Chính sách của các vương triều Việt Nam đối với người Hoa

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN HUYØNH NGOÏC ÑAÙNG CHÍNH SAÙCH CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ LÒCH SÖÛ Thaønh phoá Hoà Chí Minh-2005 ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN HUYØNH NGOÏC ÑAÙNG CHÍNH SAÙCH CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA Chuyeân ngaønh Lòch söû Vieät Nam Maõ soá: 62 22 54 01 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ LÒCH SÖÛ Thaønh phoá Hoà Chí Minh-2005 MUÏC LUÏC Trang phuï bìa Lôøi cam ñoan MUÏC LUÏC DAÃN LUAÄN trang 01 CHÖÔNG 1: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM TÖØ THÔØI LYÙ, TRAÀN TRÔÛ VEÀ TRÖÔÙC 17 1.1 KIEÅM SOAÙT VAØ HAÏN CHEÁ NHAÄP CAÛNH NHÖNG COÙ ÖU TIEÂN NÔÙI LOÛNG VÔÙI NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG ÑAËC BIEÄT 19 1.2. TUYØ VAØO TÖØNG ÑOÁI TÖÔÏNG MAØ TAÄP TRUNG HAY KHOÂNG TAÄP TRUNG CÖ TRUÙ 23 1.3. TRAÂN TROÏNG ÖU ÑAÕI CAÙC TRÍ THÖÙC NHO GIAÙO VAØ PHAÄT GIAÙO 25 1.4. KHOÂNG KYØ THÒ, AÙP CHEÁ VEÀ VAÊN HOAÙ 31 1.5. AN NINH QUOÁC GIA LAØ TOÁI THÖÔÏNG 32 CHÖÔNG 2: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM THÔØI KYØ TÖØ SAU MINH THUOÄC ÑEÁN ÑAÀU TRIEÀU NGUYEÃN 39 2.1. CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CHÍNH QUYEÀN LEÂ-TRÒNH ÔÛ ÑAØNG NGOAØI 40 2.2. CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CHÍNH QUYEÀN BAÉC TRIEÀU HOÏ MAÏC 2.3. CHÍNH SAÙCH CUÛA CHÍNH QUYEÀN ÑAØNG TRONG ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA 53 57 2.4. CHÍNH SAÙCH CUÛA CHÍNH QUYEÀN TAÂY SÔN ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA 75 CHÖÔNG 3: CHÍNH SAÙCH CUÛA TRIEÀU NGUYEÃN ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA 89 3.1. KIEÅM SOAÙT CHAËT CHEÕ VEÀ NHAÄP CAÛNH VAØ CÖ TRUÙ 91 3.2. VEÀ TOÅ CHÖÙC BANG VAØ MINH HÖÔNG XAÕ 99 3.3. PHAÂN ÑÒNH RIEÂNG BIEÄT VEÀ LEÄ THUEÁ 106 3.4. NHÖÕNG ÖU ÑAÕI VAØ CAÂM ÑOAÙN VEÀ KINH TEÁ 125 3.5. NHU VIEÃN 139 3.6. NHÖÕNG THEÁ HEÄ NGÖÔØI MINH HÖÔNG 148 3.7. ÑOÁI PHOÙ VÔÙI CAÙC HOAÏT ÑOÄNG XAÂM PHAÏM AN NINH QUOÁC GIA 161 KEÁT LUAÄN 179 CHUÙ GIAÛI 190 DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO PHUÏ LUÏC DAÃN LUAÄN Ngöôøi Hoa laø moät thaønh phaàn trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam. Trong lòch söû, chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø yeáu toá quan troïng goùp phaàn laøm cho ngöôøi Hoa luoân gaén boù vôùi coäng ñoàng caùc daân toäc vaø coù nhöõng coáng hieán quan troïng trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc Vieät Nam. Luaän aùn "Chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa" khaûo saùt veà caùc noäi dung, ñaëc ñieåm, tính chaát cuõng nhö nhöõng taùc ñoäng nhieàu maët cuûa chính saùch aáy trong tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû, döôùi thôøi caùc vöông trieàu Vieät Nam. 1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu 1.1. Veà thöïc tieãn: Söï nghieäp coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc ñoøi hoûi huy ñoäng taát caû caùc nguoàn löïc quoác gia, caû trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc. Ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vôùi beà daøy vaø söï ña daïng veà vaên hoùa, vôùi caùc tieàm naêng vaø theá maïnh veà kinh teá luoân laø moät nguoàn löïc phaùt trieån quan troïng. Ngöôøi Hoa coù khieáu veà kinh doanh. Caùc quan heä kinh teá cuûa hoï caøng ñaùng löu yù. Ngay töø theá kyû thöù XVII, ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ coù nhöõng quan heä kinh teá vôùi caùc trung taâm thöông maïi lôùn ôû caùc nöôùc Nam ñaûo, caû Thaùi Lan, Nhaät Baûn vaø caùc ñoâ thò lôùn vuøng duyeân haûi ñoâng Nam Trung Quoác. Nhöõng quan heä kinh teá ñoù vaãn tieáp tuïc döôùi thôøi trieàu Nguyeãn, cho duø luùc ñoù chính saùch troïng noâng öùc thöông vaø beá quan toûa caûng chi phoái naëng neà. Döôùi thôøi thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp vaø mieàn Nam thuoäc chính quyeàn Saøi Goøn, quan heä kinh teá giöõa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vaø caùc taäp ñoaøn kinh teá Hoa kieàu trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ ñaëc bieät khaêng khít, nhaát laø treân caùc lónh vöïc xuaát nhaäp khaåu, ñaàu tö phaùt trieån coâng nghieäp, hoaït ñoäng tín duïng ngaân haøng…Trong nhöõng naêm qua, theo ñöôøng loái ñoåi môùi cuûa ñaát nöôùc, caùc quan heä kinh teá, taøi chính giöõa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vôùi thaân nhaân cuûa hoï vaø vôùi caùc taäp ñoaøn kinh teá lôùn ôû Ñaøi Loan, Singapore, Thaùi Lan vaø caùc nöôùc khaùc