paletethys ôû phía Taây. Hình 3.1: Baûn ñoà ñòa hình khoâng gian ba chieàu tænh Taây Ninh 3.1.2.4 Ñaëc ñieåm thuyû vaên Löôïng möa trung bình haøng naêm: 1800 – 2000 mm, ñoä aåm trung bình trong naêm khoaûng 70 – 80%, toác ñoä gioù 1.7m/s vaø thoåi ñieàu hoøa trong naêm. Taây Ninh chòu aûnh höôûng cuûa hai loaïi gioù chuû yeáu laø gioù Taây – Taây Nam vaøo muøa möa vaø gioù Baéc - Ñoâng Baéc vaøo muøa khoâ. Taây Ninh coù heä thoáng soâng suoái töông ñoái ñoàng ñeàu nhöng maät ñoä thöa 0,314 km/km2, coù 2 con soâng lôùn chaûy qua laø soâng Saøi Goøn, soâng Vaøm Coû Ñoâng. Soâng Saøi Goøn baét nguoàn töø bieân giôùi Vieät Nam Campuchia thuoäc tænh Bình Phöôùc chaûy theo höôùng Ñoâng Baéc – Taây Nam ôû thöôïng löu vaø trung löu, haï löu chaûy theo höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam, ñeán Taân Thuaän hôïp vôùi soâng Ñoàng Nai thaønh soâng Nhaø Beø roài ñoå ra bieån. Soâng daøi 280 km, treân laõnh thoå Taây Ninh 135 km, löu vöïc 4.500 km2, löu löôïng nöôùc trung bình laø 85 m3/s, ñoä doác cuûa soâng 0,69%. Nhöõng phuï löu chính cuûa soâng Saøi Goøn laø suoái Baø Chieâm, suoái Sanh Ñoâi, suoái Caàu Khôûi … Hoà nöôùc Daàu Tieáng ñöôïc xaây döïng ôû thöôïng nguoàn soâng Saøi Goøn vôùi dung tích 1,45 tæ m3, roäng 27.000 ha (¾ dieän tích hoà thuoäc tænh Taây Ninh) coù khaû naêng töôùi 175.000 ha. Soâng Vaøm Coû Ñoâng baét nguoàn töø tænh Compongchaøm (Campuchia) chaûy theo höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam coù chieàu daøi 220 km, qua tænh Taây Ninh 150 km, ñeán Long An hôïp vôùi soâng Vaøm Coû Taây taïo thaønh soâng Vaøm Coû chaûy ñeán soâng Soaøi Raïp roài ñoå ra bieån, löu vöïc 8.500 km2, löu löôïng nöôùc trung bình 96 m3/s, ñoä doác 0,4%. Phuï löu chính thuoäc tænh Taây Ninh laø raïch Beán Ñaù, raïch Taây Ninh, raïch Reã, raïch Ñaù Haøng, raïch Baøu Naâu, raïch Baûo, raïch Traûng Baøng… Ngoaøi caùc soâng lôùn, heä thoáng phuï löu keânh raïch, hoà Daàu Tieáng, Taây Ninh coøn coù 1.184 ha ao hoà nhoû vaø 3.500 ha ñaàm laày ven soâng Vaøm Coû Ñoâng thuoäc caùc huyeän Chaâu Thaønh, Beán Caàu vaø Traûng Baøng. Laø nôi deã tích tuï löôïng phaân boùn vaø thuoác BVTV dö thöøa. Veà cheá ñoä thuûy vaên Taây Ninh coù 2 vuøng, vuøng khoâng aûnh höôûng trieàu ôû phía Baéc vôùi muøa luõ töø thaùng 7 ñeán thaùng 11, vuøng aûnh höôûng trieàu ôû phía Nam theo cheá ñoä baùn nhaät trieàu neân doøng chaûy treân 2 soâng Saøi Goøn vaø Vaøm Coû Ñoâng coù löôïng nöôùc doài daøo quanh naêm. 3.1.2.5 Ñaëc ñieåm taøi nguyeân sinh vaät Thaûm thöïc vaät töï nhieân: Taây Ninh laø tænh coù theá maïnh veà röøng, dieän tích röøng tröôùc ñaây khaù roäng vôùi nhieàu röøng nguyeân sinh, nhieàu loaïi goã quí nhöng do khai thaùc böøa baõi neân ñeán naêm 1996 röøng coøn raát ít, chæ chieám xaáp xæ 10% dieän tích ñaát töï nhieân cuûa tænh maø chuû yeáu laø röøng ngheøo. Thaûm thöïc vaät töï nhieân hieän coù trong tænh goàm : Röøng thöa caây laø roäng: Caây goã thaân vöøa, thaúng, cao döôùi 20m (chuû yeáu laø boï daàu, hoa na, baøng vaø moät ít guï, sam traéc…) chieám dieän tích khoaûng 41.000ha. Phaân boá ôû mieàn nuùi thaáp vaø ñoài phía baéc Xa Maùt, Loø Goø, taây Chaâu Thaønh vaø Nam Toáng Leâ Chaân. Röøng hoãn giao tre nöùa vaø caây goã: Chieám dieän tích khoaûng 2000ha, phaân boá ôû ñòa hình ñoài coù ñoä cao 60 – 80m thuoäc Ñoâng Nam huyeän Taân Bieân, Baéc huyeän Döông Minh Chaâu. Ôû Taây Ninh trong nhöõng naêm gaàn ñaây röøng bò chaët phaù nhieàu aûnh höôûng ñeán vai troø giöõ vaø ñieàu tieát nöôùc ôû löu vöïc caùc soâng cuõng nhö baûo veä moâi tröôøng ñaát, moâi tröôøng sinh thaùi. Ñoäng vaät hoang daõ : Ñoäng vaät hoang daõ trong tænh Taây Ninh tröôùc ñaây raát phong phuù, nhöng hieän nay coøn raát ít goàm: Nhím, Cheo, Soùc, caùc loaøi boø saùt nhö: Traên Gaám, Hoå Chuùa, Thaèn Laèn nuùi, loaøi aên coû… Ñaëc bieät ôû röøng ñaëc duïng Loø Goø – Xa Maùt vaø röøng phoøng hoä Chaøng Rieäc coù nhieàu loaøi chim vaø thuù quyù hieám nhö: Gaø Tieàn maët ñoû, Hoàng Hoaøng, Chích Chaïch, Maù Xaùm… coù 34 loaøi thuù trong ñoù coù nhöõng loaøi ñaùng chuù yù nhö: Khæ, Vooïc, Gaáu, Meøo, Soùc, Caày, Hoaèng… Trong ao hoà coù nhieàu loaøi caù nhö: caù Loùc, caù Treâ, Boâng Lau vaø coù caû caù Saáu. Röøng Taây Ninh phaàn lôùn laø röøng thöù sinh do bò taøn phaù trong chieán tranh , ñaïi boä phaän röøng thuoäc daïng röøng thöa khoâ, röøng hoãn giao tre nöùa vaø caây goã. Dieän tích röøng coøn khoaûng 40.025 ha (kieåm keâ röøng naêm 1990). Theo qui hoaïch laâm nghieäp, röøng vaø ñaát ñeå troàng röøng khoaûng 70.000ha/dieän tích töï nhieân cuûa toaøn tænh. 3.1.2.6 Taøi nguyeân khoaùng saûn Khoaùng saûn cuûa Taây Ninh chuû yeáu thuoäc nhoùm khoaùng saûn phi kim loaïi nhö: than buøn, ñaù voâi, cuoäi, soûi, caùt. Seùt vaø ñaù xaây döïng. Than buøn coù tröõ löôïng 16 trieäu taán, phaân boá raûi raùc doïc theo soâng Vaøm Coû Ñoâng, chaát löôïng raát toát, duøng ñeå cheá bieán phaân vi sinh phuïc vuï saûn xuaát noâng nghieäp ñeå caûi taïo ñaát. Ñaát seùt duøng ñeå saûn xuaát gaïch ngoùi coù tröõ löôïng 16 trieäu m3 vaø ñaù xaây döïng caùc loaïi coù tröõ löôïng vaøo khoaûng 1300 – 1400 trieäu m3, phaân boá chuû yeáu ôû nuùi Phuïng, nuùi Baø huyeän Hoaø Thaønh. 