Đặc điểm lượt lời hồi đáp thuộc hành động hỏi trực tiếp trong tiếng Việt giao tiếp

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TR ÖÔØNG Ñ AÏI HOÏC SÖ PH AÏM TH AØNH PHOÁ H OÀ CHÍ MINH -------------------------------------- Nguyeãn Thò Ngoïc Haân ÑAËC ÑIEÅM LÖÔÏT LÔØI HOÀI ÑAÙP THUOÄC HAØNH ÑOÄNG HOÛI TRÖÏC TIEÁP TRONG TIEÁNG VIEÄT GIAO TIEÁP Chuyeân ngaønh: Ngoân ngö õ hoïc Maõ soá: 60 22 01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙN G DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS. NGUYEÃN TH Ò HAI Thaønh phoá H oà Chí Minh – 2 006 Lôøi caûm ôn Luaän vaên naøy hoaøn thaønh ngoaøi söï trau doài hoïc hoûi, noã löïc hoïc taäp vaø nghieân cöùu cuûa baûn thaân, coøn nhôø coù söï chæ baûo, giuùp ñôõ taän tình cuûa quyù thaày coâ, caùc anh chò vaø caùc baïn hoïc cuøng khoùa. Tröôùc heát, toâi xin baøy toû loøng kính yeâu vaø tri aân saâu saéc PGS.TS Nguyeãn Thò Hai, ngöôøi ñaõ taän taâm, taän tình höôùng daãn khoa hoïc, ñaõ ñònh höôùng, gôïi môû vaø truyeàn ñaït cho toâi nhöõng kieán thöùc voâ cuøng quyù baùu. Toâi xin traân troïng caûm ôn quyù thaày coâ cuøng caùc em hoïc sinh Tröôøng THCS baùn coâng Phuù Thoï, quaän 11, thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ heát loøng giuùp ñôõ vaø ñoäng vieân toâi hoaøn thaønh khoùa luaän. Xin caûm ôn Phoøng Khoa hoïc Coâng ngheä – Sau ñaïi hoïc vaø Khoa Ngöõ vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå toâi thöïc hieän vaø baûo veä luaän vaên. Sau cuøng, toâi voâ vaøn bieát ôn gia ñình vaø chaân thaønh caûm ôn baïn beø gaàn xa ñaõ coå vuõ, khích leä ñeå toâi an taâm hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Xin caûm ôn chaân thaønh vaø saâu saéc! Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 9 naêm 2006 Nguyeãn Thò Ngoïc Haân MÔÛ ÑA ÀU 1 LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ, hoûi laø moät trong nhöõng haønh ñoäng ñöôïc ngöôøi baûn ngöõ söû duïng nhieàu khi giao tieáp nhaèm theå hieän ñieàu hoaøi nghi vaø mong muoán söï giaûi ñaùp cuûa ngöôøi ñoái thoaïi. Khoâng rieâng ôû haønh ñoäng hoûi maø taát caû caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ ñeàu ñoøi hoûi phaûi coù söï hoài ñaùp. Vaø “khoâng coù gì ñaùng sôï baèng söï thieáu vaéng lôøi hoài ñaùp” nhö ngöôøi ta ñaõ töøng noùi. Vaán ñeà hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp cuõng ñaõ ñöôïc ñeà caäp khoâng ít trong caùc taøi lieäu ngöõ duïng hoïc tieáng Vieät, cuõng nhö trong nhöõng coâng trình, nhöõng baøi vieát ñaêng treân moät soá taïp chí. Nhöng nhìn chung, cho ñeán nay, vaán ñeà naøy vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu moät caùch saâu roäng, toaøn dieän, coù tính heä thoáng. Vieäc ñi saâu nghieân cöùu vaán ñeà naøy seõ giuùp ta xaùc ñònh ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh hoûi tröïc tieáp trong ngoân ngöõ giao tieáp. Nhôø ñoù chuùng ta coù caùi nhìn ñaày ñuû hôn veà vò trí, vai troø vaø chöùc naêng cuûa noù trong hoaït ñoäng giao tieáp. Ñoàng thôøi, töø ñoù, chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc caùc quy taéc vaên hoùa öùng xöû khi söû duïng ngoân ngöõ giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, noùi chung, cuûa hoïc sinh, noùi rieâng. Ñoù laø tính caáp thieát cuûa vaán ñeà. Chính vì vaäy chuùng toâi quyeát ñònh löïa choïn ñeà taøi cho luaän vaên cuûa mình laø: Ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ Nhìn laïi lòch söû nghieân cöùu ngöõ duïng hoïc tieáng Vieät, trong khoaûng möôi naêm trôû laïi ñaây, trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng ñaõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi treân bình dieän roäng gaén vôùi ba cuoäc vaän ñoäng ñaëc tröng cuûa hoäi thoaïi: trao lôøi, trao ñaùp vaø töông taùc. Gaàn ñaây, coù theå keå ñeán moät soá coâng trình, baøi vieát gần gũi với ñeà taøi luaän vaên nhö: - Leâ Ñoâng, trong Luaän aùn Phoù tieán só KHNV, 1996, ñaõ taäp trung nghieân cöùu caâu hoûi chính danh treân bình dieän ngöõ nghóa – ngöõ duïng gaén vôùi söï taùc ñoäng qua laïi cuûa caâu traû lôøi. Qua ñoù, taùc giaû khaúng ñònh: traû lôøi laø phaûn öùng ñaëc tröng cho haønh ñoäng hoûi, noù coù nhieäm vuï cung caáp löôïng tin maø ngöôøi hoûi caàn bieát. - Leâ Anh Xuaân, Caùc daïng traû lôøi giaùn tieáp cho caâu hoûi chính danh, Taïp chí Ngoân ngöõ, 2000. Baøi vieát taäp trung moâ taû noäi dung, caùch thöùc, cuûa caùc daïng traû lôøi giaùn tieáp cho caâu hoûi chính danh. Chuû yeáu khaûo saùt treân cöù lieäu taùc phaåm vaên chöông. - Vuõ Thanh Höông, Ngoân ngöõ phaûn hoài cuûa giaùo vieân treân lôùp hoïc ôû baäc tieåu hoïc, Taïp chí Ngoân ngöõ, 2003, taäp trung vaøo mieâu taû vaø caáu truùc thoâng tin trong ngoân ngöõ phaûn hoài cuûa giaùo vieân vaø phaân tích giaù trò cuûa noù ñoái vôùi quaù trình tieáp nhaän kieán thöùc cuûa hoïc sinh. - Phaïm Vaên Tình, Im laëng - moät daïng tænh löôïc ngöõ duïng, Taïp chí Ngoân ngöõ, 2000, taùc giaû ñaõ xem xeùt caùc tình huoáng im laëng nhaèm dieãn ñaït caùc noäi dung ngöõ nghóa, bieåu thò caùc thaùi ñoä khaùc nhau khi trao ñaùp… Theá nhöng, ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp trong hoäi thoaïi, nhaát laø trong haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp dieãn ra trong moâi tröôøng daïy hoïc chöa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu taäp trung khai thaùc saâu vaø kó. 3. PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU Nhö treân ñaõ trình baøy, maëc duø vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu khai thaùc, nhöng noù vaãn chöa ñược nghieân cöùu moät caùch chi tieát, coù heä thoáng treân cöù lieäu tieáng Vieät giao tieáp trong moâi tröôøng daïy - hoïc. Do ñoù, vieäc nghieân cöùu noù khoâng phaûi laø hoaøn toaøn ñôn giaûn. Do tính phöùc taïp cuûa vaán ñeà, cuûa vieäc thu nhaäp nguoàn tö lieäu, xöû lyù tö lieäu, cuõng nhö giôùi haïn thôøi löôïng nghieân cöùu, vaø trong khuoân khoå cuûa moät luaän vaên thaïc só cho pheùp, ngöôøi vieát luaän vaên chæ mieâu taû löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp, döïa treân nguoàn tö lieäu chuû yeáu: moät soá baêng thu töø caùc cuoäc hoäi thoaïi trong giôø hoïc cuûa hoïc sinh trung hoïc cô sôû ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Luaän vaên söû duïng caùc phöông phaùp nghieân cöùu sau ñaây: - Caùc phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc: quan saùt, thoáng keâ, phaân loaïi, mieâu taû. - Caùc phöông phaùp nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc: phöông phaùp phaân boá, phöông phaùp thay theá, phöông phaùp phaân tích ngöõ nghóa,… - Phöông phaùp ñieàn daõ: thu baêng töï nhieân. Caùc baêng ghi aâm ngoân ngöõ giao tieáp cuûa thaày – troø dieãn ra taïi caùc tieát hoïc chính khoùa töø lôùp 6 ñeán lôùp 9 ôû tröôøng THCS baùn coâng Phuù Thoï, quaän 11, tp.HCM. Caùc tieát hoïc naøy coù noäi dung thuoäc kieåu baøi lónh hoäi tri thöùc môùi, thuoäc moân hoïc Ngöõ vaên (tieáng Vieät), vaø nhöõng cuoäc hoäi thoaïi dieãn ra giöõa hoïc sinh vôùi nhau trong giôø chôi. 5. MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑEÀ TAØI - Tìm ra ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp. - Xaùc ñònh vò trí , vai troø vaø chöùc naêng cuûa löôït lôøi hoài ñaùp trong hoäi thoaïi. - Hai muïc ñích treân daãn ñeán vieäc xaùc ñònh caùc quy taéc vaên hoùa öùng xöû cuûa ngöôøi Vieät trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ . - Coá gaéng ñöa ra moät soá ñeà nghò coù tính bieän phaùp nhaèm giaùo duïc cho hoïc sinh coù thoùi quen ñaùp laïi lôøi hoûi moät caùch vaên hoùa, trong caùc tình huoáng giao tieáp ôû lôùp hoïc cuõng nhö ôû moâi tröôøng sinh hoaït thöôøng ngaøy. 6. GIAÙ T RÒ CUÛA ÑEÀ TAØI 6.1 . Giaù trò khoa hoïc - Giuùp caùc nhaø nghieân cöùu coù caùi nhìn toång quan veà ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong giao tieáp hoäi thoaïi. - Treân cô sôû ñoù caùc keát quaû cuõng nhö caùc keát luaän cuûa luaän vaên coù theå laø taøi lieäu tham khaûo cho nhöõng nhaø nghieân cöùu quan taâm ñeán vaán ñeà haønh ñoäng ngoân ngöõ, noùi rieâng, cuõng nhö caùc vaán ñeà thuoäc ngöõ duïng hoïc, noùi chung. - Neáu ñeà taøi naøy ñöôïc trieån khai toát, thì söï thaønh coâng cuûa noù seõ laø moät ñoùng goùp nhoû khoâng chæ vaøo vieäc laøm saùng toû moät soá vaán ñeà thuoäc lyù thuyeát ngöõ nghóa hoïc vaø ngöõ duïng hoïc, maø coøn vaøo vieäc phaùt trieån caùc lyù thuyeát naøy. 6.2 . Giaù trò thöïc tieãn - Nhöõng keát quaû cuûa vieäc trieån khai ñeà taøi ñöa laïi seõ coù theå ñoùng goùp ñöôïc vaøo vieäc bieân soaïn caùc giaùo trình ngöõ phaùp hoïc, ngöõ duïng hoïc vaø chuyeân ñeà ngöõ nghóa hoïc. - Vieäc trieån khai ñeà taøi naøy coù theå giuùp caùc nhaø sö phaïm tìm ra moät soá giaûi phaùp nhaèm kích öùng söï phaùt trieån tö duy ngoân ngöõ vaø vaên hoùa giao tieáp cuûa hoïc sinh. 7. CAÁU TRUÙC CUÛA ÑEÀ TAØI Ngoaøi phaàn Daãn nhaäp vaø Keát luaän, luaän vaên goàm coù 3 chöông: Chöông 1: Nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát coù lieân quan ñeán ñeà taøi Chöông 2: Phaân loaïi vaø mieâu taû caùc phaùt ngoân hoài ñaùp thuoäc haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp trong tieáng Vieät giao tieáp Chöông 3: Moái quan heä giöõa löôït lôøi hoài ñaùp vôùi moät soá vaán ñeà hoäi thoaïi, laäp luaän vaø lòch söï CH ÖÔNG 1: N HÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ THUYEÁT LIEÂN QUAN ÑEÁN ÑEÀ TAØI Ngoân ngöõ hoïc, khi ñaõ coù Lyù thuyeát Ngöõ phaùp taïo sinh cuûa N. Chomsky, vaãn coøn toàn taïi nhöõng khuynh höôùng ñi theo chöùc naêng luaän. Ñeán naêm 1976, khi giaùo trình Subject and topic cuûa Ch. N. Li vaø S. A. Thompson ra ñôøi, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coù theå choïn cho mình höôùng ñi naøo (hình thöùc luaän, chöùc naêng luaän) thích hôïp. Cuoái cuøng, ngöôøi ta ñaõ choïn höôùng xem ngoân ngöõ laø phöông tieän giao tieáp nghóa laø, khi nghieân cöùu, ngöôøi ta xem xeùt ngoân ngöõ trong hoaït ñoäng haønh chöùc cuûa noù. 1.1. HAØNH ÑOÄNG NGOÂN NGÖÕ Vaøo nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, “Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ” (Speech acts theory) ñaõ ñöôïc J. Austin vaø J. Searle ñi saâu nghieân cöùu vaø ñeà xuaát treân khaùi nieäm “troø chôi ngoân ngöõ” (Linguistic games) maø Wittgenstein ñaõ neâu ra tröôùc ñoù. Thuaät ngöõ Speech atcs theory ñöôïc caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc dòch khaùc nhau, cuï theå: 1. Nguyeãn Ñöùc Daân goïi laø: Lyù thuyeát haønh vi ngoân ngöõ [9] 2. Nguyeãn Thieän Giaùp goïi laø: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø [23] 3. Ñoã Höõu Chaâu goïi laø: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ/ Lyù thuyeát haønh vi ngoân ngữ [3] 4. Cao Xuaân Haïo goïi laø: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø/ Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ [26] Ñeå thoáng nhaát caùch duøng thuaät ngöõ treân, trong luaän vaên, chuùng toâi goïi theo caùch dòch cuûa Cao Xuaân Haïo: Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ. 