chaúng nhöõng ñaõ noái laïi maø coøn phaùt trieån khaù ña daïng, phong phuù vaø nhieàu tieàm naêng veà voán , coâng ngheä hieän ñaïi, thò tröôøng vaø quan heä hôïp taùc. Tieàm naêng phaùt trieån cuûa ngöôøi Hoa khoâng chæ treân laõnh vöïc kinh teá. Beà daøy vaø söï ña daïng veà vaên hoùa cuûa hoï cuõng raát ñaùng löu yù. Trong lòch söû Vieät Nam, caùc tieàm naêng theá maïnh ñoù cuûa ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc caùc vöông trieàu Vieät Nam töøng böôùc phaùt huy vaø ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh quaû nhaát ñònh. Traûi qua caùc thôøi kyø lòch söû, caùc theá heä ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ soáng, traên trôû, haønh ñoäng vì moät töông lai phoàn vinh, toát ñeïp cho ngay chính vuøng ñaát maø hoï ñang soáng. Caùc hoaït ñoäng thöông maïi cuûa hoï goùp phaàn hình thaønh caùc trung taâm kinh teá vaø nhöõng ñoâ thò ñaàu tieân cuûa Vieät Nam. Ngöôøi Hoa cuõng ñaõ coù nhöõng coáng hieán nhaát ñònh trong buoåi ñaàu hình thaønh vaên hoùa Ñaïi Vieät. Nhöõng tröôùc taùc coù giaù trò nhieàu maët cuûa caùc taùc giaû ngöôøi Hoa xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu trong lòch söû Vieät Nam; taát caû ñeàu mang hôi thôû vaø maøu saéc cuoäc soáng cuûa Vieät Nam. Maët khaùc, trong kyù öùc lòch söû cuûa haøng haøng lôùp lôùp caùc theá heä ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam luoân ñaày aép nhöõng kyû nieäm vaø bieåu töôïng toát ñeïp veà tình ñoaøn keát, cuøng chung vai saùt caùnh lao ñoäng vaø chieán ñaáu ñeå xaây döïng vaø baûo veä cuoäc soáng yeân bình. Trong thöïc teá, caùc vöông trieàu Vieät Nam trong lòch söû ñaõ thöïc thi nhöõng noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa maø giaù trò kinh nghieäm cuûa noù raát ñaùng löu yù ñeå tham khaûo trong vieäc xaây döïng vaø hoaøn thieän ñöôøng loái chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa hieän nay. Trong nhöõng naêm qua, thöïc hieän ñöôøng loái ñoaøn keát daân toäc cuûa Ñaûng, chuùng ta ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng trong vieäc taäp hôïp, ñoäng vieân ñoàng baøo ngöôøi Hoa tích cöïc tham gia phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ñaát nöôùc. Ñoù laø keát quaû töø vieäc phaùt huy taùc duïng caùc chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa maø chuùng ta ñaõ xaây döïng neân trong quaù trình ñuùc keát lyù luaän vaø kinh nghieäm thöïc tieãn coâng taùc vaän ñoäng ngöôøi Hoa keå töø khi Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam ra ñôøi vaø hoaït ñoäng laõnh ñaïo caùch maïng Vieät Nam. Coâng vieäc ñuùc keát lyù luaän, thöïc tieãn ñeå xaây döïng chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa vaãn coøn ñang tieáp tuïc. Trong ñoù, vieäc xem xeùt, tham khaûo nhöõng thaønh töïu, haïn cheá trong chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laø thaät söï caàn thieát, coù yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn, ñeå laøm sao chuùng ta phaùt huy ñöôïc moïi tieàm naêng theá maïnh cuûa ñoàng baøo ngöôøi Hoa, höôùng vaøo söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. 1.2. Veà maët khoa hoïc Nghieân cöùu ñeà taøi “Chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa” nhaèm goùp phaàn toång keát moät böôùc coù heä thoáng noäi dung, tính chaát, ñaëc ñieåm cuøng caùc taùc ñoäng nhieàu maët trong chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa baét ñaàu di cö sang Vieät Nam töø thôøi Baéc thuoäc. Sang thôøi Vieät Nam töï chuû, traûi qua caùc vöông trieàu, thôøi naøo Vieät Nam cuõng tieáp nhaän nhieàu ngöôøi Hoa di cö sang vì nhieàu lyù do. Lôùp tröôùc, lôùp sau, ngöôøi ñaõ nguï cö laâu daøi tieáp noái nhöõng ngöôøi môùi ñeán, daãn ñeán soá löôïng ngöôøi Hoa ngaøy caøng ñoâng vaø luoân bieán thieân. Ñaây laïi laø moät boä phaän daân cö coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng, ñaïi dieän cho trình ñoä vaên hoùa vaø kyõ thuaät tieâu bieåu cuûa thôøi ñaïi, laïi xuaát phaùt töø moät nöôùc Trung Hoa naèm lieàn keà Vieät Nam, luoân laø hình maãu veà vaên hoùa vaø thieát cheá chính trò maø vöông trieàu naøo cuûa Vieät Nam cuõng buoäc phaûi nhaän saéc phong ñeå coù vò trí chính thoáng…Taát caû ñoøi hoûi nhaø caàm quyeàn Vieät Nam thôøi naøo cuõng phaûi löu yù ñeán vaø heä quaû laø nhöõng noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa hình thaønh vaø ñi vaøo thöïc tieãn. Töøng vöông trieàu coù noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thích öùng vôùi nhöõng ñaëc ñieåm kinh teá xaõ hoäi cuûa lòch söû ñöông thôøi. Noäi dung chính saùch aáy coù söï khaùc bieät nhaát ñònh so vôùi chính saùch ñoái vôùi caùc nhoùm toäc ngöôøi khaùc ôû Vieät Nam. Caùc vöông trieàu tieáp noái nhau, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu cuõng lieân tuïc thöïc thi trong lòch söû vôùi söï keá thöøa. Nhö vaäy, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø moät thöïc teá lòch söû, hieän dieän nhö moät phaàn trong chính saùch ñoái noäi cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam nhöng laïi coù quan heä raát bieän chöùng vôùi ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam vaø boái caûnh quan heä Vieät Nam-Trung Quoác; ñoàng thôøi phaûn aùnh moät phaàn nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát cuûa yù thöùc heä phong kieán Vieät Nam. Vôùi nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát nhö vaäy, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam xöùng ñaùng ñöôïc nghieân cöùu ñeå böôùc ñaàu toång keát moät caùch coù heä thoáng vaø khoa hoïc, môû ra höôùng nghieân cöùu laâu daøi, chuyeân saâu veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa chính quyeàn Vieät Nam trong lòch söû töø khi laäp quoác cho ñeán nay. Nhö treân ñaõ neâu, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam vöøa phaûn aùnh yù thöùc heä phong kieán Vieät Nam, vöøa coù lieân quan tröïc tieáp ñeán ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Vieät Nam maø trong ñoù, suoát chieàu daøi lòch söû (thaäm chí caû trong thôøi kyø hieän nay), nhaân toá Trung Quoác luoân giöõ vai troø chi phoái quan troïng. Cho neân, nghieân cöùu veà noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam seõ goùp phaàn tìm hieåu theâm veà noäi dung, ñaëc ñieåm, tính chaát ñöôøng loái ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam, qua ñoù nhaän thöùc ñaày ñuû hôn veà lòch söû coå, trung ñaïi Vieät Nam. 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu: Ñoái töôïng nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn laø noäi dung, ñaëc ñieåm, tính chaát chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa, töø Ngoâ, Ñinh Leâ, Lyù, Traàn… ñeán trieàu Nguyeãn, treân taát caû caùc phöông dieän chính trò, kinh teá, vaên hoùa… caû veà maët ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa noäi dung chính saùch. Caùc noäi dung naøy seõ ñöôïc nghieân cöùu trình baøy theo trình töï lòch söû cuûa caùc vöông trieàu, coù phaân tích, ñoái chieáu nhöõng ñieåm keá thöøa, gioáng nhau hoaëc khaùc nhau giöõa caùc vöông trieàu. Trong töøng maët cuûa noäi dung chính saùch, luaän aùn seõ coá gaéng ruùt ra ñöôïc nhöõng vaán ñeà coát yeáu, coù lieân quan ñeán boái caûnh lòch söû ñaëc tröng cuûa töøng thôøi kyø lòch söû. Ñoái töôïng caàn thieát phaûi ñeà caäp laø nhöõng noäi dung lieân quan tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeán noäi dung chính cuûa luaän aùn. Ñoù laø lòch söû di cö cuûa ngöôøi Hoa vaøo Vieät Nam vaø caùc vaán ñeà lieân quan, ñaëc bieät laø quaù trình hình thaønh caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa dieãn ra vaøo ñaàu theá kyû XVII vaø thôøi gian sau ñoù. Ñoù laø boái caûnh lòch söû cuøng nhöõng ñaëc tröng noåi baät cuûa thôøi ñaïi chi phoái tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeán chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa; trong boái caûnh ñoù coù khi phaûi ñi saâu giôùi thieäu, phaân tích nhöõng dieãn bieán lòch söû khoâng phaûi cuûa Vieät Nam maø cuûa Trung Quoác hay cuûa caùc quoác gia khaùc trong vuøng vì noù coù lieân quan tröïc tieáp ñeán noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam. Noùi chung, ñoù laø nhöõng noäi dung thuoäc caùc khoa hoïc chuyeân ngaønh coù lieân quan ñeán ñeà taøi vaø noäi dung nghieân cöùu chính. Ñeå laøm roõ nhöõng noäi dung nghieân cöùu chính yeáu, luaän aùn seõ daønh dung löôïng phuø hôïp ñeå giôùi thieäu vaø laøm roõ nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc coù lieân quan tröïc tieáp ñeán ñeà taøi. Noäi dung caùc khaùi nieäm naøy seõ ñöôïc giôùi thieäu baèng caùch taäp hôïp nhöõng thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc keát hôïp vôùi nhöõng noäi dung nghieân cöùu ñoäc laäp cuûa luaän aùn. Nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc ñaùng quan taâm nhö “ngöôøi Hoa”, “Minh Höông”, “Thanh Haø”… seõ ñöôïc giôùi thieäu ôû caùc chöông muïc thích öùng. Khaùi nieäm “ ngöôøi Hoa” ñaõ ñöôïc nhieàu taùc giaû trong ngoaøi nöôùc ñeà caäp töø nhieàu goùc ñoä khaùc nhau. Trong coâng trình The Encyclopedia of the Chinese Overseas caùc taùc giaû ñaõ ñöa vaø khaùi nieäm ngöôøi Hoa ( Overseas Chinese hay Chinese