3.1.2.7 Taøi nguyeân ñaát Theo taøi lieäu ñieàu tra thoå nhöôõng, Taây Ninh coù 5 nhoùm ñaát chính vôùi 15 loaïi ñaát khaùc nhau. Nhoùm ñaát xaùm chieám tyû troïng lôùn nhaát (treân 84% toång dieän tích) vaø laø taøi nguyeân quan troïng nhaát ñeå phaùt trieån noâng nghieäp. Ngoaøi ra coøn coù nhoùm ñaát pheøn chieám 6.3% toång dieän tích, nhoùm ñaát coû vaøng chieám 1.7%, nhoùm ñaát phuø sa chieám 0.44%, nhoùm ñaát than buøn chieám 0.26% toång dieän tích. Taây Ninh coù tieàm naêng doài daøo veà ñaát, treân 96% quyõ ñaát thuaän lôïi cho phaùt trieån caây troàng caùc loaïi, töø caây troàng nöôùc ñeán caây coâng nghieäp, caây döôïc lieäu vaø chaên nuoâi gia suùc. Taøi nguyeân röøng Sau giaûi phoùng Taây Ninh coù khoaûng 144.000 ha röøng baèng 36% dieän tích töï nhieân. Naêm 1991 Taây Ninh coøn 39.091 ha röøng töï nhieân vaø 1.507 ha röøng troàng trong toång soá 96.146 ha ñaát quy hoaïch laâm nghieäp. Ñeán naêm 1999, toång dieän tích röøng toaøn tænh laø 40.815 ha (34.463 ha röøng töï nhieân vaø 6.352 ha röøng troàng, tæ leä che phuû 10,13%) trong ñoù 40.453 ha trong quy hoaïch laâm nghieäp goàm 34.444 ha röøng töï nhieân vaø 6.009 ha röøng troàng vôùi dieän tích quy hoaïch laâm nghieäp ñöôïc ñieàu chænh laïi 70.200 ha. Röøng Taây Ninh phaân hoùa theo ñòa hình, ña soá laø röøng thöù sinh vôùi lôùp phuû thöïc vaät khaù phong phuù. Theo ñieàu tra hieän traïng moâi tröôøng naêm 1996 thì Taây Ninh coøn 8 loaøi thöïc vaät quí hieám, 12 loaøi thuù, 3 loaøi chim, 10 loaøi boø saùt vaø 3 loaøi löôõng theâ thuoäc loaïi quí hieám ñöôïc ghi trong saùch ñoû Vieät Nam (phuï luïc 4). Taøi nguyeân röøng Taây Ninh caàn thieát ñöôïc baûo toàn. Vieäc oâ nhieãm ñaát, nöôùc, noâng saûn do toàn dö phaân boùn vaø thuoác BVTV seõ laø nguy cô huûy hoaïi nguoàn taøi nguyeân röøng voâ gía ôû Taây Ninh . 3.1.3 Ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi 3.1.3.1 Daân soá vaø lao ñoäng Daân soá: Daân soá trung bình : 1.060.000 ngöôøi (2005), maät ñoä daân soá 263.05 ngöôøi/km2. Maät ñoä daân soá taäp trung ôû thò xaõ Taây Ninh vaø caùc huyeän phía Nam cuûa Tænh nhö: Hoaø Thaønh, Goø Daàu, Traûng Baøng. Lao ñoäng, nhaân khaåu: Toång soá nhaân khaåu laø 853874 ngöôøi. Trong ñoù döôùi 15 tuoåi chieám 33%, 15 – 34 tuoåi chíeâm 36%. Toång soá lao ñoäng: 440.497 ngöôøi, tro._.g/kg) thì cuõng coù moät ñieåm ÑGD–4 laø cao hôn 1.17 laàn. Ñoái vôùi Cd: Haàu heát taát caû caùc ñieåm nghieân cöùu ñeàu thaáp hôn töø 2.1 - 40 laàn so vôùi TCVN (2 mg/kg) vaø tieâu chuaån Ñaøi Loan (2 mg/kg). Ñoái vôùi tieâu chuaån Haø Lan (1 mg/kg) cuõng thaáp hôn töø 1.05 – 20 laàn. 5.1.4 Thaûo luaän keát quaû nghieân cöùu Qua keát quaû phaân tích ñöôïc, cho thaáy haøm löôïng caùc KLN trong ñaát ôû khu vöïc nghieân cöùu noùi rieâng vaø Taây Ninh noùi chung chöa oâ nhieãm ñeán möùc baùo ñoäng. Chæ laø moät haøm löôïng nhoû caàn thieát cho caây troàng phaùt trieån, ñoù laø caùc yeáu toá vi löôïng nhö: Zn, Cu, Cd… Tuy nhieân haøm löôïng Pb trong ñaát laø khaù lôùn so vôùi TCVN 7209 - 2002. Ñaëc bieät ñaát taïi Goø Daàu cao hôn töø 2 – 3.4 laàn, nguyeân nhaân chính laø do trong quaù trình canh taùc, ngöôøi daân söû duïng phaân boùn khoâng hôïp lyù laøm toàn dö haøm löôïng chì trong ñaát (trong phaân boùn höõu cô coù söï hieän dieän caùc kim loaïi nhö Cu, Cd, Zn, Pb, As…). Nhöng nguyeân nhaân chính maø theo chuùng toâi khaûo saùt vaø tìm hieåu ñöôïc laø do khu vöïc laáy maãu laø khu vöïc xung quanh nhaø maùy saûn xuaát voû xe Traâm Vaøng, nhaø maùy naøy saûn xuaát khoâng ñaûm baûo veä sinh moâi tröôøng, thaûi ra löôïng buïi raát lôùn, bao phuû kín caû moät vuøng daân cö khu vöïc xung quanh laøm caây coái gaàn ñoù khoâng phaùt trieån ñöôïc, coù hieän töôïng vaøng laù, khoâng coù traùi vaø cheát daàn. Nhaø maùy saûn xuaát voû xe Traâm Vaøng naèm saùt ñöôøng Xuyeân AÙ coù maät ñoä giao thoâng raát ñoâng neân chòu taûi löôïng raát lôùn khí thaûi giao thoâng. Khí thaûi giao thoâng ngoaøi caùc khí COx, SOx, NOx coøn chöùa raát lôùn haøm löôïng chì do phöông tieân giao thoâng söû duïng xaêng pha chì. Löôïng chì naøy laéng tuï laâu ngaøy trong ñaát laøm taêng haøm löôïng chì gaây oâ nhieãm cho moâi tröôøng ñaát. Caùc ñieåm coøn laïi laø taïi xaõ Taân Bình, thò xaõ Taây Ninh coù nhaø maùy ñöôøng Bieân Hoaø vaø