1.1.1. H aønh ñoäng ngoân ngöõ vaø c aùc loaïi h aønh ñoäng ngoân ngöõ Thöïc ra, tröôùc khi coù söï ra ñôøi cuûa Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ nghieân cöùu ngữ phaùp cuûa caâu chuû yeáu laø phaân tích caáu truùc. Caâu ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng sai veà ngöõ nghóa theo tieâu chuaån logic. Chaúng haïn, so saùnh boán caâu: [9, tr. 16]. (1) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy. (2) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy ña õ. (3) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy chöù boä. (4) - Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy kia/cô. Nghieân cöùu döôùi goùc ñoä cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng, caû boán caâu treân ñeàu ñoàng nhaát veà caáu truùc vaø haàu nhö ñoàng nhaát veà töø ngöõ. Caùc nhaø ngöõ phaùp chöa chuù yù ñeán giaù trò taïo nghóa caâu cuûa caùc tieåu töø tình thaùi ñöùng ôû cuoái caâu. Tuy nhieân, xem xeùt caùc hieän töôïng hoaït ñoäng lôøi noùi theo quan ñieåm Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ thì baûn chaát ngöõ nghóa vaø cuù phaùp cuûa boán caâu treân khaùc nhau veà cô baûn vì chuùng theå hieän muïc ñích duøng khaùc nhau, nhöõng haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc nhau. Caâu (1): laø moät lôøi töôøng thuaät, duøng ñeå traû lôøi moät caâu hoûi maø tieàn giaû ñònh coù theå: “Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøo?”. Caâu (2): ñöôïc duøng ñeå traû lôøi cho caâu ñeà nghò maø tieàn giaû ñònh coù theå: “Con coù ñi vôùi meï khoâng thì baûo”. ÔÛ ñaây chuû theå tieáp nhaän “con” khoâng töø choái vieäc “ñi” vôùi “meï”, nhöng tröôùc heát “con” caàn thöïc hieän vieäc “coi” xong baêng hoïc tieáng Anh. Chính töø “ñaõ” laøm cho caâu (2) coù neùt nghóa treân. Caâu (3): laø moät lôøi thanh minh khaúng ñònh raèng “Con coi baêng hoïc tieáng Anh naøy” nhaèm baùc boû moät keát luaän raèng “con” ñaõ laøm moät vieäc gì ñoù maø vieäc ñoù ñöôïc coi laø khoâng haøi loøng. Tieàn giaû ñònh coù theå: “Con laïi coi caùi gì nöõa ñaáy!”. Caâu (4): tieàn giaû ñònh coù theå laø coù raát nhieàu loaïi baêng hoïc tieáng Anh nhöng ngöôøi ta ñaõ choïn ñöa ra moät loaïi baêng chöa ñuùng “yù” cuûa “con”, neân “con” töø choái baèng caùch ñöa ra moät ñeà nghò nhö treân. Roõ raøng, caû boán caâu neâu treân ñeàu dieãn ra trong hoaøn caûnh giao tieáp nhaát ñònh naøo ñoù, maø ngöôøi môû lôøi meï - coù vai xaõ hoäi cao hôn so vôùi ngöôøi ñaùp lôøi – “con”. Baèng phöông tieän “lôøi”, chuû theå “con” ñaõ theå hieän haønh ñoäng, dieãn taû yù ñònh trong töøng tröôøng hôïp moät khaùc nhau. “Caùc haønh ñoäng ñöôïc theå hieän baèng lôøi goïi laø haønh ñoäng ngoân töø (speech act). Haønh ñoäng ngoân töø chính laø yù ñònh veà maët chöùc naêng cuûa moät phaùt ngoân” [23, tr. 38]. “Khi chuùng ta noùi naêng laø chuùng ta haønh ñoäng, chuùng ta thöïc hieän moät loaïi haønh ñoäng ñaëc bieät maø phöông tieän laø ngoân ngöõ” [3, tr. 88]. Cũng theo Ñoã Höõu Chaâu: “Trong khi coá gaéng bieåu hieän mình ngöôøi ta khoâng chæ taïo ra caùc phaùt ngoân chöùa caùc caáu truùc ngöõ phaùp vaø caùc töø, maø ngöôøi ta coøn thöïc hieän caùc haønh ñoäng baèng caùc phaùt ngoân ñoù”. Chaúng haïn: Phaùt ngoân sau ñaây: (5) - Con xin loãi ngoaïi, con hoång daùm nöõa. Trong phaùt ngoân treân, ñöùa chaùu noùi ra lôøi “xin loãi” töùc laø haønh ñoäng xin loãi ñaõ ñöôïc thöïc hieän. “Caùc haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän baèng caùc phaùt ngoân ñöôïc goïi chung laø haønh ñoäng noùi” [26, tr. 96]. Tuy nhieân, moät phaùt ngoân khoâng giaûn ñôn chæ coù theå töông öùng vôùi moät haønh ñoäng maø noù coù theå coù nhieàu hôn, ví duï: phaùt ngoân sau: (6) - Baøi toaùn naøy khoù thöïc. Tröôùc heát, ñaây coù theå laø lôøi “than” cuûa hoïc sinh khi ñöùng tröôùc baøi toaùn maø khaû naêng giaûi cuûa em chöa ñuû taàm. Hoaëc, phaùt ngoân naøy coù theå laø lôøi “khen ngôïi” qua nhaän xeùt ñaùnh giaù cuûa ngöôøi kieåm tra theo saùt vieäc hoïc cuûa em hoïc sinh naøo ñoù vaø nhaän thaáy roõ söï tieán boä trong vieäc tieáp thu kieán thöùc toaùn hoïc cuûa em. Xuaát phaùt töø quan ñieåm cho raèng: “Muïc ñích cuoái cuøng cuûa hoaït ñoäng ngoân ngöõ laø thöïc hieän söï giao tieáp giöõa ngöôøi vaø ngöôøi trong xaõ hoäi” [26, tr. 6], cho neân vieäc nghieân cöùu caâu phaûi ñöôïc tieán haønh vôùi yù thöùc khoâng chæ ñeå laäp danh saùch caùc ñôn vò ngoân ngöõ maø coøn ñeå theo doõi caùch haønh chöùc cuûa ngoân ngöõ thoâng qua nhöõng bieåu hieän sinh ñoäng cuûa noù khi ñöôïc söû duïng; quan taâm tôùi moái quan heä ngöõ nghóa – ngöõ duïng giöõa caùc caâu vôùi tính caùch laø nhöõng haønh ñoäng ngoân ngöõ hieän thöïc, thöïc hieän yù ñoà giao tieáp, chieán löôïc giao tieáp cuûa caùc chuû theå noùi trong quaù trình töông taùc lieân chuû theå, vôùi caû nhöõng yeáu toá hieån ngoân laãn nhöõng yeáu toá tieàn giaû ñònh vaø haøm ngoân… Moái quan heä giöõa caùc nhaân toá ñoù trong moät chænh theå thoáng nhaát phaûn aùnh caùi logic cuûa söï toå chöùc ngoân töø, cuûa haønh vi hoaït ñoäng, cuûa nhaän thöùc. Theo caùc nhaø nghieân cöùu, trong baát kyø tröôøng hôïp naøo, moät phaùt ngoân ñöôïc taïo ra bôûi ba haønh ñoäng lieân quan nhau. Ñoù laø haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act), haønh ñoän g ôû lôøi (illocutionary act) vaø haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act).1 Haønh ñoäng taïo lôøi laø haønh ñoäng cô sôû cuûa phaùt ngoân, laø haønh ñoäng thöïc hieän moät phaùt ngoân vôùi yù nghóa vaø sôû chæ xaùc ñònh. Trong ñoù, moät phaùt ngoân ñöôïc taïo ra (veà hình thöùc vaø noäi dung) töø vieäc söû duïng caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ (ngöõ aâm, töø, caùc kieåu keát hôïp töø thaønh caâu…). Thoâng thöôøng moät phaùt ngoân ñuùng ñöôïc taïo ra bao giôø cuõng höôùng ñeán muïc ñích nhaát ñònh. Thöïc ra khi taïo neân moät phaùt ngoân laø trong yù nghó chuùng ta ñaõ gaùn cho noù moät chöùc naêng naøo ñoù 1 Thuaät ngöõ naøy chuùng toâi duøng theo caùch goïi cuûa Ñoã Höõu Chaâu vaø mong muoán laøm cho noù coù moät hieäu quaû. Noùi khaùc ñi, ñoù chính laø haønh ñoäng ôû lôøi vaø haønh ñoäng möôïn lôøi maø chuùng toâi seõ ñeà caäp döôùi ñaây trong caùc kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ. Haønh ñoäng möôïn lôøi thöïc chaát laø nhöõng kieåu taùc ñoäng khaùc nhau veà taâm lyù, tình caûm cuûa ngöôøi noùi ñeán ngöôøi tham gia giao tieáp. Chaúng haïn, laøm cho ngöôøi ta quan taâm, chuù yù, tin töôûng hay hoaøi nghi, lo laéng, run sôï… Trong caùc kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ, ngöôøi ta ñaëc bieät quan taâm ñeán haønh ñoäng ôû lôøi. 1.1.2. Haønh ñoäng ngoân ngöõ ôû lôøi Haønh ñoäng ôû lôøi thöïc chaát laø nhöõng haønh ñoäng theå hieän caùc kieåu muïc ñích phaùt ngoân: hoûi, yeâu caàu, ra leänh, môøi moïc, höùa heïn, khuyeân baûo… 1.1.2.1. Nhöõng hieåu bieát caàn thieát veà haønh ñoäng ôû lôøi Theo Đoã Höõu Chaâu,“Haønh ñoäng ôûø lôøi laø nhöõng haønh ñoäng ngöôøi noùi thöïc hieän ngay khi noùi naêng” [3, tr. 89]. Haønh ñoäng ôû lôøi ñöôïc thöïc hieän nhôø hieäu löïc giao tieáp cuûa phaùt ngoân. Noù thöïc chaát laø nhöõng haønh ñoäng theå hieän caùc kieåu muïc ñích phaùt ngoân nhö hoûi, traû lôøi, höùa heïn, ra leänh, yeâu caàu, ñieàu khieån… Ví duï: (7) - Anh coù khoûe khoâng? (8) - Maøy ñònh noùi cho cha maøy nghe ñaáy aø? (Ngöõ vaên 8, taäp I, NXB Giaùo duïc) Caâu (7): ñaây laø lôøi thaêm hoûi nhau cuûa nhöõng ngöôøi quen bieát laâu ngaøy môùi gaëp laïi. Ngöôøi hoûi muoán hoûi thaêm veà tình traïng söùc khoûe. Caâu (8): haønh ñoäng hoûi trong phaùt ngoân cuûa teân cai leä ñöôïc phaùt ra khoâng nhaèm muïc ñích hoûi maø laø theå hieän haøm yù ñe doïa chò Daäu khi chò naøi næ xin khaát tieàn söu. “Haønh ñoäng ôû lôøi cuûa phaùt ngoân laø yù ñoà giao tieáp cuûa ngöôøi noùi hoaëc chöùc naêng maø phaùt ngoân nhaém thöïc hieän” [23, tr. 46]. Laøm sao ngöôøi nghe coù theå nhaän bieát ñöôïc yù ñoà giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cuõng nhö laøm theá naøo ñeå ngöôøi noùi daùm chaéc raèng haønh ñoäng ôû lôøi maø mình chuû ñònh ñoù seõ ñöôïc ngöôøi nghe nhaän bieát? Chaúng haïn, phaùt ngoân: (9) -“Em seõ baùo anh sau” coù theå ñöôïc giaûi thích laø: a) moät lôøi töø choái, b) moät lôøi höùa. a) Em seõ baùo anh sau. b) Em höùa raèng em seõ baùo anh sau. Nhö vaäy, cuøng moät phaùt ngoân nhöng coù theå tieàm taøng nhieàu haønh ñoäng ôû lôøi khaùc nhau. Gaàn ñaây, ngöôøi ta cuõng phaân bieät hai haønh ñoäng ôû lôøi: Haønh ñoäng ôû lôøi tröïc tieáp vaø haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp. 1.1.2.2. Haønh ñoäng ôû lôøi tröïc tieáp “Haønh ñoäng ôû lôøi tröïc tieáp laø haønh ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc bieåu hieän, ñöôïc caûm nhaän moät caùch tröïc tieáp nhôø vaøo caùc phöông tieän hay daáu hieäu ôû lôøi rieâng voán coù trong ngoân ngöõ”[19]. Caên cöù vaøo muïc ñích phaùt ngoân, ngöôøi ta chia caâu tieáng Vieät thaønh 4 loaïi laø: caâu traàn thuaät (declarative), caâu hoûi (interrogative), caâu caàu khieán (imperative) vaø caâu caûm thaùn (interfetive). Moãi kieåu caâu ñeàu öùng vôùi caáu truùc vaø chöùc naêng rieâng. Chaúng haïn: duøng caùc hình thöùc hoûi ñeå bieåu hieän yù hoûi: Anh coù khoûe khoâng? Chaùu veà aø? Em laø Nam phaûi khoâng?... duøng caùc hình thöùc caàu khieán ñeå bieåu thò caùc daïng yeâu caàu, meänh leänh: Caû lôùp giöõ traät töï! Haõy im laëng! Cöù töï nhieân ñi, em!... “Nhöõng phaùt ngoân coù quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vôùi moät chöùc naêng laø nhöõng phaùt ngoân coù haønh ñoäng ngoân ngöõ tröïc tieáp (direct speech act). Noùi caùch khaùc, haønh ñoäng ngoân ngöõ tröïc tieáp laø haønh ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc thöïc hieän ôû nhöõng phaùt ngoân coù quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vaø moät chöùc naêng” [23, tr. 54]. 1.1.2.3. Haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp Haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp laø kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc bieåu hieän vaø caûm nhaän moät caùch giaùn tieáp qua moät caâu noùi chöùa nhöõng daáu hieäu ôû lôøi voán gaén vôùi moät kieåu haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc. Chaúng haïn, moät caâu traàn thuaät khoâng duøng ñeå nhaän ñònh maø ñöôïc duøng ñeå caàu khieán: Hoâm nay trôøi ñeïp. (Trong tröôøng hôïp, ngöôøi phaùt ngoân duøng ñeå ñeà nghò “Trôøi ñeïp, chuùng ta phaûi neân ñi caém traïi”.). Hay moät caâu hoûi ñöôïc duøng ñeå yeâu caàu: Troø coù buùt ñoû khoâng? (haøm yù ñích cuûa lôøi noùi: Baïn cho mình möôïn caây buùt ñoû.)… Nhöõng phaùt ngoân vöøa daãn ñeàu thöïc hieän moät haønh ñoäng ngoân ngöõ giaùn tieáp. Vaäy thì laøm theá naøo maø moät ngöôøi noùi, khi noùi veà caùi ñieàu gì ñoù, coù theå nguï yù caû moät caùi ñieàu khaùc nöõa trong phaùt ngoân cuûa mình, vaø ngöôøi nghe phaûi laøm sao môùi coù theå hieåu ñöôïc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. “Ngöôøi ta giaûi thích raèng trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy, caàn phaûi thoâng qua söï suy luaän, döïa vaøo hoaøn caûnh, ngöõ caûnh, vaøo thoâng tin cô baûn ñaõ coù ñöôïc, vaøo leõ thöôøng vaø vaøo khaû naêng suy luaän cuûa ngöôøi nghe”. [23, tr. 56] 1.1.3. Haønh ñoäng hoûi Trong caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan ñeán caâu hoûi, vaán ñeà thöôøng ñöôïc caùc taùc giaû ñaët ra trong khuoân khoå nhaèm xaây döïng vaø hoaøn thieän nhöõng khaùi nieäm, nhöõng tö töôûng lyù thuyeát veà caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ. Moät soá taùc giaû pheâ phaùn nhöõng aûnh höôûng naëng neà cuûa logic hình thöùc coå ñieån trong vieäc nghieân cöùu caùc caâu hoûi. Trong luaän aùn cuûa mình, khi döïa vaøo yù kieán coù tính chaát gôïi yù cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu thuoäc Lieân Xoâ cuõ ñaõ ñaêng treân taïp chí “Nhöõng vaán ñeà ngoân ngöõ hoïc” naêm 1955, Leâ Ñoâng ñaõ vieát: “Nhöõng ñaëc tröng beân ngoaøi cuûa caâu voán ñöôïc coi laø ñaëc tröng laøm goác trong mieâu taû truyeàn thoáng hoùa ra laïi chöa ñuû ñeå xaùc ñònh yù nghóa ñöôïc truyeàn ñaït trong quaù trình giao tieáp”,“Trong caâu hoûi coù theå ñan beän vaøo nhau nhöõng taùc phaåm yù nghóa phong phuù” [19]. Vaø do vaäy, khi nghieân cöùu caâu hoûi, chuùng ta caàn phaûi chuù yù ñaët noù trong ngöõ caûnh, ngöõ huoáng, chuù yù tôùi caû nhöõng nhaân toá nhö tö töôûng hay heä thoáng tö töôûng ñöôïc phaùt bieåu trong caâu, trong haønh ñoäng lôøi noùi, töùc laø caùi maø ngöôøi noùi theå hieän khi noùi nghóa laø caùc haønh ñoäng giao tieáp. 