Overseas) bao goàm nhöõng ngöôøi coù huyeát thoáng Trung Hoa xuaát phaùt töø Trung Hoa luïc ñòa, töø Ñaøi Loan, töø Hong Kong, ra nöôùc ngoaøi vì lyù do kinh teá, chính trò, baèng con ñöôøng du hoïc, xuaát khaåu lao ñoäng…hieän ñang soáng oån ñònh ôû nöôùc ngoaøi nhöng khoâng coù quoác tòch Trung Quoác; coù söï phaân bieät giöõa nhöõng ngöôøi naøy vôùi nhöõng ngöôøi Hoa lai vaø vôùi Hoa kieàu. Rieâng Li Tana, cuõng trong coâng trình naøy coù baøi vieát chuyeân ñeà veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ chuù yù ñeán hai teân goïi “Chuù Khaùch” (Uncle Guest) vaø ngöôøi “Taøu” (Tau people). Li Tana cho raèng teân goïi ngöôøi Taøu laø gaén vôùi loaïi ghe thuyeàn lôùn maø ña soá ngöôøi Trung Hoa ñaõ duøng noù ñeán Vieät Nam ñeå buoân baùn, nhöng cuõng gaén vôùi teân goïi cöôùp bieån Taøu O ñaõ tung hoaønh nhieàu naêm treân vuøng bieån Ñoâng; noùi chung, noù chæ nhöõng lôùp ngöôøi coù theå mang ñeán cho ngöôøi Vieät Nam baûn xöù caû cô hoäi (laøm aên buoân baùn) vaø tai hoïa thaûm khoác cuûa söï cöôùp boùc vaø taøn saùt. Nhö vaäy teân goïi "Ngöôøi Taøu" chæ lieân heä ñeán phöông tieän ñi laïi cuûa di daân hoaëc laø phöông tieän hoaït ñoäng cöôùp boùc cuûa boïn cöôùp bieån, khoâng chöùa ñöïng ñaày ñuû ñaëc ñieåm, tính chaát cuûa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam do vaäy ñaây khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm ñaùng löu yù. Taùc giaû Chaâu Haûi trong coâng trình “Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam” löu yù raèng ñeå vaán ñeà ñôõ phöùc taïp, khaùi nieäm ngöôøi Hoa bao goàm “…Taát c û nhöõng ngöôøi di cö töø ñaát nöôùc Trung Hoa ñeán caùc nöôùc trong khu vöïc, vaø khaùi nieäm ñoù thuoäc phaïm truø bieán ñoåi chöù khoâng phaûi laø moät phaïm truø oån ñònh. Ñoù laø khaû naêng chuyeån töø khaùi nieäm “Hoa kieàu” ñeán khaùi nieäm “ngöôøi Hoa” vaø ñeán moät thôøi ñieåm lòch söû naøo ñoù hoï khoâng coøn laø Hoa nöõa. Vaø cuøng vôùi noù, nhöõng hình thöùc lieân keát coäng ñoàng cuõng bieán ñoåi theo vaø mang yù nghóa cuûa moät thöïc theå chính trò, kinh teá, vaên hoùa vaø xaõ hoäi…” YÙ kieán naøy cuûa taùc giaû Chaâu Haûi raát ñaùng löu yù trong phöông phaùp tieáp caän, nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa vaø chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Taùc giaû Traàn Khaùnh trong coâng trình nghieân cöùu coù teân “Ngöôøi Hoa trong Xaõ hoäi Vieät Nam” ñaõ ñöa ra noäi dung khaùi nieäm “Ngöôøi Hoa “ raát ñaùng löu yù: “…Ngöôøi Hoa laø nhöõng ngöôøi goác Haùn hay bò Haùn hoùa, soáng töông ñoái oån ñònh, thöôøng xuyeân taïi caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ, ñaõ nhaäp tòch nöôùc sôû taïi, coøn giöõ ñöôïc nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa neàn vaên hoùa Trung Hoa vaø töï nhaän mình laø ngöôøi Hoa. Hoï laø nhöõng coäng ñoàng daân nhaäp cö coù nguoàn goác Trung Hoa ít hoaëc chöa bò ñoàng hoùa, laø nhöõng nhoùm toäc ngöôøi ñang trong quaù trình lieân keát hoùa daân toäc, moät boä phaän daân cö, daân toäc cuûa caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ, ñang töøng böôùc ñieàu chænh, hoäi nhaäp vaøo caùc theå cheá kinh teá-xaõ hoäi, chính trò vaø vaên hoùa cuûa töøng quoác gia-daân toäc, khu vöïc vaø quoác teá…” [34, tr. 35]. Khaùi nieäm ngöôøi Hoa cuûa taùc giaû Traàn Khaùnh ñöôïc luaän aùn naøy tham khaûo vaø vaän duïng caùc noäi dung phuø hôïp trong khaùi nieäm, theo höôùng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi. “Ngöôøi Hoa” laø khaùi nieäm trung taâm cuûa luaän aùn. Noù khu bieät phaïm vi nghieân cöùu cuûa ñeà taøi. Trong luaän aùn, khaùi nieäm ngöôøi Hoa ñöôïc duøng laø ñeå chæ nhöõng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, phaûi gaén vôùi boái caûnh xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam töø trieàu Nguyeãn trôû veà tröôùc chöù khoâng phaûi laø ngöôøi Hoa hieän nay hay ngöôøi Hoa chung chung cuûa baát cöù thôøi ñaïi naøo, ôû baát cöù quoác gia, khu vöïc naøo treân theá giôùi. Do vaäy, tham khaûo vaø vaän duïng caùc ñònh nghóa khaùi nieäm ngöôøi Hoa cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc, luaän aùn khoâng ñeà ra noäi dung khaùi nieäm môùi maø ñi vaøo cô caáu thaønh phaàn, ñoái töôïng cuûa noäi dung khaùi nieäm ngöôøi Hoa chæ ôû Vieät Nam, laø ñoái töôïng chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam. Ñoù laø: - Nhöõng ngöôøi coù goác Haùn (hoaëc ñaõ Haùn hoùa); ñeán töø Trung Quoác vaø töø caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa haûi ngoaïi hoaëc sinh ñeû taïi Vieät Nam; soáng oån ñònh vaø thöôøng xuyeân ôû