nhaø maùy cheá bieán mì vaø huyeän Traûng Baøng coù KCN Traûng Baøng haøm löôïng KLN töø khoaûng 1 – 1.5 laàn (chæ coù hai ñieåm ÑTN-2, ÑTN-3 laø döôùi möùc tieâu chuaån) haøm löôïng cho thaáy chöa aûnh höôûng ñeán chaát löôïng moâi tröôøng ñaát, toát cho caây troàng phaùt trieån. Nhöng vôùi caùc bieän phaùp canh taùc baát hôïp lyù nhö hieän nay thì haøm löôïng kim loaïi seõ gia taêng trong thôøi gian veà sau seõ laø ñieàu chaéc chaén. Theo keát quaû xöû lyù soá lieäu lieân qua giöõa haøm löôïng KLN trong ñaát vaø caùc chæ tieâu cô hoaù lí cho keát quaû: Do pH thaáp laøm ñaát chua (ñaây cuõng laø ñaëc ñieåm cuûa ñaát xaùm Taây Ninh) neân laøm taêng khaû naêng linh ñoäng cuûa chì [14]. Ñaát chua, nhieàu ñoäc toá haïn cheá hoaït ñoäng cuû vi sinh vaät seõ laøm chaát höõu cô bò phaân giaûi vaø keát quaû laø hình thaønh caùc daïng muøn thoâ chaát löôïng keùm. Töø caùc keát quaû phaân tích cho thaáy moái töông quan giöõa tyû troïng, muøn vaø pH ñoái vôùi KLN laø khaù chaët cheõ, tyû troïng thaáp daãn ñeán keát caáu ñaát khoâng chaët, laøm taêng löôïng muøn seõ laøm gia taêng haøm löôïng kim loaïi trong ñaát. Löôïng phaân boùn cuõng coù moái quan heä ñeán söï gia taêng KLN trong ñaát do trong phaân boùn chöùa nhieàu kim loaïi. Qua khaûo saùt thöïc teá toâi thaáy raèng vieäc canh taùc hieän nay cuûa noâng daân laø khoâng ñuùng kyõ thuaät, hoï chæ laøm theo kinh nghieäm. Chöa coù moät toå chöùc hay cô quan höõu quan naøo phoå bieán kieán thöùc veà canh taùc caây troàng hôïp lyù vaø coâng taùc baûo veä moâi tröôøng trong noâng nghieäp. Bieän phaùp caáp baùch hieän nay laø baét buoäc nhaø maùy saûn xuaát voû xe Traâm Vaøng phaûi laép ñaët heä thoáng xöû lyù khí thaûi tröôùc khi cho thaûi ra moâi tröôøng khoâng khí xung quanh, hoaëc baét buoäc nhaø maùy phaûi di dôøi ra khoûi khu daân cö. Haøm löôïng Zn, Cu, Cd taïi taát caû caùc ñieåm laáy maãu thaáp hôn TCVN 7209-2002 töø 1 – 20 laàn, ñaây laø haøm löôïng thieát yeáu cho caây troàng phaùt trieån, chöa aûnh höôûng tôùi chaát luôïng moâi tröôøng ñaát hieän nay. Bieän phaùp chung hieän nay laø phaûi giaùo duïc cho ngöôøi daân hieåu bieát kyõ veà baûo veä moâi tröôøng vaø kyõ thuaät canh taùc noâng nghieäp hôïp lyù seõ cho naêng suaát cao nhö: luaân canh hôïp lyù, laøm ñaát sau moãi muøa vuï, söû duïng phaân vi sinh, haïn cheá söû duïng phaân boùn höõu cô… Quaûn lyù trieät ñeå caùc khu coâng nghieäp, cuïm coâng nghieäp treân ñòa baøn gaây oâ nhieãm moâi tröôøng, baét buoäc caùc nhaø maùy trong khu coâng nghieäp phaûi coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi, khí thaûi, raùc thaûi tröôùc khi thaûi ra moâi tröôøng. Quy hoaïch laïi caùc khu coâng nghieäp cho hôïp lyù, traùnh xa khu daân cö. Treân ñaây laø so vôùi TCVN 7209 - 2002, nhöng so vôùi tieâu chuaån Haø Lan, tieâu chuaån Ñaøi Loan thì nhöõng tieâu chuaån nay ñoøi hoûi cao hôn nhieàu so vôùi TCVN. Vì vaäy caàn xem xeùt laïi heä thoáng tieâu chuaån ñeå ñöa ra moät boä tieâu chuaån hôïp lyù nhaát phuø hôïp vôùi ñaát Vieät Nam. 5.2 .NGUOÀN GOÁC CUÛA SÖÏ OÂ NHIEÃM DO HOAÏT ÑOÄNG COÂNG NGHIEÄP Do haàu heát caùc chaát thaûi ñeàu khoâng ñöôïc xöû lyù neân ñaõ gaây taùc ñoäng xaáu tôùi moâi tröôøng ñaát, ñaëc bieät laø ôû caùc KCN, cuïm CN cô khí, taùi cheá kim loaïi. Caùc chaát thaûi raén vaø loûng töø caùc KCN, cuïm CN vaøo moâi tröôøng ñaát ñaõ laøm thay ñoåi thaønh phaàn hoaù lyù, sinh hoïc cuûa ñaá, laøm cho naêng suaát caây troàng giaûm. Haøm löôïng caùc KLN trong nöôùc thaûi cuûa caùc cuïm CN, KCN haàu heát ñeàu cao hôn tieâu chuaån cho pheùp. Caùc kim loaïi coù trong chaát thaûi phaùt sinh töø quaù trình saûn xuaát xaâm nhaäp vaøo moâi tröôøng ñaát chuû yeáu töø hai con ñöôøng laø phaùt taùn vaøo khoâng khí roài theo nöôùc möa laéng ñoïng vaøo ñaát theo nöôùc thaûi ñoå vaøo caùc nöông raãy cuûa nhaø daân. Ngoaøi oâ nhieãm KLN, ngöôøi daân xung quanh caùc KCN, cuïm CN coøn bò oâ nhieãm bôûi khoùi, buïi vaø muøi hoâi thuùi töø caùc ñoáng raùc thaûi maø khoâng ñöôïc xöû lyù hoaëc chuyeân chôû ñi nôi khaùc xöû lyù. Khoùi, buïi töø hoaït ñoäng cuûa caùc nhaø maùy thuoäc KCN theo gioù bay sang nhaø daân xung quanh gaây nhieàu beänh veà ñöôøng hoâ haáp vaø laøm thieät haïi naêng suaát caây troàng cuûa noâng daân. Ngoaøi caùc chaát ñoäc haïi thöôøng gaëp nhö caùc chaát höõu cô, daàu thaûi… coøn coù caùc chaát ñoäc nguy hieåm nhö thuyû ngaân, caùc hôïp chaát xyanua hay baõ raén coù chöùa caùc KLN. Ñaëc bieät phaûi keå ñeán caùc chaát ñaëc bieät nguy hieåm thaûi ra töø caùc cô sôû saûn xuaát nhoû söû duïng nhieàu coâng ngheä nhö luyeän thieác, tinh luyeän vaøng töø quaëng vaø töø caùc linh kieän ñieän töû, nhuoäm, in aûnh maøu… vôùi caùc ñaëc tính nhö treân neáu khoâng ñöôïc xöû lyù trieät ñeå seõ gaây oâ nhieãm cho ñaát ñai xung quanh khu vöïc nhaø maùy. Haøm löôïng KLN cao, pH thaáp ñaõ aûnh höôûng xaáu ñeán khu heä ñoäng vaät ñaát ñaëc bieät laø vi sinh vaät trong ñaát. Baûng5.6: Caùc nguoàn coù theå phaùt sinh KLN trong sinh hoaït haøng ngaøy Nguoàn thaûi Ag As Cd Co Cr Cu Hg Ni Pb Se Zn Thuøng chöùa hoãn hoáng, nhieät keá X Saûn phaåm taåy röûa X X Myõ phaåm, daàu goäi X X X X X X X Chaát dieät coân truøng X Bình chöõa chaùy X Nhieân lieäu X X X X Möïc X X Chaát boâi trôn X X X Thuoác vaø thuoác môõ X X X X X Chaát taêng löïc X X X X X Thöïc phaåm X X X X X Daàu vaø chaát bôi trôn X X X X Sôn vaø chaát nhuoäm X X X X X X X X X X Chaát traùng phim X X X Xi, daàu ñaùnh boùng X X X Thuoác tröø saâu vaø caùc saûn phaåm laøm vöôøn X X X X X X Boät taåy röûa X X X Chaát baûo veä goã X X X Phaân, nöôùc tieåu X X X X X X X X X Nöôùc qua voøi X X X X X Heä thoáng ñun nöôùc vaø xöû lyù nöôùc X X X X X (Nguoàn: Giaùo trình ñaát vaø baûo veä ñaát, Leâ Ñöùc – Traàn Khaéc Hieäp, 2005) Baûng 5.7: Nguoàn taïo ra KLN trong hoaït ñoäng coâng nghieäp STT Chaát oâ nhieãm Nguoàn phaùt sinh 1 Cd Maùy giaët, xöôûng maï, saûn xuaát nhöïa, luyeän hôïp kim, vuõ khí, thuoác nhuoäm, sôn, traùng phim, pin, xöôûng söûa xe hôi, traùng men, khaéc chaïm,… 2 Cr Luyeän hôïp kim, chaát baûo veä, hoaït chaát nhuoäm, thuoäc da 3 Cu Ñieän töû, maï, saûn xuaát giaáy, deät, cao su, thuoác dieät naám, sôn daàu, nhöïa vaø ñoàng thau, caùc vaät lieäu trong gia ñình,… 4 Pb Chaát phuï gia trong nhieân lieäu (ñaõ bò caám söû duïng), pin, thuoác nhuoäm, vuõ khí, moái noái daây caùp, saûn xuaát PVC, ñaïn döôïc, loø söôûi,… 5 Hg Thieát bò ñieän, chaát xuùc taùc trong saûn xuaát xuùt khan, phoøng chöõa raêng, nhieät keá, saûn xuaát göông,… 6 Ni Taïo hôïp kim, xi maï, chaát xuùc taùc, pin Ni-Cd, löôïng Ni phaùt thaûi chính laø do söï aên moøn caùc thieát bò trong maùy giaët, sôn vaø thuoác nhuoäm cuõ,… 7 Zn Pin Galvani, hôïp kim ñoàng vaø ñoàng thau, loáp xe, pin, sôn, nhöïa, chaát dieät naám, saûn xuaát giaáy, deät, ximaêng ñaëc bieät, döôïc phaåm vaø myõ phaåm,… 8 Pt Thuoác chöõa beänh, chaát xuùc taùc trong saûn xuaát amonia vaø tinh cheá xaêng daàu, phoøng thí nghieäm, saûn xuaát thuûy tinh,… 9 Ag Röûa phim hay cheá baûn phim, sôn veõ, saûn xuaát ñoà trang söùc, xi maï, saûn xuaát göông,… 10 PAHs Do ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn/nhieät phaân caùc hôïp chaát höõu cô nhö goã, carbon, daàu khoaùng: xöôûng söûa chöõa xe, röûa xe vaø baûo trì xe, traïm xaêng, chaùy nhaø, traïm nhieät ñieän vaø naêng löôïng, giao thoâng, loø ñoát vaø caùc nhaø maùy xí nghieäp 11 PCBs Tröïc tieáp: Daàu thuûy löïc, chaát laøm meàm trong toång hôïp vaät lieäu, chaát boâi trôn, trong saûn xuaát caùc saûn phaåm töø goã vaø giaáy, chaát choáng chaùy, chaát mang cho thuoác tröø saâu,… Giaùn tieáp: quaù trình ñoát chaùy, loø ñoát chaát thaûi, ñoát chaùy nhieân lieäu nhöng khoâng hoaøn toaøn 12 Chaát hoaù deûo vaø chaát chaäm chaùy Caùc saûn phaåm trong nhaø vaø trong coâng nghieäp, thaønh phaàn trong caùc saûn phaåm deät, nhöïa,… (Nguoàn: Giaùo trình ñaát vaø baûo veä ñaát, Leâ Ñöùc – Traàn Khaéc Hieäp, 2005) 5.3. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA KLN ÑOÁI VÔÙI CANH TAÙC SÖÛ DUÏNG ÑAÁT LAØM NOÂNG NGHIEÄP, COÂNG NGHIEÄP VAØ SÖÙC KHOEÛ CON NGÖÔØI 5.3.1 Noâng nghieäp AÛnh höôûng cuûa KLN ñeán thöïc vaät Vieäc caùc ion kim loaïi ñoùng vai troø qua troïng veà sinh hoïc, traùi ngöôïc vôùi caùc quan nieäm coå ñieån cho raèng hoaù voâ cô laø hoùa hoïc khoâng coù söï soáng, vaø söï soáng seõ khoâng toàn taïi neáu khoâng coù hoaù höõu cô vaø hoaù sinh. Nghieân cöùu gaàn ñaây cho thaáy moät caùch nhình roäng hôn: khoâng coù söï soáng naøo coù theå toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc neáu khoâng coù söï tham gia cuûa ion kim loaïi, hoaù voâ cô cuõng coù vai troø nhö hoaù höõu cô ñoái vôùi söï soáng. Do ñoù tröôùc ñaây caùc nhaø hoaù hoïc voâ cô thieáu quan taâm ñeán söï soáng cuûa sinh vaät, neân coù söï nhìn nhaän hoaøn toaøn sai leäch veà lónh vöïc hoaù hoïc cuûa söï soáng. Moät nguyeân toá ñöôïc goïi laø thieát yeáu khi: nguyeân toá naøy ñöôïc xaùc ñònh laø hieän dieän thích hôïp trong taát caû caùc moâ soáng bình thöôøng cuûa ñoäng vaät. Trieäu chöùng khoâ kieät cuûa cô theå sinh vaät ñöôïc ghi nhaän khi caùc nguyeân toá naøy giaûm hoaëc maát ñi, trieäu chöùng naøy seõ maát ñi khi caùc nguyeân toá naøy quay trôû laïi trong moâ, söï thieáu huït cuûa caùc nguyeân toá naøy trong cô theå seõ daãn ñeán bieán ñoåi hoaù sinh khoâng hoaøn haûo (ôû möùc ñoä phaân töû). Moät soá caùc KLN caàn thieát cho cô theå sinh vaät nhö Zn trôû neân ñoäc haïi khi nguoàn döôõng chaát quaù thöøa Zn. Moät KLN (coù tæ leä nhoû hôn 