1.1.3.2 .Haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp Hoûi laø moät haønh ñoäng ngoân ngöõ. Vaø ñeå cho haønh ñoäng hoûi ñöôïc thöïc hieän moät caùch chaân thaønh vaø ñaït hieäu quaû thì theo Searle caàn thoûa maõn moät soá ñieàu kieän sau [3, tr. 117]: - Ñieàu kieän noäi dung meänh ñeà: taát caû caùc meänh ñeà hay haøm meänh ñeà. - Ñieàu kieän chuaån bò :  Ngöôøi noùi khoâng bieát lôøi giaûi ñaùp ñieàu mình hoûi.  Caû ñoái vôùi ngöôøi noùi, ngöôøi nghe (ngöôøi ñoái thoaïi) khoâng chaéc raèng baát cöù luùc naøo ngöôøi nghe cuõng cung caáp thoâng tin ngay luùc troø chuyeän neáu ngöôøi noùi khoâng hoûi . - Ñieàu kieän chaân thaønh: ngöôøi noùi mong muoán coù ñöôïc thoâng tin ñoù. - Ñieàu kieän caên baûn: ngöôøi noùi nhaèm coá gaéng nhaän ñöôïc thoâng tin töø ngöôøi ñoái thoaïi. Ñoù laø nhöõng ñieàu kieän ñöôïc xem nhö laø quy taéc thöïc hieän haønh ñoäng hoûi. Neáu ngöôøi noùi coá tình vi phaïm ñieàu kieän treân khi noùi caâu nghi vaán thì töùc laø ngöôøi noùi ñaõ laïm duïng haønh ñoäng hoûi, duøng chuùng ñeå thöïc hieän moät caùch giaùn tieáp haønh ñoäng ôû lôøi khaùc. Cuï theå ngöôøi noùi duøng caâu nghi vaán khi: - Ñaõ bieát lôøi giaûi ñaùp cho noäi dung hoûi cuûa caâu. - Bieát chaéc raèng ngöôøi ñoái thoaïi khoâng theå giaûi ñaùp ñöôïc noäi dung trong caâu. - Bieát ngöôøi ñoái thoaïi khoâng theå giaûi ñaùp noäi dung hoûi trong caâu nhöng vaãn coá tình xuùc phaïm ngöôøi ñoái thoaïi baèng caùch noùi ra caâu nghi vaán ñoù. 1.1.3.2 .Haønh doäng hoûi giaùn tieáp Trong tieáng Vieät, phaùt ngoân hoûi khoâng chæ ñi tìm lôøi giaûi ñaùp ñieàu mình hoûi maø chuùng coøn ñöôïc söû duïng vôùi chöùc naêng giaùn tieáp. Cuï theå laø [32]: - Chaøo khi gaëp maët - Yeâu caàu - Baùc boû - Pheâ phaùn, cheâ traùch, maéng moû - Ñe doïa, thaùch thöùc - Phaûn aùnh söï ngaïc nhieân, nghi ngôø 1.2. S Ô LÖÔÏC VEÀ LYÙ THUYEÁT LÒCH SÖÏ Lòch söï laø moät nhaân toá quan troïng trong giao tieáp xaõ hoäi. Noù coù taùc ñoäng chi phoái khoâng nhöõng ñoái vôùi quaù trình giao tieáp noùi chung, ñoái vôùi öùng xöû vai noùi rieâng, maø caû ñoái vôùi hieäu quaû giao tieáp. Caùc lyù thuyeát veà lòch söï cuûa R. Lakoff, N. G. Leech, P. Brown vaø S. Levinson ñeàu thoáng nhaát ôû quan ñieåm cho raèng “lòch söï laø chieán löôïc, laø phöông tieän traùnh ñuïng ñoä trong giao tieáp lieân nhaân” [61]. Vaø do vaäy, lyù thuyeát lòch söï ñöôïc hieåu nhö laø nhöõng lyù thuyeát veà lòch söï chieán löôïc: lòch söï chieán löôïc laø söï öùng xöû baèng ngoân ngöõ moät caùch kheùo leùo cuûa ngöôøi noùi nhaèm traùnh hoaëc giaûm thieåu söï ñuïng ñoä vaø gia taêng söï vöøa loøng töø phía ngöôøi nghe ñeå ñaït hieäu quaû giao tieáp coù theå. Trong giao tieáp, lòch söï cuõng laø moät trong nhöõng yeáu toá coù tính chaát quyeát ñònh tôùi söï thaønh coâng cuûa cuoäc hoäi thoaïi. Do ñoù, khi ñoái thoaïi, ngöôøi tham gia cuoäc thoaïi phaûi luoân yù thöùc veà vaán ñeà naøy vaø ñaët noù leân moät möùc quan troïng nhaát ñònh ñeå töø ñoù coù nhöõng caùch thöùc giao tieáp hôïp lyù, coù giaûi phaùp höõu hieäu nhaèm höôùng ñeán tính “khaû thi” cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ, taïo ra hieäu quaû cao vaø ñaït ñöôïc muïc ñích giao tieáp maø mình ñaët ra vôùi cuoäc giao tieáp. Xeùt trong phaïm vi giao tieáp, hieåu theo nghóa thoâng thöôøng, lòch söï laø moät töø chæ caùch giao tieáp, caùch cö xöû khieán cho ngöôøi khaùc vui loøng. Tuy nhieân, treân cô sôû ngöõ duïng hoïc, theo C. K. Orecchioni: “Khaùi nieäm lòch söï bao truøm taát caû caùc phöông dieän cuûa dieãn ngoân bò chi phoái bôûi caùc quy taéc coù chöùc naêng giöõ gìn tính chaát haøi hoøa cuûa quan heä lieân caù nhaân” [3, tr. 256]. Coøn theo George Yule, “Beân trong moät cuoäc töông taùc, lòch söï ñöôïc ñònh nghóa nhö laø phöông dieän duøng ñeå chöùng toû söï nhaän thöùc ñöôïc theå dieän cuûa ngöôøi khaùc” [24, tr. 119], trong yù nghóa ñoù thì lòch söï coù theå ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng tình huoáng coù khoaûng caùch xaõ hoäi xa hay gaàn, khi aáy, ngöôøi noùi phaûi coù giaûi phaùp söû duïng ngoân töø ñeå baûo toaøn ñöôïc theå dieän cuûa ngöôøi cuøng tham gia giao tieáp. Toùm laïi, lòch söï trong giao tieáp laø vaán ñeà öùng xöû giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, theo ñoù maø quan heä lieân nhaân ñöôïc hình thaønh treân cô sôû söû duïng ngoân ngöõ coù chieán löôïc nhaèm baûo ñaûm ñöôïc tính vaên hoaù, tính baûo toaøn theå dieän cuûa caû hai phía. 1.3. S Ô LÖÔÏC VEÀ LYÙ THUYEÁT LAÄP LUAÄN Trong cuoäc soáng con ngöôøi luoân caàn ñeán laäp luaän. Ngöôøi ta duøng laäp luaän ñeå chöùng minh moät ñieàu gì ñoù hoaëc ñeå thanh minh, giaûi thích söï kieän naøo ñoù nhaèm thuyeát phuïc ngöôøi khaùc tin vaøo moät söï kieän vaø cuõng coù theå laäp luaän ñeå phaûn baùc, baùc boû moät yù kieán khaùc. Moät thöïc teá khoâng theå phuû nhaän raèng, trong raát nhieàu ngaønh ngheà, thaønh hay baïi, thaéng hay thua phaàn lôùn laø nhôø nhöõng caùch thieát laäp lyù leõ, laäp luaän. 1.3.1. Ñònh ng hóa laäp luaän Laäp luaän laø moät hoaït ñoäng ngoân töø. Baèng coâng cuï ngoân ngöõ, ngöôøi noùi/ vieát ñöa ra nhöõng lyù leõ nhaèm daãn daét ngöôøi nghe/ ñoïc ñeán moät heä thoáng xaùc tin naøo ñoù: ruùt ra moät/ moät soá keát luaän hay chaáp nhaän moät/ hay moät soá keát luaän naøo ñoù. Taùc giaû O. Ducrot ñaõ cho raèng “laäp luaän laø moät haønh ñoäng ôû lôøi” [3, tr. 174]. OÂng ñaõ chöùng minh: haønh vi laäp luaän cuõng thay ñoåi tö caùch phaùp nhaân cuûa ngöôøi laäp luaän vaø ngöôøi tieáp nhaän laäp luaän. OÂng cho raèng laäp luaän cuõng coù yù ñònh, cuõng laø moät haønh vi qui öôùc vaø coù nhöõng theå cheá nhö nhöõng haønh vi ôû lôøi khaùc. Trong giao tieáp thoâng thöôøng, khi noùi ra moät phaùt ngoân, ít khi ta chæ döøng laïi ôû möùc mieâu tả ñeå maø mieâu taû thöïc teá, bao giôø cuõng ñeå ñi tôùi moät caùi gì khaùc nöõa, ñeå ñi tôùi moät keát luaän. Vaø ngöôøi noùi, ngöôøi tieáp nhaän seõ caûm thaáy thoûa maõn chæ khi naøo lôøi noùi coù keát luaän, coøn ngöôïc laïi, nhöõng phaùt ngoân khoâng coù keát luaän khieán cho ngöôøi tieáp nhaän thöôøng caûm thaáy “aám öùc” khoâng thoûa maõn, coù khi khoâng neùn ñöôïc hoï phaûi ñaët ra caâu hoûi. Vieäc ñaët ra caâu hoûi nhö theá khieán cho ngöôøi laäp luaän vaø ngöôøi tieáp nhaän laäp luaän coù söï thay ñoåi tö caùch phaùp nhaân. Theo Nguyeãn Ñöùc Daân, sô ñoà laäp luaän ñöôïc theå hieän baèng moâ hình sau: (tieàn ñeà, söï kieän) (keát ñeà) D C (Lyù leõ, luaät suy dieãn) 1.3.2. Ñaëc tính cuûa quan he ä laäp l uaän Luaän cöù vaø keát luaän laø nhöõng thaønh phaàn trong laäp luaän. Coù quan heä laäp luaän giöõa luaän cöù vôùi luaän cöù, vaø coù quan heä laäp luaän giöõa luaän cöù vôùi keát luaän. Trong quan heä laäp luaän, lyù leõ ñöôïc goïi laø luaän cöù (argument). Do vaäy, quan heä laäp luaän laø quan heä giöõa luaän cöù (moät hoaëc moät soá) vôùi keát luaän. Theâm vaøo ñoù, laïi coøn coù quan heä laäp luaän giöõa hai hay nhieàu laäp luaän vôùi nhau trong moät phaùt ngoân, moät dieãn ngoân. Ví duï: (10) Cuoäc thoaïi giöõa hai em hoïc sinh lôùp 7 Thaønh1: – OÂng bieát laøm caâu 5 hoân? Minh: – Tao bieát laøm caâu c ñoù. Thaønh2: – Trôøi ôi, (cheát meï) roài! ÔÛ laïi lôùp roài, ôû laïi lôùp roài. Treân ñaây laø laäp luaän trong moät cuoäc song thoaïi. Caùc phaùt ngoân (Thaønh1 – Minh) laø moät caëp trao – ñaùp. Trong ñoù Thaønh laø ngöôøi trao lôøi ñöa ra caâu hoûi: muoán bieát Minh coù laøm ñöôïc caâu 5 khoâng. Minh laø ngöôøi ñaùp lôøi tieáp nhaän caâu hoûi cuûa Thaønh, roài ñöa ra caâu ñaùp: Mình laøm ñöôïc ñeán caâu c cuûa baøi 5. Vaø caâu ñaùp cuûa Minh laø luaän cöù xaùc tin ñeå töø ñoù ñi ñeán keát luaän ôû lôøi than cuûa Thaønh2 (Mình seõ ôû laïi lôùp vì khoâng laøm ñöôïc heát baøi). Trong moät cuoäc thoaïi, caùc nhaân vaät hoäi thoaïi coù theå ñöa ra nhöõng laäp luaän daãn ñeán keát luaän hoaëc laø ñoàng höôùng hoaëc laø nghòch höôùng vôùi nhau. Quan heä ñoàng höôùng laäp luaän xaûy ra khi caùc luaän cöù cuøng daãn ñeán moät keát luaän chung. Ngöôïc laïi, khi luaän cöù naøy höôùng tôùi keát._. luaän naøy maø luaän cöù kia laïi höôùng tôùi phuû ñònh keát luaän treân thì chuùng laø quan heä nghòch höôùng laäp luaän. 1.4. S Ô LÖÔÏC VEÀ LYÙ THUYEÁT HOÄI THOAÏI Hoäi thoaïi laø moät lónh vöïc meânh moâng cuûa ngoân ngöõ hoïc, bôûi vì noù vöøa laø saûn phaåm vöøa laø hoaït ñoäng söû duïng ngoân ngöõ ñeå giao tieáp trong ñôøi soáng caù nhaân vaø xaõ hoäi. Caùc cuoäc thoaïi, caùc saûn phaåm cuûa hoäi thoaïi thì voâ cuøng, song, giöõa chuùng vaãn coù nhöõng caùi gì ñoù chung, chung cho toaøn nhaân loaïi, cho moät neàn vaên hoùa, moät coäng ñoàng ngoân ngöõ. Nghieân cöùu hoäi thoaïi, ngöôøi vieát luaän vaên chæ sô löôïc ñeà caäp taàm vó moâ cuûa hoäi thoaïi, bao goàm: vaän ñoäng hoäi thoaïi, caáu truùc hoäi thoaïi, quy taéc vaø nguyeân taéc hoäi thoaïi. Do vaäy, vieäc nghieân cöùu hoaït ñoäng giao tieáp cuûa hoïc sinh chính laø vieäc nghieân cöùu noù trong traïng thaùi ñoäng, nghóa laø, nghieân cöùu söï dieãn bieán cuûa cuoäc hoäi thoaïi trong vaän ñoäng thôøi gian cuûa noù, nghieân cöùu töøng böôùc ñi cuûa cuoäc thoaïi cuøng vôùi caùc daáu hieäu ñi keøm ngoân ngöõ nhö nhöõng ñoäng taùc vaät lyù cuûa nhaân vaät hoäi thoaïi ñoái vôùi hoaøn caûnh heïp nhö: laät trang vôû, giôû quyeån saùch, keùo caùi gheá…. Trong tröôøng hôïp, nhöõng cuoäc hoäi thoaïi maø löôït lôøi cuûa Sp1 ñöôïc phaùt ra nhöng khoâng coù löôït lôøi ñaùp laïi cuûa Sp2 thì cuoäc hoäi thoaïi ñoù khoù hình thaønh. Bôûi leõ, taát caû caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ ñeàu ñoøi hoûi söï hoài ñaùp. Söï hoài ñaùp coù theå thöïc hieän baèng caùc yeáu toá phi lôøi hoaëc baèng lôøi. Söï hoài ñaùp baèng caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ töông thích vôùi haønh ñoäng daãn nhaäp laäp thaønh caëp nhö hoûi/traû lôøi, caàu khieán/nhaän lôøi hoaëc töø choái… Moái quan heä caâu nghi vaán (hoûi) vôùi caâu hoài ñaùp (traû lôøi) trong moät caëp thoaïi, theo taùc giaû Leâ Ñoâng, ñoù laø moái quan heä thoáng nhaát chaët cheõ. Töø choã nhaán maïnh moái quan heä chaët cheõ giöõa hoûi/traû lôøi, taùc giaû cho raèng: “Ñöôïc traû lôøi laø muïc ñích, laø lyù do cuûa vieäc ñaët caâu hoûi, ngöôïc laïi khoâng coù caâu hoûi thì cuõng khoâng coù caâu traû lôøi. Caâu traû lôøi chaân chính laø caâu traû lôøi nhaèm ñuùng ñieåm hoûi, phuø hôïp vôùi nhöõng caùch traû lôøi maø caâu hoûi ñaët ra ñaõ giaû ñònh, ñaùp öùng nhu caàu boå sung thoâng tin thieáu huït cuûa ngöôøi hoûi vaø khoâng ñi cheäch khoûi chöông trình ñoái thoaïi, öùng vôùi moãi caâu hoûi ñaët ra, coù theå