Vieät Nam, ñaõ ñöôïc ghi teân vaøo soå boä nhaân khaåu Vieät Nam hay soå boä cuûa caùc Bang, laø thaàn daân hay chöa laø thaàn daân cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam nhöng coù nhöõng quyeàn lôïi vaø nghóa vuï nhaát ñònh do chính quyeàn sôû taïi quy ñònh; veà cô baûn vaãn coøn giöõ vaên hoùa Trung Hoa vaø töï nhaän mình laø ngöôøi Hoa. - Nhöõng ngöôøi soáng ôû Vieät Nam coù teân laø Minh Höông vaø nhöõng ngöôøi coù nguoàn goác Hoa trong caùc ñôn vò haønh chính, toå chöùc coù teân Minh Höông, Thanh Haø, Ñaïi Minh khaùch phoá cuûa Vieät Nam trong khoaûng thôøi gian töø theá kyû XVII ñeán giöõa cuoái theá kyû XIX. - Bao goàm caû nhöõng nhoùm ngöôøi Hoa vì nhieàu lyù do chaïy sang Vieät Nam hoaït ñoäng nhö nhöõng toaùn thoå phæ ôû vuøng thöôïng du mieàn Baéc; caû nhöõng khaùch thöông ngöôøi Hoa do coâng vieäc laøm aên buoân baùn phaûi thöôøng xuyeân truù nguï daøi ngaøy ôû Vieät Nam; vaø caû nhöõng ngöôøi Hoa ñi bieån gaëp naïn, phaûi leân bôø vaø soáng daøi ngaøy hay ngaén ngaøy, thaäm chí ôû laïi, soáng laâu daøi ôû Vieät Nam... Vieäc xaùc ñònh noäi haøm cuûa khaùi nieäm ngöôøi Hoa nhö vaäy seõ giuùp cho luaän aùn thuaän tieän hôn trong trieån khai ñeà taøi. Nhö teân goïi cuûa luaän aùn, noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät nam töø Ngoâ, Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn…ñeán trieàu Nguyeãn laø ñoái töôïng nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn, thích öùng vôùi khoaûng thôøi gian töø sau Baéc thuoäc ñeán naêm 1884. Töø naêm 1884 ñeán naêm 1945, trieàu Nguyeãn tuy coù toàn taïi nhöng thöïc chaát quyeàn cai trò trong tay thöïc daân Phaùp, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa luùc ñoù hoaøn toaøn do ngöôøi Phaùp xaây döïng, phuïc vuï cho quyeàn lôïi vaø caùc möu ñoà chính trò cuûa ngöôøi Phaùp. Do vaäy, luaän aùn khoâng ñeà caäp ñeán. 3. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà. Vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa treân theá giôùi ñöôïc nhieàu nôi tieán haønh khaù qui moâ. Caû ôû Trung Quoác vaø Ñaøi Loan, haøng loaït coâng trình nhieân cöùu ñaõ ñöôïc tieán haønh treân caùc phöông dieän: lòch söû di cö, caùc tieàm naêng phaùt trieån, caùc toå chöùc xaõ hoäi vôùi caùc khuynh höôùng chính trò, quaù trình vaø vieãn caûnh hoäi nhaäp baûn ñòa...Caùc nöôùc AÂu, Myõ cuõng raát quan taâm nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa. Gaàn ñaây treân maïng internet, toå chöùc "Overseas Chinese Study" ñaõ laäp ra ñöôïc moät thö muïc chuyeân veà ngöôøi Hoa treân theá giôùi vôùi 437 teân ñaàu saùch, coâng trình khoa hoïc vaø taøi lieäu lieân quan ñaõ ñöôïc xuaát baûn, nghieân cöùu veà taát caû caùc maët ñôøi soáng cuûa ngöôøi Hoa ôû haàu heát caùc nöôùc treân haønh tinh. Ñieàu ñoù cho thaáy vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ñöôïc nhieàu quoác gia vaø caùc toå chöùc quoác teá tham gia, soá löôïng coâng trình xuaát baûn ñaõ coù nhieàu. Vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa soáng ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ cuõng ñöôïc quan taâm vôùi nhieàu coâng trình quan troïng ñaõ ñöôïc xuaát baûn. Toå chöùc Asian Study ñaõ taäp hôïp ñöôïc moät thö muïc treân 200 taøi lieäu choïn loïc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù coù ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, Laøo, Campuchia, coù teân caû nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa cuûa caùc nhaø khoa hoïc Vieät Nam. Trong soá naøy coù hai coâng trình tieâu bieåu nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ raát ñaùng quan taâm laø The Chinese in the Southeast Asia cuûa Victor Purcell, xuaát baûn töø nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû tröôùc vaø The Encyclopedia of the Chinese Overseas, do Lynn Pan chuû bieân, xuaát baûn gaàn ñaây ôû Singapore. Trong hai coâng trình naøy, caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ ñaõ ñöôïc khaûo saùt treân nhieàu maët vôùi nhieàu soá lieäu thoáng keâ vaø nhöõng tö lieäu lòch söû lieân quan. Phaàn nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam cuõng ñöôïc theå hieän khaù nghieâm tuùc. Tuy nhieân, caùc nhaø nghieân cöùu nöôùc ngoaøi cuûa hai coâng trình naøy khi vieát veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, do nhieàu lyù do khaùc nhau, moät phaàn do xuaát Phaùt töø muïc ñích nghieân cöùu rieâng ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh ñaùnh giaù thieáu chính xaùc khaùch quan, nhieàu choã nhaàm laãn veà tö lieäu. Soá löôïng caùc taùc giaû vaø coâng trình