0.01% khoái löôïng cô theå) laø thieát yeáu, khi khoâng coù kim loaïi ñoù thì sinh vaät khoâng theå sinh tröôûng hay soáng heát voøng ñôøi cuûa noù. Tuy nhieân, cuõng KLN ñoù trôû neân ñoäc haïi khi noàng ñoä cuûa noù vöôït quaù möùc caàn thieát cuûa cô theå. Caùc cuoäc nghieân cöùu lieân quan ñeán ñoäc tính cuûa caùc KLN, ñaõ ñi ñeán quan ñieåm chung laø vieäc cung caáp khoâng ñuû caùc nguyeân toá thieát yeáu seõ daãn ñeán tình traïng thieáu huït, vieäc cung caáp vöøa ñuû seõ toát nhaát nhöng cung caáp quaù thöøa seõ gaây ra ñoäc haïi vaø sau cuøng laø gaây cheát. AÛnh höôûng coù lôïi Caùc KLN ñöôïc xem nhö laø moät nguyeân toá vi löôïng thieát yeáu cho phaùt trieån bình thöôøng cuûa caây hoaëc ñoäng vaät. Ngöôøi ta bieát ñöôïc 1/3 toång soá enzyme coù chöùa kim loaïi hoaëc ñöôïc 17 kim loaïi khaùc nhau hoaït hoaù trong ñoù cuõng coù söï tham gia cuûa KLN Cu, Zn, Pb, Hg, As, Cd, Cr. Caùc KLN ñöôïc söû duïng nhö moät loaïi phaân vi löôïng ñeå boùn cho caây troàng ôû moät löôïng nhoû vöøa phaûi thì khoâng nhöõng naêng suaát caây troàng taêng roõ reät maø phaåm chaát caùc saûn phaåm noâng nghieäp cuõng ñöôïc caûi thieän ñoàng thôøi khaéc phuïc ñöôïc nhieàu loaïi beänh cuûa caây troàng vaø gia suùc nhö: thoái cuû caûi ñöôøng, nhuõn cuû khoai taây… Ngoaøi ra, caùc KLN naøy coøn laø taùc nhaân hoaït hoaù khoâng ñaëc thuø cuûa haøng loaït enzyme ñaõ laøm taêng hoaït tính xuùc taùc cuûa moãi thaønh phaàn ñoù leân gaáp boäi. Chaúng haïn, hoaït tính oxy hoaù khöû cuûa caùc hôïp chaát ñoàng taêng gaáp haøng nghìn laàn thaäm chí gaáp haøng vaïn laàn Cu ôû traïng thaùi töï do trong moïi khaâu cuûa quaù trình trao ñoåi nitô laø nhaân toá chính cho söï sinh tröôûng cuûa caây troàng. Taùc ñoäng coù haïi cuûa KLN ñoái vôùi caây troàng Caùc kim loaïi ñoäc haïi coù theå toàn taïi trong ñaát ôû nhieàu daïng khaùc nhau, haáp phuï, lieân keát caùc hôïp chaát voâ cô, höõu cô hoaëc taïo thaønh caùc phöùc hôïp. Nhieàu nguyeân toá KLN coù yù nghóa quan troïng trong ñôøi soáng cuûa sinh vaät vaø ñöôïc bieát laø nguyeân toá vi löôïng. Noù coù taùc duïng saâu saéc vaø nhieàu maët ñoái vôùi quaù trình quan hôïp, ñieàu hoaø sinh tröôûng. Ngoaøi ra noù coøn aûnh höôûng maïnh ñeán quaù trình haáp thu nöôùc, thoaùt hôi nöôùc vaø vaän chuyeån nöôùc trong caây. Nhöng khi coù haøm löôïng quaù cao thöôøng trôû neân ñoäc haïi. Khaû naêng ñoäc haïi cuûa KLN ñoái vôùi sinh vaät cuõng khaùc nhau. Ñoái vôùi ña soá sinh vaät ñaát, tính ñoäc haïi giaûm daàn theo thöù töï Hg > Cd > Cu > Zn > Pb. Döïa vaøo tính ñoäc haïi cuûa KLN Ouxbury (1985) ñaõ chia ra ba nhoùm. Nhoùm coù ñoäc tính cao (Hg), nhoùm coù ñoäc tính trung bình (Cd) vaø nhoùm coù ñoäc tính thaáp hôn (Cu, Ni, Zn). Haøm löôïng ñoäc toá trong thöïc vaät cao seõ laø nguyeân nhaân gaây ngoä ñoä thöïc phaåm KLN (Cd, Pb, Hg). Caùc chaát ñoäc naøy thöôøng taäp trung ôû reã. Theo keát quaû khaûo saùt coù ñöôïc, böôùc ñaàu chöa thaáy daáu hieäu taùc ñoäng coù haïi cuûa haøm löôïng KLN ñoái vôùi thöïc vaät, haøm löôïng KLN trong ñaát ñuû giuùp cho caây phaùt trieån. Rieâng ôû khu vöïc Traâm Vaøng, do chòu aûnh höôûng khoùi buïi trong quaù trình saûn xuaát voû xe maø chöa ñöôïc xöû lyù tröôùc khi thaûi ra moâi tröôøng neân laøm cho caây coái vuøng xung quanh khoâng phaùt trieån ñöôïc, coù trieäu chöùng vaøng laù, khoâng ra boâng. Do giôùi haïn cuûa ñeà taøi neân caàn coù nhöõng nghieân cöùu saâu hôn veà vaán ñeà naøy. AÛnh höôûng cuûa kim loaïi ñoäc haïi ñoái vôùi sinh vaät ñaát Quaù trình hoâ haáp trong ñaát thöôøng ñöôïc söû duïng nhö moät chæ thò cho hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät ñaát. Vieäc boå sung theâm caùc kim loaïi vôùi lieàu löôïng thaáp coù taùc duïng khaùc nhau ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät phuï thuoäc vaøo caùc tính chaát cuûa ñaát. Khi söû duïng nöôùc thaûi vaø buøn thaûi töø thaønh phoá coù chöùa KLN khoâng laøm giaûm söï hoâ haáp cuûa ñaát. Caùc kim loaïi naëng trong ñaát cuõng coù aûnh höôûng maïnh ñeán quaù trình khoaùng hoaù nitô cuõng nhö quaù trình nitraùt hoaù. Thuyû ngaân laøm giaûm 73% toác ñoä khoaùng hoaù nitô ôû ñaát acide vaø 32 – 35% ôû caùc ñaát kieàm. Trong khi ñoàng laøm giaûm khaû naêng khoaùng hoaù 82% ôû caùc ñaát kieàm vaø 20% caùc ñaát acide (Lrang vaø Tasbatabai, 1977). Nghieân cöùu trong caùc thí nghieäm Rother et al (1982) ñaõ thaáy NO3- - N tích luyõ cao hôn khi haøm löôïng kim loaïi naëng thaáp, vaø ngöôïc laïi. Ñieàu naøy chöùng toû raèng caùc vi khuaån nitrit aûnh höôûng maïnh hôn bôûi Cd so vôùi vi khuaån khöû nitrat. Aûnh höôûng cuûa kim loaïi naëng ñeán quaù trình coá ñònh nitô sinh hoïc coøn chöa ñöôïc nghieân cöùu nhieàu. Rotheretal (1982) ñaõ cho thaáy Cd, Pb, Zn coù aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa enzyme nitrogenaza trong quaù trình coá ñònh nitô sinh hoïc. Vieäc xaây döïng ngöôõng ñoäc haïi ñoái vôùi kim loaïi naëng laø raát khoù khaên vaø tuyø thuoäc vaøo muïc ñích söû duïng ñaát. Baûng 5.8 Tính ñoäc haïi cuûa caùc nguyeân toá KLN ñoái vôùi sinh vaät Sinh vaät Tính ñoäc haïi Vi khuaån khoaùng hoaù nitô (N-minerlising bacteria) Taûo (Algae) Naám (Fungi) Thöïc vaät baäc cao (Higher plants) Ag>Hg>Cu>Cd>Pb>Cr>Mn>Zn, Ni>Sn Hg>Cu>Fe>Cr>Zn>Ni>Co>Mn Ag>Hg>Cu>Cd>Cr>Ni>Zn Hg>Pb>Cu>Cd>Cr>ni>Zn (Nguoàn: Richardon vaø Nieboer, 1980) 5.3.2 Coâng nghieäp Ñoái vôùi vieäc söû duïng ñaát laøm coâng nghieäp seõ gaây aûnh höôûng raát lôùn ñeán moâi tröôøng ñaát, laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát do caùc chaát thaûi töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp coù chöùa caùc chaát gaây oâ nhieãm nhö: kim loaïi naëng, chaát thaûi raén… laøm giaûm tính cô lyù hoaù cuûa ñaát. 5.3.3 Söùc khoeû ngöôøi daân trong khu vöïc nghieân cöùu vaø vuøng xung quanh Caùc yeáu toá veà ñôøi soáng con ngöôøi aûnh höôûng ñeán ñoäc toá KLN Haàu heát caùc kim loaïi lieân quan tôùi nhieàu heä thoáng cô quan vaø ñoái töông cho vieäc gaây ñoäc chính laø caùc quaù trình sinh hoaù ñaëc bieät (enzyme) hoaëc caùc maøng baøo vaø caùc cô quan boä phaän. Aûnh höôûng ñoäc toá cuûa kim loaïi thöôøng lieân quan ñeán töông taùc laãn nhau giöõa caùc ion kim loaïi töï do vaø ñoái töôïng gaây ñoäc. Caùc teá baøo naøy lieân quan ñeán vieäc vaän chuyeån kim loaïi nhö caùc teá baøo ruoät, thaän hoaëc oáng thaän ñaëc bieät nhaïy caûm vôùi ñoäc toá. Tuy nhieân ñoái vôùi nhöõng kim loaïi naøy, nhöõng teá baøo naøy coù cô cheá baûo veä lieân quan ñeán söï hình thaønh phöùc chaát protein cho pheùp söï tích tuï noäi baøo cuûa nhöõng kim loaïi coù khaû naêng gaây ñoäc maø khoâng gaây ra söï toån thöông teá baøo. Coù raát nhieàu yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc toá cuûa kim loaïi nhö: Thöïc phaåm: Ñaây ñöôïc coi laø con ñöôøng chính cuûa söï theå hieän caùc ñoäc toá kim loaïi ôû treû em. Treû em tieâu thuï nhieàu caloris treân troïng löôïng cô theå hôn laø ngöôøi lôùn. Hôn theá nöõa treû em coù möùc ñoä haáp thuï kim loaïi coù ruoät cao hôn, ñaëc bieät laø chì. Nhöõng nghieân cöùu mang tính thí nghieäm ñaõ môû roäng söïï nhìn nhaän tôùi caùc kim loaïi khaùc vaø cheá ñoä uoáng söõa döôøng nhö laø söï gia taêng vieäc haáp thuï caùc kim loaïi bôûi haøm löôïng chaát beùo. Cheá ñoä aên uoáng: Caùc aûnh höôûng cuûa moät vaøi yeáu toá cuûa cheá ñoä aên uoáng ñeán ñoäc tính cuûa kim loaïi laø möùc ñoä haáp thu ôû thaønh oáng ruoät. Coù moät moái quan heä nghòch giöõa haøm löôïng protein cuûa thöùc aên vôùi ñoäc toá cadmium vaø chì. Vitamin laøm giaûm söï haáp thu chì vaø cadmium laø do söï haáp thu gia taêng cuûa ion saét. Noùi moät caùch khaùc, caùc kim loaïi thieát yeáu coù moái lieân quan ñeán trao ñoåi chaát coù theå thay ñoåi ñoäc tính baèng söï taùc ñoäng laãn nhau ôû möùc ñoä teá baøo. Chì, canxi vaø vitamin D coù moät moái qua heä phöùc taïp lieân quan ñeán söï khoaùng hoaù cuûa xöông vaø laøm suy yeáu moät caùch tröïc tieáp ñeán söï toång hôïp cuûa 1-25-Dihydroxy vitamin D ôû thaän. Söï taùc ñoäng kim loaïi – kim loaïi coù theå coù söï aûnh höôûng ñaùng xem xeùt treân caùc moái quan heä aûnh höôûng lieàu löôïng. Tuoåi taùc: Nhöõng ngöôøi giaø vaø treû em deã daøng bò nhieãm ñoäc toá cuûa kim loaïi hôn laø nhöõng ngöôøi tröôûng thaønh. Caùc yeáu toá “caùch soáng”: Caùc yeáo toá naøy nhö huùt thuoác laù, uoáng röôïu coù theå aûnh höôûng giaùn tieáp ñeán ñoäc chaát. Chính trong khoùi thuoác laø coù moät vaøi kim loaïi ñoäc nhö cadmium vaø vieäc huùt thuoác laù coù aûnh höôûng ñeán phoåi. Uoáng röôïu coù theå aûnh ñeán ñoäc tính moät caùch giaùn tieáp baèng caùch thay ñoåi cheá ñoä aên uoáng vaø laøm giaûm khaû naêng nhaäp löôïng nhöõng nguyeân toá khoaùng thieát yeáu cho cô theå, chaúng haïn nhö giaûm canxi trong cheá ñoä aên uoáng seõ aûnh höôûng ñeán ñoäc tính cuûa caùc kim loaïi ñoäc quan troïng bao goàm chì vaø cadmium. Söï taùc ñoäng cuûa KLN ñeán ñôøi soáng con ngöôøi Thuyû ngaân laø baèng chöùng tieâu bieåu nhaát veà aûnh höôûng kim loaïi naëng ñeán ñôøi soáng con ngöôøi ñöôïc theá giôùi bieát ñeán nhieàu nhaát. Vuï ngoä ñoäc thuyû ngaân tai tieáng nhaát xaûy ra taïi vònh Minamata, Nhaät Baûn vaøo naêm 1952. Ngöôøi ta döï ñoaùn raèng treân 600 taán thuyû ngaân ñaõ ñöôïc thaûi vaøo vònh Minamata, caùc cuoäc nghieân cöùu ñaõ khaùm phaù ra raèng löôïng chaát laéng xuoáng vònh ñöôïc tính laø 150 taán. Ôû trong vònh, metyl thuyû ngaân ñöôïc tích tuï sinh hoïc trong toâm, cua, soø, oác vaø trong caù. Sau ñoù chuùng laàn löôït bò aên bôûi nhöõng ngöôøi daân laøng