coù raát nhieàu caùch traû lôøi cuï theå khaùc nhau. Song, noù ñeàu thuoäc moät trong hai phöông thöùc cô baûn laø hoaëc traû lôøi baèng hình thöùc hieån ngoân, tröïc tieáp vaøo caâu hoûi theo ñuùng nhöõng caùi khung traû lôøi maø caâu hoûi ñaët ra ñaõ giaû ñònh tröôùc khoâng phaûi thoâng qua suy luaän” [19]. Ví duï: (11) –“Caâu 8 maøy quyùnh caâu maáy? Taùm maáy?”, _“8b”. Hoaëc traû lôøi giaùn tieáp, baèng loái noùi coù haøm ngoân, phaûi thoâng qua nhöõng pheùp suy luaän nhaát ñònh ñeå ruùt ra. Ví duï : (12) Coâ giaùo: – Laøm baøi ñöôïc hoân Thaønh? Thaønh: – Sinh, haû coâ? Sinh treân trung bình roài coâ. Khoûi lo. Sinh deã. Cuõng theo Leâ Ñoâng [19], khaùc vôùi traû lôøi, ñaùp chæ laø nhöõng phaùt ngoân ñöôïc ngöôøi noùi phaùt ra ñeå phaûn öùng laïi moät phaùt ngoân, moät kích thích ñoái thoaïi coù tröôùc. Noù khoâng ñaùp öùng nhöõng thoâng tin cuûa caâu hoûi maø hoaøn toaøn ñi cheäch khoûi ñieåm hoûi, cheäch khoûi nhöõng khaû naêng traû lôøi ñaõ ñöôïc caâu hoûi ñaët ra giaû ñònh tröôùc, noù thöôøng phaù vôõ chöông trình ñoái thoaïi. Coù moät soá hình thöùc ñaùp: - Töø choái traû lôøi hoaëc neâu roõ lyù do khoâng traû lôøi. - Phaûn baùc laïi caâu hoûi, nhaèm vaøo choã voâ lyù cuûa caâu hoûi. - Ñaùp laïi ñieàu haøm aån hay duïng yù cuûa caâu hoûi trong tröôøng hôïp caâu hoûi chöùa haøm aån, duïng yù naøo ñoù. 1.4.1. Ba c uộc vận ñộng của hội th oại: Trong baát kyø cuoäc hoäi thoaïi naøo cuõng coù ba vaän ñoäng chuû yeáu: trao lôøi, trao ñaùp vaø töông taùc [3, tr. 205]. Trong ñoù, trao lôøi laø vaän ñoäng maø ngöôøi noùi/vieát phaùt löôït lôøi cuûa mình ra vaø höôùng löôït lôøi cuûa mình veà phía ngöôøi nghe nhaèm laøm cho ngöôøi nghe nhaän bieát ñöôïc raèng löôït lôøi ñöôïc noùi ra ñoù laø daønh cho ngöôøi nghe laø toaøn theå. Ví duï: (13) Ñoaïn thoaïi sau dieãn ra giöõa giaùo vieân vaø caùc hoïc sinh. (…) Gv: – Lôùp tröôûng ñaâu roài? Hs: – Lôùp tröôûng…!Lôùp tröôûng…! Giaùo vieân thöïc hieän löôït lôøi trao lôøi höôùng vaøo hoïc sinh laø moät nhoùm hoïc sinh ñang quaây quaàn quanh coâ giaùo. Coù khi ngöôøi nghe chæ laø moät ngöôøi cuï theå: Ví duï: (14) (…) Trong giôø nghæ giaûi lao chuaån bò thi moân hoïc keá tieáp, moät em hoïc sinh ñi tôùi, hoûi: Gv: – Coâ… coâ… caâu 1 maáy vaäy coâ? Hs: – Nghò luaän. Hoäi thoaïi laø moät hoaït ñoäng ngoân ngöõ dieãn ra trong moïi lónh vöïc hoaït ñoäng soáng ñoäng cuûa xaõ hoäi vôùi nhöõng daïng thöùc raát khaùc nhau, vôùi soá löôïng nhaân vaät coù töø hai cho ñeán haøng chuïc, haøng traêm,… Coù hai daïng hoäi thoaïi: hoäi thoaïi vieát vaø hoäi thoaïi mieäng. Luaän vaên chæ söû duïng tö lieäu ôû daïng hoäi thoaïi mieäng (ghi laïi caùc cuoäc noùi chuyeän cuûa hoïc sinh, giôø daïy – hoïc cuûa thaày troø) nghóa laø caùc nhaân vaät giao tieáp cuøng hieän dieän ôû moät thôøi gian vaø moät khoâng gian hoäi thoaïi nhaát ñònh. Trong hoäi thoaïi, caùc nhaân vaät hoäi thoaïi coù söï töông taùc aûnh höôûng, taùc ñoäng qua laïi vôùi nhau laøm bieán ñoåi laãn nhau, nghóa laø seõ coù söï giaûm ñi hoaëc môû roäng nhöõng khaùc bieät, ñoái laäp, thaäm chí traùi ngöôïc nhau veà caùc maët hieåu bieát, taâm lyù, tình caûm… giöõa caùc nhaân vaät hoäi thoaïi. Nhaân vaät hoäi thoaïi cuõng laø nhaân vaät lieân töông taùc (interactants), maø lieân töông taùc trong hoäi thoaïi tröôùc heát laø lieân töông taùc giöõa caùc löôït lôøi cuûa caùc nhaân vaät tham gia hoäi thoaïi. Trong hoäi thoaïi, moät laàn noùi cuûa moãi ngöôøi goïi laø moät löôït lôøi. Löôït lôøi hieåu moät caùch giaûn ñôn laø söï thay ñoåi luaân phieân laàn noùi giöõa nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi nhau. Moät löôït lôøi laø ñôn vò cô baûn nhaát cuûa hoäi thoaïi. Caáu taïo cuûa moät löôït noùi coù theå laø töø, ñoaûn ngöõ, caâu hoaëc laø caû ñoaïn. Ví duï: (16) Ñoaïn thoaïi sau ñaây dieãn ra giöõa coâ giaùo vaø moät nhoùm hoïc sinh Hs (nhoùm): - Coâ… coâ… coâ… Gv: - Lôùp tröôûng ñaâu roài? Hs (nhoùm): - Lôùp tröôûng… lôùp tröôûng… Hs1 : - Coâ… Coâ ñeïp gheâ. Gv : - Laøm baøi sao roài? Hs (moät soá) : - Daï ñöôïc coâ. Gv : - Coi ñoù. Vöøa aên vöøa uoáng. Hs (nhoùm) : - (cöôøi) Gv: - Nay laøm baøi ñöôïc hoân? Hs2: - Ñöôïc, coâ. Lôùp tröôûng daïy ñoù. Hs3: - Thoâi, tao… chæ chöù boä. Gv : - Thi coù hai moân. Ñuùng hoân? Hs (nhoùm) : - Daï. Gv: - Ñeà vaên cho gì vaäy? Hs1: - “Nhieãu ñieàu phuû laáy giaù göông Ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng” Hs4: - Thöa coâ, coâ cho em 6 ñieåm. Gv: - (Nhìn em hoïc sinh, im laëng) Hs (nhoùm):- Ô … ô … (cöôøi, em hoïc sinh vöøa noùi) Hs4: - Böõa laøm trong taäp noäp, coâ cho 6 ñieåm chöù boä. Gv: - (Im laëng moät luùc). Laùt lôùp tröôûng xuoáng döôùi gaëp coâ nha. Laáy maáy baøi kieåm tra. Hs : - Ye … coâ. Baøi thi haû coâ. Coâ chaám baøi deã deã chuùt nha coâ. Ñöøng chaám aùc quaù. (cöôøi). (…) Xeùt theo quan ñieåm nghieân cöùu, khi noùi ñeán löôït lôøi phaûi nhaéc ñeán quyeàn ñöôïc noùi. Chæ nhöõng ngöôøi tham gia ñoái thoaïi môùi coù quyeàn ñöôïc noùi vaø môùi coù löôït lôøi daønh cho ngöôøi ñoù. Nhö trong ñoaïn thoaïi treân coù nhöõng em hoïc sinh coù maët trong cuoäc thoaïi nhöng khoâng coù tö caùch ngöôøi tham gia ñoái thoaïi. Tuy nhieân, ñieàu quan troïng ñoái vôùi löôït lôøi ñoù laø noù phaûi ñöôïc duøng ñuùng luùc ñeå baûo ñaûm cho cuoäc hoäi thoaïi ñöôïc dieãn ra thoâng thuaän vaø dieãn ra trong khoâng khí lòch söï, qua ñoù maø hoäi thoaïi thaønh coâng, traùnh xaûy ra vieäc tranh lôøi, daãn ñeán xung ñoät, aåu ñaû. 1.4.2. Caáu tr uùc hoäi thoaïi Theo lyù thuyeát hoäi thoaïi Thuïy Só – Phaùp [3, tr. 311], hoäi thoaïi laø moät toå chöùc toân ti nhö toå chöùc moät ñôn vò cuù phaùp. Caáu truùc hoäi thoaïi bao goàm caùc ñôn vò: cuoäc thoaïi (conversation), ñoaïn thoaïi (sequence) vaø caëp trao ñaùp (exchange). Caû ba ñôn vò treân ñöôïc hình thaønh töø vaän ñoäng trao ñaùp cuûa caùc nhaân vaät hoäi thoaïi. Trong ñoù, veà nguyeân taéc, caëp trao ñaùp laø ñôn vò löôõng thoaïi toái thieåu, cô sôû cuûa hoäi thoaïi. Noù ñöôïc caáu taïo töø caùc tham thoaïi. Coøn tham thoaïi laø phaàn ñoùng goùp cuûa töøng nhaân vaät hoäi thoaïi vaøo moät caëp thoaïi nhaát ñònh [3, tr. 316]. Ví duï: (16) Caëp thoaïi troø chuyeän dieãn ra giöõa coâ giaùo vaø em hoïc sinh. (…) (1) Coâ giaùo: - Laøm baøi ñöôïc hoân Thaønh? (2) Thaønh: - Sinh, haû coâ? Sinh treân trung bình roài coâ. Khoûi lo. Sinh deã. (1) vaø (2) laø moät caëp thoaïi hoûi/ñaùp, trong ñoù (1) laø moät löôït lôøi goàm moät tham thoaïi. (2) laø moät löôït goàm 4 tham thoaïi, moät tham thoaïi hoûi laïi, vaø 3 tham thoaïi ñaùp xaùc minh cho vieäc laøm ñöôïc baøi Sinh cuûa Thaønh. Caên cöù vaøo soá löôïng caùc tham thoaïi thì caáu truùc noäi taïi cuûa caëp thoaïi thöôøng gaëp: - Caëp thoaïi moät tham thoaïi: tham thoaïi Sp1 khoâng ñöôïc Sp2 höôûng öùng hoài ñaùp baèng moät haønh vi töông öùng. Ví duï: (17) Ñaøm thoaïi giöõa giaùo vieân vaø moät nhoùm hoïc sinh (…) (1) Gv: – Roài chöøng naøo môùi thi moân Toaùn? (2) Hs1: – Mai, coâ, thöù naêm coâ. (3) Hs2 : – Coâ chaám nheï tay thoâi, coâ. (4) – … Trong ñoaïn thoaïi treân, (3) vaø (4) laø caëp thoaïi moät tham thoaïi, coøn goïi laø caëp thoaïi haãng. - Caëp thoaïi hai tham thoaïi (caëp thoaïi ñoâi): tham thoaïi thöù nhaát laø tham thoaïi daãn nhaäp, tham thoaïi thöù hai laø tham thoaïi hoài ñaùp. Ví duï: (18) Caëp thoaïi (…) Gv: - Laøm baøi sao roài? Hs: - Daï ñöôïc, coâ. - Caëp thoaïi ba tham thoaïi (caëp thoaïi ba): trong ñoù tham thoaïi thöù ba do Sp1 phaùt ra coù tính chaát “ñoùng laïi” caëp thoaïi ñang dieãn ra ñeå chuyeån sang caëp thoaïi khaùc. Ví duï: (19) (1) Hs:_ Caâu 1 maáy vaäy coâ? (2) Coâ giaùo: _ Nghò luaän. (3) Hs: _ Ye… Thaèng Nhaät xaïo. Noù noùi töï söï. (1) laø tham thoaïi hoûi, coù chöùc naêng daãn nhaäp. (2) laø tham thoaïi hoài ñaùp coù chöùc naêng traû lôøi cho (1). (3) laø tham thoaïi hoài ñaùp, keát thuùc caëp thoaïi. Caùc nhaø theo Lyù thuyeát phaân tích hoäi thoaïi Mó cho raèng: caëp keá caän laø hai phaùt ngoân: (a) keá caän nhau, (b) do hai ngöôøi noùi khaùc nhau noùi ra, (c) ñöôïc toå chöùc thaønh boä phaän thöù nhaát vaø boä phaän thöù hai, (d) coù toå chöùc rieâng sao cho boä phaän rieâng thöù nhaát ñoøi hoûi phaûi coù boä phaän thöù hai. Chaúng haïn: caëp chaøo/chaøo, hoûi/traû lôøi… Ví duï: (20) Ñoaïn thoaïi dieãn ra giöõa caùc hoïc sinh vôùi nhau (…) (1) Hs1: – UÛa maø ñieåm trong lôùp oâng sao, khaù hoân? Khaù phaûi hoân? (2) Hs2: – … (3) Hs1: – OÂng, oâng hoïc coù caùi naøo ít döôùi trung bình hoân, kieåm tra Toaùn ñoù? (4) Hs2: – Coù caùi naêm ñieåm röôõi ñoù con. Caëp thoaïi (3) vaø (4) laø caëp keá caän hoûi/traû lôøi. Theo George Yule: “Caëp keá caän luoân goàm coù phaàn thöù nhaát (first) vaø phaàn thöù hai (second part), taïo ra bôûi nhöõng ngöôøi noùi khaùc nhau. Phaùt ngoân cuûa phaàn thöù nhaát ngay laäp töùc taïo ra caûm giaùc chôø ñôïi phaùt ngoân cuûa phaàn thöù hai trong cuøng moät caëp. Lôø ñi khoâng taïo ra phaàn thöù hai ñeå ñaùp laïi seõ ñöôïc coi laø söï vaéng maët coù yù nghóa vaø do ñoù ñöôïc xem laø coù mang nghóa” [24, tr. 146]. Tuy nhieân, trong hoäi thoaïi, coù tröôøng hôïp phaàn thöù nhaát cuûa phaùt ngoân khoâng phaûi laäp töùc nhaän ñöôïc phaàn thöù hai töông öùng. Ví duï: (21) Caëp hoûi ñaùp sau: (1) Thaày : – Lôùp naøo veà vaäy? (2) Hs (nhoùm): – 74 (3) Hs1 : – Thaày ôi, sao? Coøn A1 thaày? (4) Thaày: – Caùi gì? (5) Hs2 : – Hai tieát sau troáng con veà nha thaày? Con hoïc Lyù, Hoaù. Ñaêng kí … (6) Thaày: – Nhöng hai tieát sau hoïc gì? (7) Hs (nhoùm): – Hoïc Anh. (8) Thaày: – Hoâng. Cuûa lôùp 9 neø! Anh voâ ñi. Hoïc Lí, Hoaù, coù Lí, Hoaù khoâng haû? Phaûi hoân? Roài veà ñi. Caëp thoaïi (5)vaø (8) laø caëp keá caän hoûi/traû lôøi. Song, coù caëp thoaïi (6)vaø (7) cheâm xen naèm beân trong moät caëp (5)vaø (8). 1.4.3. Quy taéc vaø nguyeân taéc hoäi thoaïi: Trong giao tieáp coù nhöõng quy ñònh, tuy khoâng ñöôïc noùi ra thaønh lôøi nhö nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp caàn tuaân thuû, neáu khoâng giao tieáp cuõng seõ khoâng thaønh coâng, khoù ñaït ñöôïc hieäu quaû. C. K. Orrechionio ñaõ chia caùc quy taéc hoäi thoaïi thaønh ba nhoùm: [3, tr. 225] - Caùc quy taéc ñieàu haønh söï luaân phieân löôït lôøi. - Nhöõng quy taéc chi phoái caáu truùc cuûa hoäi thoaïi. - Nhöõng quy taéc chi phoái quan heä lieân caù nhaân trong hoäi thoaïi Löôït lôøi hieåu moät caùch giaûn ñôn laø söï thay ñoåi luaân phieân laàn noùi giöõa nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi nhau. Luaân phieân löôït lôøi laø moät nguyeân taéc hoäi thoaïi. Nguyeân taéc naøy chæ roõ raèng, trong tieán trình hoäi thoaïi, caùc nhaân vaät tham gia hoäi thoaïi phaûi luaân phieân löôït lôøi nhau ñeå noùi vaø nghe. Ñoù laø moät yeâu caàu ñeå hoäi thoaïi ñaït ñöôïc hieäu quaû cao. Tuy nhieân, tuøy vaøo tính chaát cuoäc thoaïi maø nhöõng bieåu hieän cuûa nguyeân taéc treân cuõng raát khaùc nhau. Chaúng haïn, nhöõng cuoäc thoaïi nhö laø hoäi nghò, hoïp haønh… yeâu caàu raát nghieâm khaéc veà söï luaân phieân löôït lôøi, coøn nhöõng cuoäc thoaïi nhö laø cuoäc troø chuyeän, taùn gaãu giöõa nhöõng baïn beø vôùi nhau thì laïi khoâng ñaët ra yeâu caàu khaéc khe laém veà söï luaân phieân löôït lôøi. “ Nhöõng cuoäc thoaïi maø ngöôøi noùi coù tinh thaàn hôïp taùc thì hoï cuøng chia seû quyeàn noùi. Söï chuyeån lôøi nhòp nhaøng töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc döôøng nhö ñöôïc toân troïng. Nhöng cuõng coù nhöõng cuoäc thoaïi ngöôøi ta tranh nhau noùi, ngaên trôû quyeàn noùi cuûa ngöôøi khaùc” [23, tr. 66]. Noùi chung, khi giao tieáp hoäi thoaïi caàn traùnh noùi tranh löôït lôøi cuûa ngöôøi khaùc (cöôùp lôøi) ñeå giöõ lòch söï, hoaëc, khi ñeán löôït lôøi cuûa mình maø im laëng thì cuõng laø hình thöùc bieåu loä thaùi ñoä nhaát ñònh. Beân caïnh quy taéc luaân phieân löôït lôøi, moät cuoäc thoaïi coøn caàn ñeán nhöõng quy taéc ñieàu haønh noäi dung cuûa noù, ñuùng hôn laø ñieàu haønh quan heä giöõa noäi dung caùc löôït lôøi taïo neân moät cuoäc hoäi thoaïi ñoù. Quy taéc aáy bao goàm: nguyeân taéc coäng taùc hoäi thoaïi vaø nguyeân taéc quan yeáu. Hoäi thoaïi mieäng (maët ñoái maët), trong ñoù, nguyeân taéc coäng taùc seõ laø moät sôïi daây raøng buoäc caùc nhaân vaät hoäi thoaïi vôùi nhau. Moät cuoäc hoäi thoaïi khoâng sôùm thì muoän cuõng phaûi keát thuùc neáu nhö moät phía naøo ñoù trong caùc nhaân vaät hoäi thoaïi toû ra khoâng muoán coäng taùc nöõa “Ngay caû nhöõng tröôøng hôïp maø cuoäc hoäi thoaïi laø cuoäc caõi loän, gaây söï, chöûi bôùi nhau thì taùc ñoäng cuûa nguyeân taéc coäng taùc vaãn loä khaù roõ, (…) Noùi moät caùch khaùc, moät cuoäc thoaïi baát kyø cuõng ñoøi hoûi phaûi coù söï “coäng taùc” trong xung ñoät [66]. Tinh thaàn hôïp taùc trong hoäi thoaïi ñöôïc theå hieän trong vieäc tuaân thuû boán quy taéc hoäi thoaïi [28, tr. 509]. 