nghieân cöùu chuyeân veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam coù khaù nhieàu. Trong thôøi Phaùp thuoäc, ñaùng löu yù laø Theá löïc khaùch truù vaø vaán ñeà di daân vaøo Nam Kyø cuûa Ñaøo Trinh Nhaát, xuaát baûn naêm 1924, baèng tieáng Vieät; La Formation et L' Evolution du Village de Minh-Höông (Faifo), xuaát baûn naêm 1941, baèng tieáng Phaùp cuûa oâng Nguyeãn Thieän Laâu, chuyeân khaûo veà quaù trình hình thaønh laøng Minh Höông ôû Hoäi An vaø baøi vieát cuûa Emile Gaspardon veà Maïc Cöûu vaø ñaát Haø Tieân (Un Chinois de mers du sud le fondateur de Ha-tieân), xuaát hieän treân Journal Asiatique naêm 1952. Caùc chuyeân khaûo naøy ñaõ giuùp ích khaù nhieàu cho caùc nhaø nghieân cöùu ñi sau tieáp tuïc xem xeùt veà moät soá vaán ñeà cuï theå lieân quan ñeán ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Töø sau naêm 1954, ôû mieàn Nam Vieät Nam coù moät soá coâng trình chuyeân khaûo veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, trong ñoù ñaùng löu yù laø coâng trình Vietnam: The First Five years cuûa Father Raymond J. De Jaegher, xuaát baûn naêm 1959, trong ñoù coù phaàn The Chinese in Vietnam, khaûo saùt khaù tæ mæ veà tình hình caùc maët cuûa ngöôøi Hoa ôû mieàn Nam Vieät Nam. Coù theå xem ñaây laø phaàn nghieân cöùu boå trôï töø phía Hoa Kyø cho vieäc ñònh höôùng chính saùch cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm. Do ñaëc ñieåm ñoù, giaù trò khoa hoïc cuûa coâng trình naøy bò laán aùp haàu heát bôûi yù ñoà chính trò. Sau ñoù, laàn löôït xuaát hieän nhieàu baøi vieát vaø moät soá coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaùng löu yù nhö luaän aùn Tieán só Ñaïi hoïc Sorbon cuûa Tsai Maw Kuey (moät ngöôøi Hoa Chôï Lôùn du hoïc ôû Phaùp), caùc luaän vaên Cao hoïc Quoác Gia Haønh chính Saøi Goøn, caùc baøi vieát cuûa giaùo sö Chen Ching Ho (Traàn Kinh Hoøa) vaø caùc hoïc giaû Saøi Goøn ñaêng treân caùc taïp chí Ñaïi Hoïc, Queâ Höông, Vieät Nam Khaûo Coå Taäp san, Vaên Hoùa Nguyeät san…Khuynh höôùng vaø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû treân coøn coù nhieàu vaán ñeà phaûi tieáp tuïc thaûo luaän theâm, nhöng caùc coâng trình nghieân cöùu lôùn nhoû ñoù goùp phaàn nhaát ñònh vaøo nguoàn tö lieäu vaø caùc quan ñieåm nhìn nhaän vaán ñeà cho caùc nhaø nghieân cöùu ñi sau. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa thôøi kyø naøy caàn ñaëc bieät löu yù ñeán giaù trò khoa hoïc trong caùc baøi vieát cuûa Traàn Kinh Hoøa (Chen Ching Ho) veà caùc ñieåm tuï cö cuûa ngöôøi Hoa coù töø thôøi Ñaøng Trong nhö laøng Minh Höông, phoá Thanh Haø ôû Thuaän Hoùa (Hueá), laøng Minh Höông ôû Hoäi An, ñaát Haø Tieân vaø hoï Maïc… khaûo saùt veà nhieàu vaán ñeà quan troïng trong lòch söû di cö cuûa ngöôøi Hoa cuõng nhö quaù trình hình thaønh caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Sau naêm 1975, ôû Vieät Nam ñaõ dieãn ra nhöõng bieán ñoäng chính trò, xaõ hoäi quan troïng, moät soá söï kieän ñoù coù lieân quan tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Moät soá coâng trình nghieân cöùu quan troïng ñaõ nhanh choùng ñaùp öùng vieäc quan taâm tìm hieåu veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam veà caùc vaán ñeà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi…lieân quan. Khi Vieät nam böôùc vaøo thôøi kyø Ñoåi môùi, vaán ñeà ngöôøi Hoa caøng ñöôïc quan taâm nghieân cöùu nhieàu hôn. Nhieàu cuoäc hoäi thaûo quoác gia vaø nhöõng coâng trình caáp Nhaø nöôùc ñaõ ñöôïc tieán haønh, ñaët neàn taûng cho vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa moät caùch heä thoáng vaø toaøn dieän. Ñaùng löu yù laø ñeà taøi khoa hoïc coâng ngheä caáp nhaø nöôùc (KX. 04. 12) veà “Luaän cöù khoa hoïc cho vieäc xaùc ñònh chính saùch ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam” (do Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh chuû trì töø naêm 1991-1995).Trong ñoù, caùc luaän cöù khoa hoïc quan troïng cho vieäc hình thaønh chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc xaây döïng moät caùch heä thoáng vôùi cô sôû lyù luaän vaø thöïc tieãn phong phuù. Ngoaøi ra, phaûi keå ñeán nhöõng baùo caùo khoa hoïc vaø caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Chaâu Haûi [21][22][23][24], Traàn Khaùnh [32][33][34] xuaát baûn gaàn ñaây chuyeân khaûo veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Neáu nhö vieäc nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa noùi chung ñaõ ñöôïc nhieàu taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm vaø ñaõ coù khaù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà nhieàu maët ñoái vôùi ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc coâng boá thì soá löôïng taùc giaû vaø coâng trình nghieân cöùu chuyeân veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laïi raát hieám. Naêm 1974, treân taäp san Vieät Nam Khaûo coå xuaát baûn ôû Saøi Goøn, moät nhaø nghieân cöùu ngoaïi quoác laø Furiwara Riichio ñaõ coù baøi vieát "Chính saùch ñoái vôùi daân Trung Hoa di cö cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam" [19]. Trong khuoân khoå moät baøi vieá t ngaén, ñeà taøi laïi quaù roäng, cho neân taùc giaû chæ coù theå trình baøy moät caùch raát vaén taét nhöõng nhaän ñònh cuûa oâng veà moät soá khía caïnh trong noäi dung chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi di daân Trung Hoa. Öu ñieåm cuûa baøi vieát naøy laø nhöõng nhaän xeùt cuûa taùc giaû ñaõ toû ra khaù xaùc ñaùng. Haïn cheá ôû ñaây laø thieáu tö lieäu chöùng minh, sô löôïc veà noäi dung vaø moät ñoâi choã yù kieán cuûa taùc giaû coù phaàn chuû quan, thaäm chí sai leäch. Duø sao thì ñaây coù leõ cuõng laø coâng trình nghieân cöùu ñaàu tieân veà ñeà taøi naøy. Sau naøy, naêm 1997, taùc giaû Chaâu Haûi, trong taäp taøi lieäu "Nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø vaên chöông trieàu Nguyeãn" do Nhaø Xuaát baûn Giaùo duïc aán haønh ñaõ coâng boá baøi vieát "Trieàu Nguyeãn vôùi caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam theá kyû XIX" [23]. Trong khoaûng 10 trang saùch, taùc giaû ñaõ trình baøy moät caùch coù heä thoáng noäi dung chính saùch cuûa rieâng trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa treân caùc maët nhaäp caûnh, cö truù, chuyeån quoác tòch, vaán ñeà thueá khoùa, an ninh traät töï vaø veà vaán ñeà xaõ hoäi. Baøi vieát laø moät böùc phaùc thaûo quan troïng ñeå caùc coâng trình nghieân cöùu sau naøy coù ñieàu kieän boå sung chi tieát vaø hoaøn chænh hôn veà noäi dung. Cuõng caàn noùi theâm laø cuøng vieát veà chính saùch cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa, tröôùc ñoù, naêm 1981, taùc giaû Tröông Thò Yeán ñaõ coù moät baøi vieát chuyeân ñeà "Nhaø Nguyeãn vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa" [117]. Do chæ taäp trung vaøo moät khía caïnh heïp laø chính saùch ñoái vôùi thöông nhaân ngöôøi Hoa neân taùc giaû coù ñieàu kieän ñi saâu, taäp hôïp ñöôïc nhieàu tö lieäu, trình baøy ñöôïc nhieàu noäi dung quan troïng trong noäi dung chính saùch. Tuy nhieân, thôøi ñieåm maø taùc giaû coâng boá baøi vieát naøy laø luùc quan heä Vieät Trung ñang hoài raát caêng thaúng, ñaày phöùc taïp. Khoâng khí chính trò naøy ñaõ coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñoái vôùi caùc nhaän ñònh cuûa taùc giaû theå hieän trong baøi vieát. Cuõng coù theå tìm thaáy trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Hoa noùi chung nhöõng yù kieán ôû ñoaïn naøy, ñoaïn kia cuûa taùc giaû naøy taùc giaû khaùc caùc nhaän xeùt, bình luaän veà moät soá khía caïnh trong chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Nhöôïc ñieåm chung cuûa caùc yù kieán ñoù laø chung chung, thieáu chöùng minh, phoå bieán nhaát laø sô löôïc, thieáu heä thoáng vaø chuû quan. Toùm laïi, chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa vaãn ñang laø moät ñeà taøi caàn ñöôïc toå chöùc nghieân cöùu moät caùch coù heä thoáng. 4. Nguoàn taøi lieäu vaø phöông phaùp nghieân cöùu. Nhö treân ñaõ trình baøy, lòch söû nghieân cöùu veà chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa môùi chæ böôùc ñaàu, soá löôïng taùc phaåm vaø coâng trình chuyeân khaûo chöa nhieàu. Do ñoù nguoàn taøi lieäu phuïc vuï nghieân cöùu chuyeân cho ñeà taøi naøy cuõng khaù hieám. Ñaây laø khoù khaên lôùn cuûa taùc giaû luaän aùn. Luaän aùn ñaõ taäp hôïp tö lieäu töø caùc boä chính söû Vieät Nam, nhaát laø caùc boä söû lôùn cuûa trieàu Nguyeãn, tìm trong ñoù nhöõng chi tieát lòch söû lieân quan ñeán chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, toång hôïp vaø khaùi quaùt thaønh caùc noäi dung lieân quan. Caùc boä söû lôùn cuûa Vieät Nam nhö : Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân, Ñaïi Vieät Thoâng Söû...