chaøi. Nhöõng söï thay ñoåi trong nöôùc trong nöôùc ñaõ ñöôïc phaùt hieän sôùm khi nhöõng con chim baét ñaàu rôi xuoáng bieån, toâm cua, soø oác vaø rong bieån cheát, treû em coù theå baét caû con möïc baèng tay khoâng. Caùc kim loaïi naëng ñöôïc con ngöôøi haáp thuï qua con chuoãi thöùc aên coù khaû naêng gaây ra moät soá beänh nhö: ung thö, co giaät, toån thöông ñöôøng tieâu hoaù, gan, thaän, heä thoáng thaàn kinh vaø nieâm maïc. Theo keát quaû ñieàu tra sô boä trong quaù trình thöïc hieän ñoà aùn thì chöa phaùt hieän ñöôïc moät soá bieåu hieän naøo veà söùc khoeû ngöôøi daân soáng xung quanh caùc khu coâng nghieäp, cuïm coâng nghieäp do aûnh höôûng cuûa oâ nhieãm moâi tröôøng. Caàn thieát phaûi coù moät soá nghieân cöùu vaø ñieàu tra cuï theå veà vaán ñeà naøy ñeå cho keát quaû chi tieát nhaát. 6.1. MUÏC ÑÍCH XAÂY DÖÏNG BAÛN ÑOÀ Döïa vaøo baûn ñoà bieát ñöôïc tieàm naêng cuûa nguoàn taøi nguyeân ñaát treân cô sôû ñoù ñeå xaây döïng quy hoaïch söû duïng ñaát thích hôïp. Treân baûn ñoà theå hieän roõ neùt, chi tieát haøm löôïng kim loaïi naëng trong ñaát taïi khu vöïc nghieân cöùu, töø ñoù coù theå so saùnh, ñaùnh giaù möùc ñoä oâ nhieãm vaø ñöa ra caùc bieän phaùp caûi taïo, giaûm thieåu oâ nhieãm moät caùch hôïp lyù. Döïa vaøo baûn ñoà coù theå quaûn lyù deã daøng taøi nguyeân moâi tröôøng ñaát ñang söû duïng vaø laøm cô sôû döõ lieäu cho caùc nghieân cöùu lieân quan vaán ñeà moâi tröôøng ñaát veà sau. Giuùp caùc nhaø quaûn lyù moâi tröôøng deã daøng naém baét thoâng tin hieän traïng moâi tröôøng trong coâng taùc laõnh ñaïo, quaûn lyù. Kòp thôøi ñöa ra nhöõng giaûi phaùp khaéc phuïc, duy trì vaø caûi taïo moâi tröôøng. Nghieân cöùu baûn ñoà ñaát vôùi soá lieäu phaân tích trong phoøng thí nghieäm cho bieát ñöôïc dieän tích, phaân boá caùc loaïi ñaát, nhöõng tính chaát cô baûn cuûa ñaát vaø vaán ñeà söû duïng chuùng. 6.2. PHÖÔNG PHAÙP XAÂY DÖÏNG BAÛN ÑOÀ Taïo ñieåm laáy maãu Choïn löôùi chieáu cho baûn ñoà Map ð Layer control ð Edit lôùp Cosmetic to layer ð Ok Choïn coâng cuï symbol ý ð Click. Vaøo vò trí xaùc ñònh treân baûn ñoà maø mình öôùc löôïng. Map ð Save cosmetic layer ð Ñaët teân ð choïn vò trí löu (löu taïi file coù baûn ñoà ñang thöïc hieän ñeå deã daøng tìm kieám). Map ð Create thematic map ð Choïn caùch theå hieän ñieåm laáy maãu ð Next ð Choïn treân table file löu ôû treân ð Add chæ tieâu theå hieän ð Ok. Thu nhoû maøn hình seõ thaáy Legend Löu yù phaûi taïo ID tröôùc khi Add neáu khoâng seõ khoâng coù chæ tieâu naøo theå hieän baèng caùch: Table ð Manternace ð Table structure ð Choïn teân file ñaõ löu ð Ok. Roài add field ID (name) Type character. Nhaäp teân cho ñieåm vaøo Window brouser, choïn file ñaõ löu ôû treân ð Ok. Nhaäp teân ð Save coppy as. Muoán gaùn teân cho ñoái töôïng maãu thì vaøo Table, click vaøo bieåu töôïng maãu ñaï taïo luùc tröôùc). Taïo baûn ñoà Window ð New layout window ð Ok Saép xeáp baûng chuù giaûi ôû cuoái maøn hình Click vaøo bieåu töôïng A ñeå ghi text ð ghi tieâu ñeà baûn ñoà. Print file vöøa thöïc hieän. Tieãu chuaån Vieät Nam TCVN 2709 : 2002 : Giôùi haïn toái ña cho pheùp haøm löôïng Pb trong ñaát noâng nghieäp cuûa boä NN & PTNT vaø boä KH & CN laø 70 (mg/kg) CHUÙ THÍCH ÑIEÅM LAÁY MAÃU 1 ÑTN1 2 ÑTN2 3 ÑTN3 4 ÑTN4 5 ÑTN5 6 ÑGD1 7 ÑGD2 8 ÑGD3 9 ÑGD4 10 ÑGD5 11 ÑTB1 12 ÑTB2 13 ÑTB3 14 ÑTB4 15ÑTB5 7.1. KEÁT LUAÄN Qua quaù trình thöïc hieän ñoà aùn trong thôøi gian 12 tuaàn, tuy raát ngaén nhöng ñaõ cho toâi raát nhieàu kieán thöùc toång hôïp töø thöïc teá vaø thoâng qua caùc taøi lieäu. Nhöõng kinh nghieäm quyù baùu ñoù seõ giuùp toâi vöõng chaéc hôn nöõa trong cuoäc soáng sau naøy. Thôøi gian laøm ñoà aùn cuõng giuùp toâi oân taäp laïi vaø vaän duïng nhöõng kieán thöùc ñaõ ñöôïc hoïc khi ngoài treân gheá nhaø tröôøng. Hoaït ñoäng saûn xuaát coâng nghieäp cuûa caùc khu coâng nghieäp treân ñòa baøn tænh Taây Ninh ñang phaùt trieån raát maïnh neân ñaët nhieàu vaán ñeà veà quy hoaïch, quaûn lyù vaø coâng taùc baûo veä moâi tröôøng cuûa caùc cô quan ban ngaønh lieân quan. Qua nghieân cöùu ñoà aùn, toâi ñuùc keát ñöôïc moät soá keát luaän sau: Ñaëc tính lyù hoaù cuûa lôùp ñaát taàng maët chöa coù bieán ñoåi nhieàu so vôùi tính chaát cô baûn cuûa ñaát Taây Ninh, laø loaïi ñaát xaùm, pH thaáp, ngheøo chaát höõu cô veà maët thoå nhöôõng hoïc. Ñieàu naøy cho thaáy hoaït ñoäng coâng nghieäp chöa taùc ñoäng nhieàu tôùi baûn chaát phaùt sinh hoïc ñaát khu vöïc nghieân cöùu. Trong 4 kim loaïi naëng nghieân cöùu thì haøm löôïng Pb tích luyõ trong ñaát ôû haøm löôïng cao, vöôït tieâu chuaån cho pheùp so vôùi TCVN 7209 – 2002. Nguyeân nhaân laø do khí thaûi töø nhaø maùy saûn xuaát voû xe Traâm Vaøng (huyeän Goø Daàu), pH thaáp laøm taêng khaû naêng linh ñoäng cuûa