1. Lö ôïng: a) Haõy noùi sao cho coù noäi dung ñaùng noùi. b) Ñöøng neân noùi nhieàu hôn caùi noäi dung ñaùng noùi. 2. Chaát: c) Haõy noùi ñuùng söï thaät. d) Ñöøng noùi ñieàu gì mình bieát laø khoâng ñuùng. 3. Quan heä e) Haõy hoùi vaøo ñeà. 4. Caùc h thöùc : f) Haõy noùi cho roõ, traùnh caùch noùi roái raém hay mô hoà. Caàn noùi theâm, caùc nguyeân taéc hoäi thoaïi coù hieäu quaû chæ khi ngöôøi noùi söû duïng naém chaéc ñöôïc tình huoáng giao tieáp (noùi vôùi ai, khi naøo, ôû ñaâu). Cuõng caàn hieåu raèng, noù chæ laø yeâu caàu chung trong giao tieáp chöù khoâng phaûi laø quy ñònh baét buoäc. Ngöôøi ta coù theå khoâng tuaân thuû quy taéc hoäi thoaïi do thieáu vaên hoùa giao tieáp; nhöng cuõng coù theå do öu tieân moät/nhöõng quy taéc hoäi thoaïi hoaëc moät yeâu caàu khaùc quan troïng hôn, hoaëc coá gaây chuù yù ñeå ngöôøi nghe hieåu theo haøm yù naøo ñoù. Trong hoäi thoaïi ngoaøi quan heä trao ñoåi thoâng tin coøn coù quan heä lieân caù nhaân. Caùc nhaân vaät hoäi thoaïi phaûi lieân hoøa phoái ñeå cho caùc quy taéc luaân phieân löôït lôøi vaän haønh ñöôïc toát, maø caùc quy taéc luaân phieân löôït lôøi coù vaän haønh toát thì cuoäc hoäi thoaïi môùi coù keát quaû [3, tr. 228]. Quan heä lieân caù nhaân chòu söï chi phoái cuûa quy taéc lòch söï. R. Lakoff vaø G. N. Leech cho raèng “lòch söï laø nhöõng quy taéc ñoái vôùi quan heä lieân caù nhaân”. [3, tr. 257]. Vaø R. Lakoff neâu leân ba loaïi quy taéc lòch söï: _ Thöù nhaát laø quy taéc lòch söï quy thöùc (formal politeness rule). Ñoù laø quy taéc: Khoâng ñöôïc aùp ñaët. - Thöù hai laø quy taéc: daønh cho ngöôøi ñoái thoaïi söï löïa choïn. - Quy taéc thöù ba laø quy taéc khuyeán khích tình caûm baïn beø. Do yeâu caàu cuûa ñeà taøi luaän vaên, chuùng toâi trình baøy kó hôn veà quy taéc thöù ba. Quy taéc naøy thích hôïp vôùi nhöõng baïn beø gaàn guõi hoaëc thaät söï thaân maät vôùi nhau. “(…) Trong pheùp lòch söï thaân tình, haàu nhö taát caû ñeà taøi ñeàu coù theå ñöôïc ñem ra troø chuyeän. Theo quy taéc naøy thì: “Ñaõ laø baïn beø vôùi nhau thì khoâng coù gì caàn phaûi giaáu gieám nhau nöõa caû”,… khoâng phaûi “uoán löôõi”. (…), nguyeân taéc chi phoái ôû ñaây khoâng phaûi laø chæ döøng ôû choã toû ra quan taâm thöïc söï ñeán nhau maø coøn phaûi toû ra saên soùc nhau, tin caäy nhau…” [3, tr. 260]. Haõy nghe ñoaïn thoaïi sau: (22) Thaày Duõng: - Em naøy. Giöõ duøm cho tui, chuùt nöõa laø… heát giôø chôi traû laïi cho tui. Nghe chöa? Hs1: - (em hoïc sinh caàm laáy… ) Hs1: - Gì vaäy? (cöôøi) khi khoâng ñöa cho tao haø. Tao maéc cöôøi quaù. Hs2: - Gì vaäy? Hs1: - Ai bieát. Hs2: - Maùy thu aâm. Hs3: - Maùy thu aâm ñoù con. Hs1: - EÂ, qua beân kia ngoài maøy. Hs1: - Ñ.m tao heát hoàn. Tao töôûng (cöôøi) oång ñöa gì chöù. Töï nhieân ñöa cho tao haø. Hs2: - Caùi gì vaäy ? Hs1: - (Ñ…) bieát. Hs2: - Laáy maùy ra coi coi Hs3: - Caùi gì vaäy? Maùy MP3 phaûi khoâng? Hs1: - Ñ.m caùi naøy maéc laém ñoù. Trieäu maáy ñoù con. Caùi naøy trieäu maáy ñoù. Hs3: - Anh tao coù moät caùi. Hs1: - Caùi gì? Hs2: - OÅng quyùnh baàm daäp maøy baây giôø. Chôù ôû ñoù? Hs1: - Ñ.m (cöôøi). Maøy daùm hoân? Baàm daäp luoân ñoù. Chæ giöõ duøm thoâi haø. Ñoaïn thoaïi dieãn ra chuû yeáu laø cuoäc troø chuyeän giöõa caùc em hoïc sinh vôùi nhau veà vieäc thaày ñöa caùi maùy MP3. Cuoäc thoaïi dieãn ra trong ngöõ caûnh nhöõng baïn beø chung lôùp, gaàn guõi. Do vaäy, ngoân ngöõ maø caùc em xöng hoâ, söû duïng khoâng thuoäc quy taéc quy thöùc, ñoù laø: nhöõng tieáng chöûi theà (ñ.m, ñeùo), caùc töø xöng hoâ thaân thuoäc (tao, maøy, oång, con)… 1.5. S Ô LÖÔÏC VEÀ YÙ NGHÓA TÖÔØNG MINH VAØ HAØM AÅN Moãi phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi ñeàu coù muïc ñích truyeàn ñaït ñeán ngöôøi nghe moät noäi dung thoâng baùo nhaát ñònh. Thoâng baùo naøy thöôøng goàm hai phaàn: phaàn noäi dung thöù nhaát laø yù nghóa tröïc tieáp nhaän ra nhôø nghóa nguyeân vaên cuûa töøng töø ngöõ coù maët trong caâu vaø nhôø nhöõng moái quan heä cuù phaùp giöõa caùc töø ngöõ aáy; ñoù laø nghóa töôøng minh (coøn goïi laø nghóa hieån ngoân). Phaàn thöù hai laø yù nghóa giaùn tieáp, bôûi vì chuùng khoâng naèm tröïc tieáp treân caâu chöõ, nghóa laø noù khoâng coù saün trong nghóa nguyeân vaên maø ngöôøi nghe naém baét ñöôïc qua moät söï suy dieãn; ñoù laø nghóa haøm aån. P. Gr ic e [3, tr. 360] nghieân cöùu caùc yù nghóa haøm aån naøo maø ngöôøi noùi coù yù ñònh thoâng baùo cho ngöôøi ñoái thoaïi bieát, maëc daàu vì nhöõng lyù do naøo ñaáy khoâng noùi noù ra moät caùch töôøng minh. Theo ñoù, Grice ñaõ phaân bieät hai loaïi yù nghóa: yù nghóa haøm aån töï nhieân vaø yù nghóa haøm aån khoâng töï nhieân. Ngöôøi ta ñaõ ñöa vaøo hai tieâu chí sau ñeå phaân loaïi yù nghóa haøm aån (khoâng töï nhieân): (1) – Baûn chaát cuûa chuùng (ngöõ nghóa vaø ngöõ duïng) (2) – Chöùc naêng cuûa chuùng trong dieãn ngoân (laø ñoái töôïng hay khoâng laø ñoái töôïng cuûa dieãn ngoân). Döïa vaøo baûn chaát ngöõ nghóa, ngöõ duïng, yù nghóa haøm aån bao goàm: tieàn giaû ñònh vaø haøm ngoân. Tieàn giaû ñònh laø nhöõng caên cöù hieåu bieát caàn thieát ñaõ ñöôïc caùc nhaân vaät giao tieáp maëc nhieân thöøa nhaän, döïa vaøo ñoù maø ngöôøi noùi taïo ra yù nghóa töôøng minh. Tieàn giaû ñònh ít leä thuoäc vaøo ngöõ caûnh giao tieáp. Haøm ngoân laø taát caû nhöõng noäi dung coù theå suy ra töø yù nghóa töôøng minh vaø tieàn giaû ñònh cuûa yù nghóa töôøng minh. Haøm ngoân naèm trong phaùt ngoân, leä thuoäc saâu saéc vaøo ngöõ caûnh giao tieáp, thoùi quen, phong caùch, maøu saéc, phaïm vi söû duïng rieâng bieät cuûa töøng daân toäc. Ñeå phaân loaïi caùc yù nghóa tieàn giaû ñònh vaø haøm ngoân, ngöôøi ta döïa vaøo hai tieâu chí sau ñaây: (1) - Döïa vaøo tieâu chí “caùi ñöôïc bieåu hieän”, yù nghóa bieåu nieäm theo chieàu nghóa hoïc, ta coù: tieàn giaû ñònh nghóa hoïc vaø haøm ngoân nghóa hoïc. (2) - Döïa vaøo tieâu chí “caùi lí giaûi”, yù nghóa bieåu thaùi vaø yù nghóa söû duïng theo chieàu duïng hoïc, ta coù: tieàn giaû ñònh duïng hoïc vaø haøm ngoân duïng hoïc. Tieàn giaû ñònh nghóa hoïc laø tieàn giaû ñònh coù quan heä vôùi toå chöùc hình thöùc ngoân ngöõ dieãn ñaït noäi dung mieâu taû töôøng minh cuûa phaùt ngoân [3, tr-400]. Tieàn giaû ñònh ngöõ duïng laø nhöõng nhaân toá quy taéc duïng hoïc laøm tieàn ñeà cho moät phaùt ngoân cuï theå naøo ñoù. [3, tr. 398]. Haøm ngoân ngöõ nghóa laø haøm ngoân ñöôïc suy ra töø noäi dung ngöõ nghóa töôøng minh cuûa phaùt ngoân, nghóa laø, töø caùc luaän cöù hoaëc keát luaän khoâng ñöôïc noùi ra moät caùch töôøng minh, ñeå cho ngöôøi nghe döïa vaøo quan heä laäp luaän maø ruùt ra. [3, tr. 393]. Haøm ngoân ngöõ duïng laø nhöõng haøm ngoân do söï vi phaïm caùc quy taéc ngöõ duïng maø coù [3, tr. 395]. Ví duï: (23) Caëp thoaïi dieãn ra giöõa moät phuï huynh vaø thaày giaùo. Phuï huynh: – Lôùp 9 bao nhieâu tieàn? Thaày giaùo: – Coâ coi baûng thoâng baùo. - Tieàn giaû ñònh nghóa hoïc: coù moät cuoäc thoaïi hoûi/ñaùp veà tieàn hoïc phí dieãn ra; ngöôøi hoûi chöa bieát phaûi ñoùng hoïc phí bao nhieâu, phuï huynh naøy coù con hoïc lôùp 9, tieàn hoïc phí ñaõ ñöôïc ghi roõ treân baûng thoâng baùo. - Tieàn giaû ñònh duïng hoïc: phuï huynh xem baûng thoâng baùo ñeå bieát giaù tieàn roài haõy ñoùng hoïc phí. - Haøm ngoân nghóa hoïc: thaày giaùo ñeà nghò phuï huynh xem chi tieát caùc khoaûn tieàn hoïc phí phaûi ñoùng ñöôïc daùn ôû baûng thoâng baùo. - Haøm ngoân duïng hoïc: Phuï huynh ñeán ñoùng tieàn khoâng phaûi chæ coù moät maø hieän taïi coù nhieàu phuï huynh ñang chôø ñeán löôït mình; ñeå traùnh söï chôø ñôïi cuûa phuï huynh vaø coâng vieäc ghi bieân lai cuûa thaày giaùo khoâng bò giaùn ñoaïn; phuï huynh caàn naém roõ caùc khoaûn phaûi ñoùng maø khoâng phaûi thaéc maéc nhieàu veà sau naøy… Noùi chung, nghóa haøm aån coù moät vò trí heát söùc quan troïng trong vieäc giao tieáp baèng ngoân ngöõ. “Khoâng hieåu nghóa cuûa moät caâu noùi laø chöa thaät söï hieåu caâu noùi ñoù, vaø ñoù laø moät ñieàu gaây trôû ngaïi raát lôùn trong giao tieáp ngoân ngöõ” [28, tr-469]. Do ñoù, khi xeùt nghóa haøm aån, chuùng ta phaûi ñaët chuùng trong moái quan heä bieän chöùng ñoái laäp vaø thoáng nhaát giöõa nghóa hieån ngoân vaø nghóa haøm aån; giöõa nghóa tieàn giaû ñònh vaø nghóa haøm ngoân. Coù theá, caùc nghóa haøm aån môùi coù theå khoâng bò boù heïp trong nghóa nguyeân vaên.  S ô keát: 1. Vôùi söï ra ñôøi cuûa “Lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân ngöõ”, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ nghieân cöùu yù nghóa cuûa caâu gaén lieàn vôùi caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ, gaén vôùi nhöõng nhaân toá cuûa hoaøn caûnh, ngöõ caûnh, nhöõng ñieàu kieän söû duïng hieän thöïc caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ. So vôùi caùc kieåu haønh ñoäng khaùc, haønh ñoäng hoûi ñöôïc ngöôøi ta söû duïng phoå bieán trong giao tieáp. Noù cuøng vôùi haønh ñoäng hoài ñaùp caáu thaønh caëp thoaïi vaän ñoäng trong theå thoáng nhaát bieän chöùng cuûa hai maët ñoái laäp. Söï thoáng nhaát aáy chòu söï chi phoái cuûa quy luaät ngoân ngöõ, cuûa quan heä laäp luaän, bôûi tính lòch söï vaø quy taéc, nguyeân taéc trong hoäi thoaïi… 2. Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän vaên, khoâng phaûi laø baûn thaân caùc khaùi nieäm, caùc quy taéc, nguyeân taéc ñöôïc neâu treân, song, nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc trình baøy cuõng cho pheùp ngöôøi vieát ñi ñeán vieäc vaän duïng noù trong phaân tích caùc cuoäc thoaïi giöõa hoïc sinh vôùi nhau, nhaèm böôùc ñaàu coù theå ñeà xuaát moät soá ñaëc ñieåm löôït lôøi hoài ñaùp cho haønh ñoäng hoûi tröïc tieáp, goùp phaàn vaøo vieäc nghieân cöùu hoäi thoaïi vaø vaên hoùa giao tieáp trong hoäi thoaïi cuûa ngöôøi Vieät. CHƯƠNG 2: PHÂN LOẠI VÀ MIÊU TẢ CÁC PHÁT NGÔN HỒI ĐÁP THUỘC HÀNH ĐỘNG HỎI TRỰC TIẾP TRONG TIẾNG VIỆT GIAO TIẾP 2.1. CÁC PHÁT NGÔN THUỘC HÀNH ĐỘNG HỎI TRỰC TIẾP Lâu nay, nói đến các câu theo mục đích phát ngôn, các nhà nghiên cứu, về cơ bản mới chỉ chú ý nhiều đến mặt hình thức của câu (bao gồm các phương tiện từ vựng - ngữ pháp, ngữ điệu …) để biểu thị ý nghĩa về mục đích phát ngôn. Nói khác hơn, các nhà nghiên cứu chủ yếu cũng mới chỉ xem xét câu trong trạng thái tĩnh hơn là trong hành chức. Thực ra, trong những tình huống phát ngôn cụ thể, cấu trúc nghĩa của câu được cụ thể hóa, được chính xác hóa thêm bằng hàng loạt những sắc thái ngữ nghĩa - ngữ dụng đa dạng uyển chuyển đan bện vào nhau. “Trong cái “nội dung” hay “ý nghĩa” của một câu nói có thể thấy rõ hai phần khác nhau, một phần toát ra từ bản thân câu nói (nghĩa “nguyên văn”) tách ra khỏi mọi tình huống, và một phần câu nói có được khi dùng trong một tình huống nhất định (nghĩa “ngôn trung”)” [26, tr. 6]. 