kim loaïi. Quaù trình canh taùc nhö: caøy, laøm ñaát khoâng hôïp lyù laøm taêng haøm löôïng Pb. Caùc kim loaïi coøn laïi (Zn, Cu, Cd) thaáp hôn nhieàu so vôùi TCVN, ñaây laø haøm löôïng caàn thieát cho caây troàng phaùt trieån. Nhöng coù moät soá maãu vöôït tieâu chuaån Haø Lan vaø tieâu chuaån Ñaøi Loan. Hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa caùc KCN, CCN laø moät chu trình kheùp kín neân chöa aûnh höôûng tôùi chaát löôïng moâi tröôøng ñaát xung quanh. Vieäc canh taùc noâng nghieäp cuûa noâng daân ña soá laø theo kinh nghieäm, hoï chöa nhaän ñöôïc söï phoå bieán kieán thöùc veà noâng hoïc vaø baûo veä moâi tröôøng neân canh taùc chöa hôïp lyù. Vieäc quaûn lyù cuûa caùc cô quan chöùc naêng höõu quan coøn khaù loûng leûo, chöa baùm saùt tình hình thöïc teá. Vieäc söû duïng heä thoáng thoâng tin ñòa lyù theå hieän keát quaû nghieân cöùu vaø söï phaân boá haøm löôïng cuûa caùc KLN nghieân cöùu böôùc ñaàu cho thaáy vai troø thuaän lôïi trong coâng taùc quaûn lyù taøi nguyeân ñaát vaø trôï giuùp cho caùc nghieân cöùu veà oâ nhieãm caùc KLN trong moâi tröôøng ñaát. Böôùc ñaàu, ñeà taøi ñaõ ñöa ra ñöôïc caùc keát quaû veà chaát löôïng ñaát, trôï giuùp cho coâng taùc quaûn lyù, baûo veä moâi tröôøng noùi chung vaø moâi tröôøng ñaát noùi rieâng ôû Taây Ninh. Tieàân ñeà cho caùc nghieân cöùu môùi vaø nhieàu phöông phaùp öùng duïng cho caùc nghieân cöùu veà sau. 7.2. ÑEÀ XUAÁT Trong suoát quaù trình tìm hieåu, khaûo saùt vaø thöïc hieän ñoà aùn vaø töø nhöõng keát quaû nghieân cöùu ñeà taøi toâi coù moät soá ñeà suaát sau: Toâi nhaän thaáy so vôùi tieâu chuaån Haø Lan, Ñaøi Loan thì tieâu chuaån Vieät Nam coù ñoä cheânh leäch khaù lôùn, do vaäy caàn thieát phaûi vaän duïng keát hôïp nhieàu tieâu chuaån trong vaø ngoaøi nöôùc trong quaù trình so saùnh vaø ñaùnh giaù nhaát laø ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát. Töø naêm 2002 ñaõ coù tieâu chuaån veà haøm löôïng cuûa moät soá KLN trong moâi tröôøng ñaát do boä noâng nghieäp vaø phaùt trieån noâng thoân ban haønh. Tuy nhieân tieâu chuaån naøy hieän nay vaãn chöa hoaøn thieän do ñoù caàn phaûi coù nhieàu nghieân cöùu ñeå hoaøn chænh boä tieâu chuaån naøy. Thöïc hieän quy hoaïch moâi tröôøng cuï theå, ñöa caùc KCN, CCN ra khoûi khu daân cö, quaûn lyù chaët cheõ hôn nöõa trong coâng taùc baûo veä moâi tröôøng, xöû phaït nghieâm khaéc caùc ñôn vò nhaø maùy gaây oâ nhieãm. Trong phaïm vi nghieân cöùu cuûa ñeà taøi coøn giôùi haïn neân caàn tieáp tuïc thöïc hieän caùc ñeà taøi môùi nhaèm môû roâng hôn nöõa phaïm vi nghieân cöùu nhö: moâi tröôøng khoâng khí, moâi tröôøng nöôùc, caùc kim loaïi khaùc ngoaøi nhöõng kim loaïi ñaõ nghieân cöùu. Ñoái vôùi khu vöïc xung quanh nhaø maùy saûn xuaát voû xe Traâm Vaøng, phoøng Taøi Nguyeân vaø Moâi tröøông keát hôïp vôùi UBND huyeän khaûo saùt hieän traïng , ñöa ra bieän phaùp xöû lyù thích ñaùng. Tieán haønh ñieàu tra söùc khoeû cuûa ngöôøi daân xung quanh vuøng bò oâ nhieãm chì ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä aûnh höôûng. Caùc cô quan höõu quan lieân keát chaët cheõ vôùi nhau phoå bieán kieán thöùc veà canh taùc noâng nghieäp vaø baûo veä moâi tröôøng cho baø con noâng daân trong vuøng. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO [1] Leâ Huy Baù, Laâm Minh Trieát. Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc. NXB. ÑHQG TP. Hoà Chí Minh, 2000. [2] Leâ Huy Baù, Laâm Minh Trieát. Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng. NXB. Khoa Hoïc vaø Kyõ Thuaät, 2000. [3] Leâ Huy Baù. Ñoäc chaát hoïc. NXB. ÑHQG TP. Hoà Chí Minh, 2000. [4] Leâ Huy Baù. Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát. NXB. Noâng Nghieäp, 2003. [5] Leâ Huy Baù vaø ctv. Ñieàu tra oâ nhieãm ñaát, nöôùc vaø aûnh höôûng söùc khoûe noâng daân söû duïng thuoác tröø saâu vaø phaân boùn hoùa hoïc treân moät soá caây troàng chính ôû tænh Taây Ninh. Baùo caùo khoa hoïc, 2002. [6] Leâ Huy Baù vaø ctv. Ñaùnh giaù, döï baùo möùc ñoä oâ nhieãm vaø suy thoaùi moâi tröôøng tænh Taây Ninh ñeán naêm 2010. Baùo caùo khoa hoïc, 2003. [7] Leâ Vaên Khoa vaø ctv. Ñaát vaø moâi tröôøng. Nhaø xuaát baûn giaùo duïc, 2000. [8] Leâ Huy Baù. Moâi tröôøng cô baûn. NXB. ÑHQG TP. Hoà Chí Minh, 2000. [9] Leâ Huy Baù. Sinh thaùi moâi tröôøng cô baûn. NXB. ÑHQG TP.Hoà Chí Minh, 2000. [11] Leâ Huy Baù (chuû bieân). Phöông phaùp luaän nghieân cöùu khoa hoïc. NXB.ÑHQG TP.HCM, 2004. [12] Vieän thoå nhöôõng noâng hoùa. Soå tay phaân tích ñaát – nöôùc, phaân boùn, caây troàng. NXB Noâng nghieäp Haø Noäi, 1998. [13] Leâ Ñöùc – Traàn Khaéc Hieäp. Giaùo trình ñaát vaø baûo veä ñaát. NXB Haø Noäi, 2005. [14] Traàn Thò Thanh. Ñoäc hoïc moâi tröôøng vaø söùc khoeû con ngöôøi. NXB ÑHQG Haø Noäi, 2000. ._.