2.1.1. Các biểu thức ngôn hành để nhận diện hành động hỏi trực tiếp Trong lịch sử nghiên cứu ngôn ngữ, câu hỏi trong hoạt động giao tiếp chưa được quan tâm đúng mức như vai trò vốn có của nó trong thực tế nói năng. Gần đây, các nhà nghiên cứu thường không chỉ nhắc đến chúng trong phân loại câu theo mục đích phát ngôn, mà còn đã nhận ra vai trò đặc biệt của phạm trù câu hỏi đối với hoạt động thực tiễn, hoạt động của xã hội. Nhất là trong hoạt động dạy - học ở trường phổ thông, người dạy lẫn người học thường sử dụng hành động hỏi - đáp trong quá trình truyền đạt cũng như lĩnh hội tri thức thông qua hệ thống câu hỏi và câu trả lời. Khi đặt câu hỏi, người hỏi vừa chỉ ra cái chưa biết lại vừa chỉ ra cái đã biết, cái bình diện tương ứng mà người nghe phải xuất phát từ đó để định hướng trả lời. Đích của hành động hỏi ở đây là nhằm để hỏi (trực tiếp), hành động ở lời này được thực hiện bằng câu hỏi. Như vậy, câu hỏi là một cấu trúc ngôn ngữ để biểu thị sự hỏi, là một trong những công cụ để người nói thông qua đó thể hiện hành động ngôn ngữ (chủ yếu là hành động hỏi). Ví dụ: (24) Hs3: - Ổng đưa cho nhỏ Tú làm gì ? Hs2: - Ổng ghi coi thằng nào trong đó chửi thề. Ở ví dụ này, người hỏi (Hs3) phát ra phát ngôn hỏi vừa nêu điều thắc mắc, cần biết (Thầy đưa máy thu âm cho bạn Tú giữ để làm gì ?) vừa để yêu cầu một câu đáp (của Hs2). Còn người được hỏi (Hs2) đã thực hiện hành động trả lời Hs3 và câu trả lời của Hs2 đã được đáp ứng được cái cần biết của Hs3 (Thầy nhờ bạn Tú thu âm tiếng nói các bạn học sinh để biết bạn nào chửi thề). Như đã trình bày ở chương I, tiêu chuẩn xác định những trường hợp dùng câu nghi vấn để hỏi chính là sự đảm bảo điều kiện cần được thỏa mãn của hành động hỏi, đặc biệt là hai điều kiện chân thành và căn bản. Tuy nhiên, vấn đề là làm thế nào biết được người nói tôn trọng hay vi phạm qui tắc hỏi? Theo Nguyễn Thị Thìn [72], không thể chỉ dựa vào trực cảm mà phải căn cứ vào ngữ cảnh và có thể cả đặc điểm ngữ nội câu, cụ thể : - Xét phản ứng của người đối thoại đáp lại câu nghi vấn cần miêu tả. - Xét nhân tố khách quan kích thích sự nói ra câu nghi vấn cần miêu tả. - Xét câu trước, câu sau nghi vấn cần miêu tả và cử chỉ điệu bộ đi kèm trong cùng một lượt nói. - Xét đặc điểm ngữ nghĩa của chính bản thân câu nghi vấn cần miêu tả. câu hỏi thuộc hành động hỏi trực tiếp. Nói chung, để phân loại câu hỏi thuộc hành động hỏi trực tiếp, theo các nhà nghiên cứu, ta có thể căn cứ vào mối quan hệ tương ứng giữa những khác biệt về phương tiện nghi vấn với những khác biệt về nội dung mệnh đề của câu hỏi (hiển ngôn). Hệ thống phương tiện nghi vấn chuyên dùng của tiếng Việt thường bao gồm: đại từ nghi vấn (ai, gì, nào, thế nào, ra sao ….) cặp phụ từ nghi vấn (có…không, đã…chưa,….), kết từ nghi vấn “hay” (“hay là”) và các tiểu từ nghi vấn (à, ư, hả, nhỉ, nhé….). Việc xác lập nội dung mệnh đề của câu hỏi, ngoài việc tuân thủ sự chế định của các qui luật giao tiếp chung, như: qui tắc lịch sự, qui tắc hội thoại, tính xác định của qui chiếu và các hệ định vị của không gian, thời gian của nội dung mệnh đề, nó còn chịu sự chi phối, chế định của những qui tắc liên quan đến mối quan hệ tác động qua lại giữa nội dung mệnh đề và khung tình thái mục đích phát ngôn. Lê Đông [19] cho rằng: 1. Nội dung mệnh đề của câu hỏi phải chứa đựng điểm chưa biết, chưa rõ cần được làm sáng tỏ trong câu trả lời. 2. Nội dung mệnh đề của câu hỏi không thể phản ánh những lớp sự kiện hiện tượng mà đối với người nói, vào lúc nói, nơi nói cụ thể, trong một thế giới diễn ngôn cụ thể đã là hiển nhiên, đương nhiên không thể có sự giao động xét theo một góc độ nào đó. 3. Cái chưa biết phải nằm trong mối quan hệ nào đó với cái đã biết và phải nằm trong giới hạn không biến nội dung mệnh đề thành cái hoàn toàn không xác định. 4. Người nói xác lập nội dung mệnh đề của câu hỏi trên cơ sở đã dự tính rằng, có một xác suất nhất định là người đối thoại có khả năng trả lời. 5. Nội dung mệnh đề của câu hỏi thường kh._.y đặc cả người. Cô : - À, sân trường dày đặc cả người. Rồi cô cám ơn ngồi xuống. Đến sân trường Mĩ Lí cái hình ảnh đầu tiên đập vào mắt nhân vật tôi đó là hình ảnh dày đặc cả người. Và người ở đây đó là những ai? Hs (đồng thanh) : - Học sinh. Cô : - Chỉ có học sinh thôi sao? Lớp : - Phụ huynh. Cô : - À, phụ huynh và học sinh đông đúc, nô nức đến trường. (GV cho hs ghi bài) Cô : - Hình ảnh ngôi trường trước khi nhân vật tôi đến đó để học thì nó như thế nào? Hs (một sô ́) : - (Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs1 : - Xa lạ. Cô : - À, nó như thế nào? Từ ngữ nào cho em biết điều đó? Em chỉ ra dùm cô. Hs1 : - Trường chỉ là nơi xa lạ. Cô : - Trường chỉ là nơi xa lạ. Hình ảnh ngôi trường ấy như thế nào nhỉ? Hs1 : - Trông không sạch sẽ. Cô : - Không sạch sẽ? Hs1 : - Sạch sẽ và cao ráo hơn các ngôi nhà trong làng. Cô : - Em đọc lại câu cuối cùng trong đoạn đó “Tôi không có cảm tưởng nào khác …” Hs1 : - Tôi không có cảm tưởng nào tưởng nào khác …cao ráo và sạch sẽ hơn các nhà trong làng. Cô : - À, như vậy là cái hình ảnh trước khi nhân vật tôi đến đây đeå học thì nó như thế nào? Hs1 : - Thưa cô là khác lạ. Cô : - Khác lạ là cái thứ nhất rồi còn gì nữa? Hs1 : - Thưa cô là không cao ráo và sạch sẽ hơn các nhà trong làng. Cô : - Có phải không cao ráo và sạch sẽ hơn hôn? Lớp : - Cao ráo và sạch sẽ. Cô : - Nhà trường. Hs1 : - Cao ráo. Cô : - À, nó chỉ cao ráo và sạch sẽ hơn các nhà trong làng thôi. Đúng chưa? Rồi cô cám ơn ngồi xuống. (Hs ngồi xuống) Cô : - Thế nhưng khi đến ngôi trường ấy đeå học thì trong mắt nhân vật tôi ngôi trường ấy lúc bây giờ ra sao? Hs (một sô ́) : - (Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs1 : - Thưa cô, trông trường Mĩ Lí vừa xinh xắn vừa oai nghiêm như cái đình làng Hòa Ấp. Sân nó rộng, mình nó cao …trưa hè vắng lặng. Cô : - Rồi, cô cám ơn ngồi xuống. (Hs ngồi xuống) Cô : - Như vậy, ta thấy hình ảnh ngôi trường khi nhân vật tôi đến đó để học thì nó khác so với lần trước. Nếu như lần trước trong mắt nhân vật tôi cái trường ấy chỉ cao ráo và sạch sẽ hơn các nhà trong làng thôi thì bây giờ nhân vật tôi thấy ngôi trường ấy như thế nào? Lớp : - Vừa xinh xắn vừa oai nghiêm. Cô : - Vừa xinh xắn vừa oai nghiêm như cái đình làng Hòa Ấp. Do đó, nó to hơn, sân nó rộng, mình nó cao. À, đó. Do đó, ấn tượng sân trường dày đặc cả người rồi thì trong mắt nhân vật tôi ngôi trường giờ nó xinh xắn lại oai nghiêm. Ta gạch đầu dòng kế tiếp. (Gv cho hs ghi bài) Cô : - Đứng trước hình ảnh ngôi trường oai nghiêm như vậy trong lòng nhân vật tôi có cảm giác như thế nào? Hs (một sô ́): - ( Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs1 - Thưa cô, là lo sợ vẩn vơ. Cô : - À, lo sợ vẩn vơ. Ta đánh mũi tên ra: lo sợ vẩn vơ. (Hs ghi bài) Cô : - Rồi đến lúc nhân vật tôi lại nghe ông đốc gọi tên mình bước vào lớp thì tâm trạng của nhân vật tôi ra sao? Ta chuyển sang c. Khi nghe gọi tên. Khi nghe gọi tên thì nhân vật tôi có tâm trạng cảm giác ra sao? Hs (một sô ́) : - (Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs1 : - Thưa cô, giật mình lúng túng. Cô : - À, nhân vật tôi giật mình lúng túng. Rồi khi ông đốc gọi tên nhân vật tôi có cảm giác ra sao nữa? Hs (moät soá) : - (Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs2 : - Thưa cô, tim không ngừng đập. Cô : - À, tim không ngừng đập. Rồi sao nữa nè? Hs : - (im lặng) Cô : - Ta cứ hình dung các chi tiết như thế này. Các cô cậu học sinh đang tập trung ở sân trường. Đúng chưa? Rồi ông đốc mới gọi tên. Mà ông đốc ở đây là ai vậy? Hs (đồng thanh) : - Ông hiệu trưởng. Cô : - À, ông hiệu trưởng. Ông hiệu trưởng mới gọi tên từng cậu học trò một để bước vào lớp. Thì khi bước vào lớp như vậy nhân vật tôi phải chia tay ai vậy? Hs (đồng thanh) : - Mẹ. Cô : - À. Thì lúc bây giờ nhân vật tôi lại có tâm trạng, cảm giác ra sao? Hs (một sô ́) : (Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs3 : - Lúng túng. Cô : - Hả? Sao? Hs3 : - Càng lúng túng hơn. Cô : - À, càng lúng túng hơn nữa. Rồi nhân vật tôi có những cử chỉ, những hành động thế nào? Hs (một sô ́) : - (Giơ tay) Cô : - Cô mời em. Hs4 : - Thưa cô, tôi bất giác …dúi đầu vào lòng mẹ… Cô : - À, đúng rồi. Nhân vật tôi bất giác quay đầu vào lòng mẹ. Đó, như vậy ta cứ hình dung lại cái năm lớp 1 ta đi học. Cha mẹ đưa ta đến trường. Sau đó, cha mẹ đi về thì ta có ngoáy đầu nhìn lại hôn? Hs (đồng thanh) : - Có. Cô : - Có bạn thì ôm lấy chân mẹ, đòi mẹ ở lại không cho mẹ về, rồi lại khóc thét lên nữa. Đúng chưa? Thì ở đây cũng vậy, ta đọc văn bản này, ta thấy có cái gì đó là của ta trong đó. Chính vì vậy mà văn bản này có giá trị cho đến ngày hôm nay… (Gv cho hs ghi bài) Cô : - Thế thì ta thử nhìn lại xem dùm cô nhé. Đầu tiên đó là tâm trạng, cảm giác mới mẻ, hồi hộp nó có cái gì đó cần phải tìm hiểu. Đến sân trường cái tìm hiểu thì cũng đã thấy rồi, nào là sân trường, nào là bạn bè đâm ra cũng lo sợ. Không biết nó sẽ như thế nào đây? Thì đến đây cảm giác của nhân vật tôi lại như thế nào nữa? Hs (đồng thanh) : - Giật mình lúng túng. Cô : - Giật mình lúng túng. Rồi sau đó lại khóc. Như thế ta thấy tâm trạng, cảm giác của nhân vật tôi lúc này ra sao? Hs : - (im lặng) Cô : - Có mới mẻ gì hôn? Có phải lo sợ vẩn vơ gì hôn? Thay vào đó là tâm trạng, cảm giác gì đây? Hs : - (bàn luận) Cô : - Đi học mà lại khóc. Thường ngày đi chơi thì không có gì phải khóc Xa mẹ không gì phải nhớ bỗng nhiên, đi học, xa mẹ lại khóc. Như vậy, tâm trạng, cảm giác của nhân vật tôi diễn ra lúc này như thế nào? Hs1 : - Cảm động. Cô : - Cảm động đến mức xúc động ấy nó bị chùn lại, nó đè nặng trong tâm hồn nhân vật tôi. Đi học mà sao có cảm giác nặng nề quá. Nào là phải xa mẹ, nhớ mẹ, nào là chưa quen với trường lớp. Cảm giác bắt đầu nặng nề dần. Đúng chưa? (Gv cho hs ghi bài) Cô : - Cảm giác nặng nề, lo sợ. Vì sao phải lo sợ vậy? Hs (đồng thanh) : - Vì xa mẹ. Cô : - Xa mẹ, không được ở nhà mà phải vào lớp học. Như vậy, nhân vật tôi này bắt đầu làm quen với một môi trường mới. Đúng chưa? (Gv cho hs ghi bài) Cô : - Thế thì cảm giác nặng nề ấy có còn kéo dài khi nhân vật tôi bước vào lớp học hay không? Hs (đồng thanh) : - Không. Cô : - Ta chuyển sang d.Vào lớp học. Như vậy vào lớp học, nhân vật tôi không còn cảm giác nặng nề nữa. Thay vào đó, là những cảm giác gì? Hs : - (im lặng) Cô : - Hay nói khác hơn, lúc bấy giờ nhân vật tôi có những suy nghĩ, những cảm nhận như thế nào? Hs : - (im lặng) Cô : - Ta đọc đoạn cuối cùng từ “Một mùi hương lạ xông lên lớp… đến cuối”. Về nhà ta soạn rồi. Đúng chưa? Ta thấy tâm trạng, cảm giác của nhân vật tôi còn nặng nề nữa không? Hs (đồng thanh) : - Không. Cô : - Không. Mà thay vào đó là cảm giác gì? Hs : - (Bàn luận). Cô : - Vui, bỡ ngỡ. Rồi còn gì nữa hôn nhỉ? Hs1 : - Phấn khởi Cô : - Phấn khởi. Còn gì nữa hôn? Cô mời em. Hs2 : - Thưa cô, là … Cô : - Hay nói khác hơn, đó là cảm giác cảm thấy nhẹ nhàng, thoải mái. Đúng chưa? Cái người bạn tí hon bên cạnh xa lạ nhưng có một chút xíu là nó quen thân rồi. Đúng chưa? Và cả cái bàn, cái ghế mình ngồi học cũng lạm nhận là của riêng mình. Như vậy, bước vào lớp học, nhân vật tôi cảm thấy có gì đó nhẹ nhàng, thân quen và gần gũi. (Gv cho hs ghi bài) (Văn học8, 28’37’’ ) Rec1 6: Gv : - Cô nhắc lại, ta xem câu 1 ở trang 12. Căn cứ vào đâu em biết văn bản “Tôi đi học” nói lên những kỉ niệm của tác giả trong buổi tựu trường đầu tiên? Hs : - (Im lặng). Gv : - Dựa vào đâu em biết đó là những kỉ niệm của tác giả về buổi tựu trường? Dựa vào vào đâu em mới biết được nè? Nhật Hiệp. Hs (đồng thanh) : - Dựa vào đầu bài. Nhật Hiệp : - Thưa cô, hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường … Gv : - Em mới vừa trả lời gì đó? Nhật Hiệp : - Dựa vào đầu bài. Gv : - Dựa vào đầu bài. Mà đầu bài là cái gì? Là nhan đề, tựa bài. Phải hôn? Đó là tựa bài gì? Hs (đồng thanh) : - Tôi đi học. Gv: - Ta căn cứ vào nhan đề ta mới biết được đây viết về tâm trạng nhân vật tôi trong ngày đầu tiên đi học. Rồi, ta còn căn cứ vào đâu nữa? Hs : - (Im lặng). (Bàn luận) Gv: - Người ta chú ý vào những từ ngữ nào được dùng nhiều nhất? Hs (đồng thanh) : - Tôi. Gv : - À, nhân vật tôi. Phải hôn? Từ ngữ “tôi”cho ta biết đối tượng rồi. Đúng chưa? Người ta xoáy vào đối tượng mà người ta muốn nói đến. Rồi, ta còn dựa vào từ ngữ nào nữa? Hs : - (Im lặng). Gv : - Những câu nào cho thấy đó là những kỉ niệm, những cảm giác? Hs : - (Bàn luận). Gv : - Đọc, ta biết đó là những kỉ niệm đi học chớ không phải đi chơi, đi xem phim. Không phải như thế. Dựa vào đâu em biết được? Câu văn nào cho em thấy điều đó. Nhật Hiệp : - Thưa cô, lòng tôi lại náo nức của buổi tựu trường. Gv : - À, lòng tôi lại náo nức nôn nao của buổi tựu trường. Còn câu văn nào nữa không nè? Hs : - (Một số giơ tay). Gv : - Những bạn khác? Hs : - (Im lặng). Gv chỉ định : - Lớp phó học tập. Lớp phó học tập : - (Phát biểu nhỏ không nghe rõ) Gv nhắc lại : - À, lòng tôi lại tưng bừng rộn rã. Đó, ít nhất ta cũng chỉ ra được hai câu đó nói lên những kỉ niệm trong sáng của nhân vật tôi trong cái ngày đầu tiên đi học…. (TLV 8, 3’56’’) Rec 17: Gv : - Cô lặp lại, tại sao bố không nói thẳng, nói trực tiếp với En-ri-cô mà lại viết thư cho En-ri-cô? Hs : - (Giơ tay). Gv : - Cô mời em. Hs1 : - Thưa cô, tại vì bố của En-ri-cô muốn em nhớ mãi. Gv : - Thế còn những bạn khác? Tại sao nó có lỗi không gọi nó đến nước nói thẳng cho nó nghe mà lại viết thư cho nó? Hs : - (Giơ tay). Gv : - Cô mời em. Hs2 : - (Trả lời nhỏ, không nghe rõ). Gv : - Sao? Hs2 : - Thưa cô, tại bố đi xa. Gv : - Tại bố đi xa. Đó cũng là ý kiến. Thế còn những bạn khác? Hs : - (Giơ tay). Gv : - Cô mời em. Hs3 : - Thưa cô, muốn gây cảm xúc với người con. Gv : - Muốn gây cảm xúc với người con. Thế những bạn khác có ý kiến gì hôn? Đâu em thử diễn giải dùm cô, theo em vì sao người bố viết thư như thế để gây được cảm xúc cho đứa con? Mà nói thẳng, nói trực tiếp không gây cảm xúc cho đứa con mà phải viết thư mới gây cảm xúc được? Hs : - (Im lặng). Gv : - Thế thường ngày ở nhà, nếu như em có lỗi thì bố mẹ đã dạy em như thế nào? Có viết thư cho em không? Hs (đồng thanh) : - Không. Gv : - Không. Vậy bố mẹ làm sao? Hs (một số) : - Quýnh. Gv : - Hả? Hs (một số) : - Mắng. Gv : - Mắng. Như vậy là nói thẳng, nói trực tiếp luôn. Đúng chưa? Cách viết thư lạ quá, từ nào chưa thấy. Đúng hôn? (Gv diễn giảng). (TLV 7, 3’37”) Rec 41: Hs : - Thầy mua máy đó bao nhiêu vậy thầy? Thầy Dũng : - Cái này của cô giáo. Cổ đưa thầy để thầy thu học trò nè. Mà giờ thầy chưa biết xài nó nên nó bị tắt hoài. Hs : - Bị tắt hả? Coi chừng nó bị hết pin đó. Thầy Dũng : - Hổng phải. Hổng phải nó hết pin. Mới sạc xong. Mà cái máy thu biết bao nhiêu tiếng hôn? Hs : - Thu tiếng hả? Mấy đứa ở nhà biết chứ con hổng biết. Nhà có xài… Thầy Dũng : - Nãy giờ đang kiểm tra nó coi có bị gì hôn. Hs : - Có ghép nhạc vào đây chưa thầy? Thầy Dũng : - Có nhạc, có nhạc. Hs : - Cái máy này khó xài hơn mấy cái mấy nhỏ. Thầy Dũng : - Ừ, ừ. (Trong văn phòng, 4’32”) Rec 43: Thầy Dũng : - Bỏ cái máy vô túi. Là kệ nó, không lấy ra lấy vô. Cứ ngồi chơi, nghe chưa? Ra về 5h30 đưa thầy. Lấy ra tui bắt tui phaït. (Đưa máy) Hs1 : - (Cầm lấy máy) Hs2 : - Gì vậy? Hs1 : - Im bây. Ổng chửi giờ. Hs1 : - Ổng đưa tao cái MP3 mậy? Hs3 : - Đâu? Hs1 : - Ổng đưa tao cái MP3. Túi tao nè. Ổng kêu không được lấy ra. Lấy ra ổng quýnh chết! Chắc ổng tịch thu của ai đó. Ổng muốn xài. Ổng kêu năm rưỡi trả lại ổng. Mấy ông này! Đ.m… Hs3 : - Đỏ đỏ phải hôn. Màu đỏ đỏ phải hôn? Hs1 : - Trong túi tao nè. Ổng kêu không được lấy ra. Lấy ra ổng quýnh chết. (…..) Hs3 : - Đưa tiền đây? Đi mua cầu đá mày ơi? (Má) đế có cầu luôn rồi. Hs2 : - Mua đi. Hs1 : - Chỗ đâu mua. (Má) thấy đóng cửa hôn? Hs3 : - Xin mượn cái cây đi. Kêu bảo vệ qua đó. Khều ngay bên lớp mình nè? Hs1 : - Lớp cả đống. Đ.m. Hs2 : - À. Hs3 : - Sao leo ông nội? Hs2 : - Đứng đây. Hs : - (….) Hs2 : - Ờ, chọt cũng hổng được. Hs3 : - Đ.m đứng dưới cũng đế lên tới nổi nữa. Hs2 : - Hổng phải, tới là tới rồi đó. Nhưng mà sao chọt? Phải nằm ngang mới chọt được. (….) Hs1 : - Đây nè Hiển.(cười). Qua bên kia kìa! Ngay phòng đó? Hổng ai chửi mày đâu? Hs3 : - Đ.m cho ô ̉ng bắt? Hs1 : - Bắt cái gì? Đ.m, ổng chỉ kêu mày xuống thôi. Ngay cái phòng đó đó? Hs : - (….) Hs2 : - MP3 này giống mấy cái đài. Phải hôn? Đâu có bỏ đĩa đâu. Chép sẵn cho mày ở trong đây luôn phải hôn? Hs : - (….) Hs2 : - Đó kìa. Nó lú ra kìa, phải hôn? Hs1 : - Leo đi! Giờ hết chỗ mua rồi. Hs3 : - Mấy nhỏ ngồi sao lấy? Hs1 : - Kêu bạn xích ra chút. Hs3 : - (cười).Tao lại tao leo… Hs2 : - Ừ… Hs4 : - Thu máy MP3 hả? Hs1 : - Ổng đưa tao đó. Ổng kêu tao giữ, đừng lấy ra bị phạt. Hs4 : - Ổng đưa mày làm gì vậy? Hs1 : - Lát trả lại. Cũng như ổng tịch thu của thằng nào đó. Ổng muốn xài đó. Mày biết hôn. Chắc vậy đó? Hs4 : - Máy MP hả? Hs3 : - Đ.m dữ nha! A Dũng cũng xài máy MP3 nữa? Hs4 : - Máy này đ.m (đ…) có đẹp đâu. Máy của Tuấn Anh hồi bữa vuông vức vậy nè. Máy đó đẹp lắm đó. Hs3 : - Ấy, mày leo lên đi Tú? Tú : - Ba đứng chờ. Đ.m chạy đi để cho bị chửi hay sao vậy? Nhìn biết hai cha con liền hà. Mũi cao đúng hôn? Hs3 : - Đi Tú? Hs2 : - Ê, you. Leo đi. Tú : - Sao tao leo được. Nó rớt cái máy c.m giờ! Hs2 : - Gì? Tú : - Rớt cái máy c.m luôn đó? Hs3 : - Thì đưa đây tao bỏ túi cho? Tú : - Đã nói ổng hổng cho lấy ra nữa. Đ.m mày. Ổng canh canh tao hoài luôn kìa. (…) Hs1 : - Hùn tiền lại mua mày? Hs2 : - Ai bán mà mua. Hồi sa ́ng đâu? Cầu hồi saùng đâu? Hs1 : - Đó … ông thầy Dũng… (….) Hs1 : - Bánh trung thu mua bao nhiêu? Hs2 : - 250 vạn. Có người kêu nó bán 270 vạn tao (đ…) bán đó. Để lừa gạt đó ba? (…) Hs1 : - Hổng có tiền nó lượm kìa? Hs2 : - Gì? Hs1 : - Nãy tao mới rớt xuống nó lượm. Hs2 : - Ai? Hs1 : - Đó. Hs2 : - Bươi rác ổng lượm hả? Hs1 : - Ừ, ai rớt ổng lượm đó ba. Hs3 : - Ừ rớt xuống phải lượm thôi. Hs1 : - Rớt xuống cái… Hs3 : - Đời tao có nhiêu đó mà. Lấy đi mua đi. Ngoài có bán hôn? Hs1 : - Có. Hs3 : - Nhiêu? Mua cầu đá nhiêu? Hs2 : - Cầu rớt của ai vậy? Hs4 : - Của Nghĩa đó. Hs2 : - Sao trả Nghĩa rồi? Hs : -.... Hs3 : - Đưa tiền đây? Chầm, chầm, chầm… Hs4 : - Tao lượm chứ gì đâu? Hs1 : - Còn mấy trăm hà con. Hs5 : - Hùn. Tí nữa tao trả mày. Hs2 : - Cho tao mượn 2000 đi mày? Hs5 : - Tao đế có tiền lẻ. Cho tao vay 2000 đi mày. Hs3 : - Gì? Hs4 : - Nãy có tiền tao ăn thêm ly súp rồi. Ngồi đây nói chuyện? Hs2 : - Hổng khao mình kìa. Quýnh nó hôn? Hs3 : - Quýnh đi. (…) Hs2 : - Mấy giờ rồi? Mấy giờ rồi? Hs1 : - 5h10 rồi. (…) Hs4 : - Biết chơi chưa? Lần sau vô “lừa gạt”. Bây giờ ghi rõ ràng ha: “Nội công hỏa tán, ngoại công hỏa tán…”… Hs2 : - Tao có bài hát rồi. Có vô trổng chơi, tao ghi cho mày. Chắc ngày mai vô chơi lừa gạt thêm trăm mấy vạn. Rồi bán cái bánh trung thu đi. Hs3 : - Đóng nhiêu thẻ ở trổng? Có thẻ trổng hả mậy? 190 mấy giờ hả? Hs2 : - Tao lừa gạt mấy thằng 8x không đó ba. Đ.m nó. Hs3 : - Còn tao đ.m 21. Cỡ 8 giờ mấy …5 giờ rồi đó. Chuẩn bị đóng tiền rồi. Hs2 : - Bây giờ xếp gấu, sư tử không hà ba? Vô trổng lừa gạt nó chơi. Hs3 : - Mày chơi gì vậy? Hs2 : - Trung Sơn. Hs3 : - Thiên Nhẫn hả? Anh tao có coi Trung Sơn ở bển 37. Hs2 : - Phương. Tới giờ ba mày về chưa Phương? Hs3 : - Về cho mày thấy chứ? Hs2 : - Hả? Thấy trong mơ hả? Hs3 : - Thấy thiệt luôn đó. (10’12”) Rec3 : Gv : - Như vậy chúng ta vừa nghe bạn đọc xong đoạn văn ở trang 18. Thế thì, hãy đọc kỹ lần nữa và cho cô biết đoạn văn này có sự liên kết với nhau không? Đọc lại lần nữa dùm cô. Cô mời lớp phó học tập? Lớp phó học tập : - Đọc. Gv : - Như vậy, giấc ngủ đến với con, giấc ngủ này được điểm qua những từ ngữ nào? Em có biết không? Gương mặt thanh thoát của đứa trẻ này được miêu tả qua từ ngữ nào? Trong câu văn nào? Ta biết không? Ta có thấy rõ không? Hs (đồng thanh) : - Không. Gv : - Không. Gv : - Ta nhớ văn bản này nó nằm ở văn bản thứ nhất “Cổng trường mở ra”. Thế thì em thấy “giấc ngủ đến với con dễ dàng như uống một ly sữa, ăn một cái kẹo”. Câu văn này người mẹ đã nhìn đứa con và nghĩ như thế trong thời điểm nào? Xem lại văn bản đầu tiên. Cô mời lớp phó học tập? LPHT : - Dạ thưa cô, vào ban đêm. Gv : - Vào ban đêm. Chúng ta xem lại, ta mở sách giáo khoa ra. So sánh cho cô nào? Ở đoạn đầu của trang 5: “Một ngày kia còn xa lắm…”. Lớp phó học tập đọc cho cô. LPHT : - (Đọc). Gv : - Thế thì em thử so sánh cho cô ở đoạn văn trong văn bản và đoạn văn được trích ở trang 18 thì em thấy đoạn văn nào em đọc hiểu hơn? LPHT : - Đoạn văn trong bài. Gv : - À, đoạn văn trong bài, tức là trong văn bản. Bởi vì sao? LPHT : - Vì nó có sự liên kết. Gv : - Nó có sự liên kết. Như vậy ở đoạn văn 18, theo em có sự liên kết ấy được thể hiện ở đâu? Hs : - (Im lặng) Gv : - Bạn nào thấy nè? Hs : - (Một số em giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs2 : - Dạ, thưa cô, vào đêm trước ngày khai trường của con. Gv : - Không. Cô trích từ chỗ “Một ngày kia…”thôi. Em thấy trạng ngữ “một ngày kia còn xa lắm” cho em… Cô mời Ngọc Hòa. Ngọc Hòa : - Thưa cô, “bây giờ… đến với con…”. Gv : - Chỗ nào đâu? Nói to lên lại dùm cô. Ngọc Hòa : - Bây giờ giấc ngủ đến với con như uống một li sữa, ăn một cái kẹo. Gv : - À, như vậy câu này có sự liên kết với câu thứ nhất ở những từ ngữ nào? Ngọc Hoà nói luôn dùm cô? Ngọc Hoà : - Còn bây giờ. Gv : - À, còn bây giờ. Cô cám ơn lớp phó học tập. Ta thấy câu đầu tiên có trạng ngữ “một ngày kia”. Như vậy “một ngày kia còn xa lắm ngày đó con sẽ biết thế nào là không ngủ được”. Đã nói đñeán một ngày kia, nói đến tương lai thì nó phải so sánh với hiện tại. Thế nhưng, đoạn văn ở trang 18 có từ ngữ nào chỉ thời gian ở hiện tại không? Hs (đồng thanh) : - Không. Gv : - Không. Đang nói đến “Một ngày kia…, ngày đó con sẽ biết thế nào là không ngủ được. Giấc ngủ đến với con dễ dàng”. Đang nói không ngủ được cái giờ lại nói giấc nguû đến với con dễ dàng. Như vậy, em thấy nội dung của nó có sự nhập nhằng, lộn xộn, khó hiểu. Lý do, vì nó thiếu đi trạng ngữ chỉ thời gian hiện tại. Thấy chưa? (Gv cho Hs ghi bài) Gv : - Như vậy để chúng có sự liên kết bằng cách ta phải thêm từ ngữ gì vào đoạn văn này? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs3 : - Thưa cô, “còn bây giờ”. Gv : - À, “còn bây giờ”. Tức là ngữ chỉ thời gian ở hiện tại.(GV diễn giảng). Thêm nó vào đâu nè? Thêm cụm từ ngữ “còn bây giờ”, thêm nó vào đâu? Vào câu thứ mấy trong đoạn văn? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs4 : - Thưa cô, câu thứ hai. Gv : - À, thêm nó vào câu thứ hai. Rồi, rồi ta để ý ngoài từ ngữ chỉ thời gian ở hiện tại thì bây giờ em so sánh cho cô câu thứ 3 “Gương mặt thanh thoát của đứa trẻ tựa nghiêng …”. Đọc câu này so với câu thứ 2 thì em thấy, về nghĩa đoạn văn này đang nói đến đối tượng nào? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs5 : - Đang nói đến đối tượng “đứa con”. Gv : - À, là đứa con. Thế nhưng ở trong câu 3 người ta lại dùng từ ngữ nào để chỉ đứa con? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs6 : - Thưa cô, đứa trẻ. Gv : - À, đứa trẻ. Nhưng mà “đứa trẻ” ở đây có thể thay thế cho đứa con được hôn? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs7 : - Thưa cô, dạ không. Gv : - À, không. Bởi vì sao? Ở trên đang nói đối tượng là “con” nhưng đến câu thứ 3 lại nói đến “đứa trẻ” thì người ta có biết là đứa trẻ nào hôn? Hs (đồng thanh) : - Không. Gv : - Hoàn toàn không biết. Do đó, ta phải thay từ “đứa trẻ” bằng từ “con”. (….) Gv : - (…). Nhờ có sự liên kết về hình thức mà giữa các câu với nhau mới có sự liên kết về nghĩa. Nói tóm lại, em hiểu liên kết là gì em, Khải Chánh? Khải Chánh : - (Đứng dậy) Gv : - Em hiểu liên kết là gì vậy? Khải Chánh : (Im lặng) Gv : - Xem ghi nhớ trang 18. Khải Chánh : - Liên kết là một trong những tính chất quan trọng của văn bản (…) Gv : - Như vậy, trong văn bản cần phải có sự liên kết thì ta đọc văn bản đó lên ta sẽ không hiểu được. Đúng chưa? Do đó, liên kết là một trong những tính chất quan trọng của văn bản. Rồi câu thứ hai: Để văn bản có tính liên kết thì người viết phải làm như thế nào? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Cô mời em. Hs2 : - Thưa cô, để văn bản có tính liên keát người nói (viết) phải thống nhất gắn bó chặt chẽ với nhau… Gv : - Rồi, cô cám ơn. Như vậy, để văn bản có tính liên kết thì người viết đầu tiên, khi viết thì phải có sự gắn kết nội dung ý nghĩa từng câu một lại với nhau. Tức là em đang viết về nội dung gì thì tất cả những câu còn lại cũng đều hướng về nội dung trong đoạn…Thì văn bản ấy mới đạt hiệu quả. (Gv cho Hs ghi bài) (TLV7, 16’47”) Rec3 0: Hs1 : - Giữ cái này hả thầy? Thầy : - Ờ. Hs2 : - Đây, em giữ cho thầy. Thầy : - (Đưa máy). Bỏ túi đi. Hs1 : - (Cầm lấy máy). Đi, đi đi! (…) Hs1 : - Cái này là cái gì vậy? Hs2 : - (Im lặng). Hs1 : - Cái gì vậy? Hs3 : - Biết cái này nhiêu hôn? Hs1 : - Máy gì vậy? Hs3 : - Máy nghe nhạc đó. Hay lắm đó. Nhạc mới không đó. (…) Hs1 : - Biết máy gì hôn? Hồi năm…năm lớp 6, ổng đưa cho lớp trưởng lớp tui. Đó là máy nghe chỉ baám một cái là nó thâu vô. Ổng đưa cho bà hả? Hs2 : - Ờ. Hs : - (…) Hs2 : - Thầy Nam đưa đó. Hs1 : - Ổng kêu hả? Hs2 : - Ừ. Hs1 : - Ổng đưa cho bạn làm gì vậy? Hs2 : - Để bạn nào nói chuyện thâu vô đó. Hs3 : - Dạy trên lớp. Hs3 : - Thầy đưa đó hả? Hs1 : - Ừa. Hs3 : - Thầy thâu vô làm gì vậy? Hs1 : - Ai biết ổng. Hs3 : - Bỏ túi đi. Hs1 : - Tiết sau. (Gìơ chơi, 12’55”) Rec1 1: Gv : - Thế nào là từ ngữ nghĩa roäng? Hs : - Thưa cô, từ ngữ nghĩa rộng bao quát… Gv : - Cái gì bao quát? Hs : - Nghĩa của chúng bao quát… (Tiếng Việt 8, 1’1”) Rec1 0: Thầy : - Lớp trưởng đâu? Ra đây thầy nhờ chút xíu coi? Lớp trưởng : - Dạ. Thầy : - Lớp trưởng đâu? Lớp trưởng : - (Bước ra) Thầy : - Có túi áo hôn? Lớp trưởng : - Dạ, có túi quần. Thầy : - Bỏ này vô túi quần. Xong, rồi đến cuối giờ trả lại thầy. Bỏ vô đi rồi cuối giờ trả lại. Lớp trưởng : - Dạ. (…) Hs2 : - Cái gì vậy? Lớp trưởng : - Hổng biết nữa. (…) Hs1 : - Gì đó? Hs2 : - Chuối màu vàng. Hs1 : - Màu vàng, rồi gì nữa? Hs2 : - Màu vàng. Có chuối dài hình ngón tay vàng hoặc là xanh đó. Gv : - Chỉ cho cô yếu tố nào miêu tả trong đoạn văn? Hs : - (Tìm) Hs1 : - Cô kêu kiếm cái gì vậy? Hs2 : - Miêu tả đó. Hs1 : - Cô kêu kiếm cái gì vậy? Hs2 : - Yếu tố miêu tả. Hs1 : - Miêu tả cái gì? Hs2 : - Miêu tả. Những yếu tố miêu tả. (Hs bàn luận) Hs1 : - Ê, ông thầy Dũng, ổng làm gì vậy? Hs2 : - Nãy ổng….Ra, ổng nói gì với bà vậy? Lớp trưởng : - Bí mật quân sự. Ổng hổng cho nói. (….) Hs1 : - Có khi uống thì phải xoa xoa rồi mới uống. Hs2 : - Có phải miêu tả hôn? Hs : - (Im lặng) Hs1 : - Có khi hay mờ… Hs2 : - Vậy là mờ mắt. Thí dụ, bà đưa một tay nè, đưa một tay cho uống đi. Hs3 : - Miêu tả mà. Hs2 : - Miêu tả viết đại đi rồi tính sau. Hs1 : - “Tay xoa xoa cái” là miêu tả đó. Thấy hôn? Hs2 : - Một lần đến thăm”…Thấy hôn? Hs3 : - Hổng phải. Đó chỉ là trong trí tưởng tượng của mình. Đó chỉ là giới thiệu thôi. Hs1 : - Mấy giờ rồi? Hs2 : - Hs 10giờ15. (…) Hs1 : - Cái đó cái gì vậy? Hs2 : - Cái bóng đó. Hs1 : - Trời ơi, thấy ghê! (…) Gv : - Rồi bây giờ chỉ ra cho cô coi.Yếu tố miêu tả là cái nào trong đoạn văn cô vừa mới đưa ra cho các con. Ai biết? Nói dữ quá. Nào bây giờ bắt đầu? Con. Hs1 : - Thưa cô, tách là một chén nước uống, có quai. Gv : - Rồi, cám ơn con. Yếu tố miêu tả bắt đầu từ cái chỗ “Tách là một loại chén nước uống nó có quai”. Rồi chưa? Chén của ta không có tay. “Khi mời ai uống nước trà thì phải bưng hai tay mà mời”. Rồi chưa? Rồi tiếp tục tìm cho cô yếu tố miêu tả. Hs2 : - Thưa cô, nâng hai tay rồi mới uống. Gv : - Đúng. Có uống phải nâng hai tay rồi mới uống và uống nước nóng. Rồi tiếp tục? Hs (một số) : - (Giơ tay) Gv : - Con. Hs3 : - Thưa cô, cái chén tiện lợi còn do không có tay nên khi xếp vào rất gọn, không vướng, khi rửa rất dễ. Gv : - Chính xác. Cái chén còn rất tiện lợi do không có tay nên khi xếp vào chạn rất gọn. (GV diễn giảng) (…) Gv : - Sau khi miêu tả hình dáng con trâu, các con sẽ phải nói đến sinh hoạt con trâu. Con trâu trong nghề làm ruộng thì nó làm những việc gì? Bây giờ con trâu trong việc làm ruộng, con trâu nó làm được những công việc gì? Hs trả lời chung : - Cày, bừa, kéo. Gv : - Trâu còn dùng để làm gì nữa con? Hs1 : - Chở. (…) Gv : - Con trâu trong việc làm ruộng thì nó có những công việc như vây. Ngoài ra, con trâu còn là nguồn cung cấp gì nữa? Hs (đồng thanh) : - Thịt, sữa. Gv : - Ai biết? Con trâu cung cấp gì nữa? Trí Đức cung cấp gì con? Trí Đức : - Thưa cô, cung cấp thịt. Gv : - Đúng hôn? Giờ ra ngoài chợ nói thịt bò chứ là thịt trâu không đó! Thịt trâu, thịt bò ngang nhau. Giá trị cung cấp chất dinh dưỡng ngang nhau. Cung cấp thịt nè, Cung cấp gì nữa? Hs3 : - Sữa. Gv : - Trời! Có ai nói sữa trâu đâu mà sữa hoài! Hs : - (cười) Hs (một số) : - Da. Gv : - Ờ, da. Da trâu dùng để làm gì? Chất thuộc da dùng để làm giày dép …các thứ. Rồi, sừng trâu dùng để làm gì? Hs (một số) : - Trang trí. Gv : - Mỹ nghệ. (…) Gv : - Con trâu còn là gì nữa nè? Hs : - (Im lặng). Gv : - Các con có nghe “Con trâu là đầu cơ nghiệp” không nè? Nghe câu đó lần nào chưa? Hs (đồng thanh) : - Chưa. Gv : - Chưa. Cái thuở mà nền nông nghiệp nước ta chưa phát triển. Chúng ta cày bừa bằng gì? Sức trâu. Đu ́ng hôn? Ban đầu là sức người đó con. (Gv diễn giảng) (…) Gv : - Bây giờ hình ảnh con trâu còn gắn liền với cái gì nữa nè? Hs : - (Im lặng) Gv : - Như vậy, có phải hình ảnh con trâu gắn liền với tuổi thơ của chúng ta? Hs (đồng thanh) : - Có. Gv : - Cái hình ảnh của những đứa trẻ chăn trâu, nó chơi những trò chơi nằm vắt vẻo trên lưng trâu. Gv : - Bây giờ nuôi trâu tốn hôn? Hs (đồng thanh) : - Tốn. Gv : - Tốn. Hs (một số) : - Hông. Hổng tốn. Gv : - Trâu ăn gì? Hs (đồng thanh) : - Cỏ. Ăn cỏ. Gv : - Trâu ăn cỏ. Cỏ thì dễ kiếm rồi. Phải hôn? Trâu ăn gì nữa nè? Hs : - (Im lặng). Gv : - Rơm, rạ. Đúng hôn nè? Như vậy nuôi trâu vừa không tốn tiền, phải hôn? Mà lợi ích của trâu dành cho con người thì nhiều hôn con? Hs (đồng thanh) : - Nhiều. (…) Hs1 : - Phúc, Phúc làm ngữ văn cho cô, trâu là gia súc nuôi ở nhà đó. Nhớ hôn? Trâu đó. Phúc : - Ừ. Hs3 : - Đúng rồi, Ở trong nhà. (…) Hs1 : - Hà, Hà. “Cày đồng đang buổi ban trưa? Hả? Hà : - “Cày đồng đang buổi ban trưa Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày” (…) Hs1 : - Thân hình của con trâu như…như là gì ta? Như gì ta? Hs1 : - Đợi tui nghĩ xong chắc tới ngày mai luôn? Hs1 : - Ê, ê. Như một bức tượng được hôn? Hs2 : - Tui hổng biết nữa. Hs3 : - Thân hình vạm vỡ… Hs1 : - Chân? Hs1 : - Thấp và ngắn là sao? Tui thấy dài lắm mà? Hs2 : - Thấp lắm. Hổng có cao đâu? Hs1 : - Nhưng mà nó dài lắm mà? Hs2 : - Sao dài? Chân nó lùn ịch. Chân ngắn như chân heo nhưng mà nó dài hơn chút. (…) Hs1 : - Ê, ủa bụng nó có xệ hôn vậy, Hằng? Hs2 : - Để tao vẽ con trâu cho mày coi nè. Chờ chút nghen. Hs1 : - Vẽ cái hình, thân nó được rồi. Hs2 : - Nè, cái thân nó nè. Ngốc. Đó thấy chưa? Hs1 : - Chưa thấy cái bụng của nó? Hs2 : - Cái bụng của nó đây nè. Chờ chút. Hs1 : - Vừa thôi. Giống bụng mấy bà bầu quá. (…) Hs1 : - Nhưng mà nói cái bụng nó to bằng cái gì đó? Hs2 : - Hả? Hs1 : - Cái bụng nó to bằng cái ghe. Hs2 : - Ghe hả? Hs2 : - (Cười). Bái phục, bái phục. Có trí tưởng tượng phong phú. Bái phục, bái phục! (Cô Trang,TLV9, 52’40”) Rec1 2: Gv : - Tác giả nhớ lại kỉ niệm sâu sắc nào trong thời thơ ấu của mình? Hs : - (Giơ tay) Gv : - Nhật Hiệp. Nhật Hiệp : - Thưa cô, đi học. Gv : - Cái gì đi học? Nhật Hiệp : - Lần đầu tiên đi học. Đó là cái lần đầu tiên mà tác giả đi học, nhân vật “tôi” đi học. Rồi, cô cám ơn ngồi xuống. (TLV8, 25”) Rec1 3: Gv : - Sự hồi tưởng về cái lần đầu tiên đi học đã gợi lên những ấn tượng gì trong lòng tác giả? Hs : - …. Gv : - Chẳng hạn như, những ấn tượng trên con đường đi học, lúc đến sân trường, bước vào lớp…thì đó là những ấn tượng gì? Hs : -... Gv : - Trong mỗi không gian, thời gian như thế … Â ́n tượng rất sâu đậm. Đó là những ấn tượng gì theo từng không gian một. Hs : -..... Gv chỉ định : - Thành. Thành : - Thưa cô, là… Gv : - Thế em học văn bản “Tôi đi học”chưa? Như vậy toàn bộ văn bản là dòng hồi tưởng của tác giả về cái ngày đầu tiên đi học. Và sự hồi tưởng ấy em thấy được cái ấn tượng trong lòng tác giả. Đó là những ấn tượng gì? Thành : - Thưa cô, lần đầu tiên… Gv : - Em thấy tâm trạng, cảm giác của nhân vật tôi trong ngày đầu tiên đi học như thế nào? Thành : - Hồi hộp. Gv : - Hồi hộp. Thành : - Lo sợ. Gv : - Lo sợ. Rồi còn gì nữa hôn? Thành : - Hồn nhiên. Gv : - Hồn nhiên rất đáng yêu. Đặc biệt đó là cảm giác gì? Thành : - Mới lạ cô. Gv : - Mới lạ. Nó mới mẻ vô cùng. Và những tình cảm rất là trong sáng. Được chưa? Ngồi xuống. (Gv cho Hs ghi bài) (TLV8, 2’18”) Rec1 4: Gv : - Đối tượng trong văn bản “Tôi đi học” là ai? Hs1 : - Tác giả. Gv : - Cô đâu biết tác giả là ai? Em phải nhìn trong văn bản. Đó là ai mới được? Thành. Thành : - Thưa cô, đối tượng là nhân vật tôi. Gv : - Đối tượng trong văn bản “Tôi đi học” là nhân vật tôi. Đúng chưa? Mà viết về điều gì của nhân vật tôi vậy? Thành : - Viết về cảm xúc lần đầu tiên nhân vật tôi đến trường. Gv : - Lần đầu tiên nhân vật tôi đến trường trong cái cảm giác bỡ ngỡ, mới mẻ, trong sáng và trang trọng. Thì toàn bộ cái này thâu tóm vấn đề, người ta gọi là chủ đề văn bản. Vậy chủ đề văn bản là gì? Hs : -... Gv : - Em hiểu thế nào chủ đề văn bản? Lớp trưởng. Lớp trưởng : - Thưa cô, chủ đề là… Gv : - Chủ đề là cái gì? Lớp trưởng : - Là đối tượng và vấn đề chính mà văn bản biểu đạt. Gv : - À, chủ đề là đối tượng mà vấn đề chính mà văn bản biểu đạt. Như vậy, trong văn bản “Tôi đi học” đối tượng là ai? Hs2 : - Đối tượng là nhân vật tôi. Gv : - Còn vấn đề chính ở đây là vấn đề nào? Hs : - Đi học. Nhân vật tôi đi học. (TLV8, 2’12”) ._.