ñaõ ñöôïc khai thaùc toái ña, coù ñoái chieáu, so saùnh vôùi nhau vaø vôùi caùc taøi lieäu ñöông thôøi ñeå taäp hôïp tö lieäu. Taát caû nhöõng chi tieát lòch söû lieân quan ñeán ngöôøi Hoa vaø chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa thôøi kyø ñaàu töï chuû veà nhaäp caûnh, cö truù, veà quaù trình thaønh laäp vaø phaùt trieån trang Vaân Ñoàn, veà tieáp xuùc vaø giao löu veà vaên hoùa, kinh teá...trong boä Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ñeàu ñöôïc luaän aùn traân troïng tuyeån choïn, söû duïng coù ñoái chieáu vôùi caùc taøi lieäu cuøng vaán ñeà vaø cuøng thôøi kyø lòch söû trong caùc boä Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân cuûa Ngoâ Thì Só, Ñaïi Vieät Thoâng Söû cuûa Leâ Quyù Ñ._.oân vaø Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc sau naøy cuûa trieàu Nguyeãn. Caùc ghi cheùp cuûa Leâ Quyù Ñoân trong Phuû Bieân Taïp Luïc, cuûa Thích Ñaïi Saùn trong Haûi Ngoaïi Kyù Söï, cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn trong Ñaïi Nam Thöïc Luïc phaàn Tieàn Bieân... ñaõ giuùp ích raát nhieàu veà tö lieäu cho phaàn nghieân cöùu veà chính saùch cuûa Ñaøng Trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Töông töï, ñoù cuõng laø nguoàn tö lieäu quan troïng trong muïc nghieân cöùu veà chính saùch cuûa chính quyeàn Leâ-Trònh ñoái vôùi Ñaøng Ngoaøi, chính saùch cuûa Baéc trieàu hoï Maïc vaø chính quyeàn Taây Sôn ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Giaù trò tö lieäu töø caùc boä söû lôùn do Quoác Söû Quaùn vaø cô quan Noäi Caùc trieàu Nguyeãn bieân soaïn nhö Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Ñaïi Nam Hoäi Ñieån Söï Leä, Minh Maïng Chính Yeáu, Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, töø caùc taùc phaåm khaûo cöùu cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, Phan Huy Chuù, Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu...laø nguoàn taøi lieäu chính cuûa luaän aùn trong chöông vieát veà chính saùch cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu vaø caùc taøi lieäu vieát chuyeân ñeà veà ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ…xuaát baûn trong, ngoaøi nöôùc ñaõ ñöôïc xem xeùt khai thaùc moät caùch thích hôïp ñeå phuïc vuï cho vieäc vieát luaän aùn, nhaát laø caùc phaàn veà lòch söû di cö, söï hình thaønh caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam coù lieân quan ñeán söï hình thaønh caùc noäi dung chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Trong ñoù, ñaùng keå nhaát laø nhöõng noäi dung vaø tö lieäu tieáp thu töø nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû trong nöôùc nhö Huyønh Löùa ("Vaøi neùt veà di daân ngöôøi Hoa ôû xöù Ñaøng Trong...", "Coâng cuoäc khai phaù traán Haø Tieân vaøo nhöõng thaäp kyû cuoái theá kyû XVII..."), Phan Xuaân Bieân ("Luaän cöù khoa hoïc cho vieäc xaùc ñònh chính saùch ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam"), Maïc Ñöôøng ("Ngöôøi Hoa ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long", "Ñoàng baøo Hoa ôû mieàn nam Vieät Nam", "Xaõ hoäi ngöôøi Hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh sau naêm 1975"...), Phan An ("Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá cuûa mieàn Nam Vieät Nam tröôùc naêm 1975", "Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá ñoái ngoaïi cuûa thaønh phoá Hoà Chí Minh"...), Chaâu Haûi ("Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam", "Dieãn bieán ñòa lyù vaø lòch söû trong quaù trình tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät-Hoa"...), Traàn Khaùnh ("Vai troø ngöôøi Hoa trong neàn kinh teá caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ", Ngöôøi Hoa trong xaõ hoäi Vieät Nam"...) vaø caùc taùc giaû ngoaøi nöôùc nhö Victor Purcell, Chen Ching Ho, Furiwara Richiio, Li Tana...trong caùc coâng trình nghieân cöùu lieân quan ñaõ neâu ôû muïc treân. Chuû nghóa Maùc Leâ-nin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh laø cô sôû lyù luaän trong phöông phaùp nghieân cöùu cuûa luaän aùn. Trong ñoù, nhöõng noäi dung cô baûn cuûa Chuû nghóa duy vaät lòch söû vaø duy vaät bieän chöùng, lyù luaän cuûa chuû nghóa khoa hoïc xaõ hoäi veà nhaø nöôùc... ñöôïc luaän aùn vaän duïng ñeå tieáp caän vaø nghieân cöùu caùc vaán ñeà veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu trong töøng thôøi kyø. Luaän aùn vaän duïng tö töôûng Hoà Chí Minh veà vaán ñeà daân toäc vaø noäi dung ñöôøng loái chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta töø tröôùc ñeán nay veà vieäc giaûi quyeát vaán ñeà daân toäc vaø quan heä daân toäc trong vieäc nhaän thöùc vaø ñònh höôùng nghieân cöùu cuûa luaän aùn. Phöông phaùp nghieân cöùu chính cuûa luaän aùn laø phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp loâ gích, trong töøng chöông muïc nhaát ñònh maø noåi leân phöông phaùp lòch söû hay loâ gích hoaëc coù söï keát hôïp caû hai phöông phaùp trong töøng noäi dung nghieân cöùu. Luaän aùn coù söû duïng caùc phöông phaùp nghieân cöùu lieân ngaønh, söû duïng caùc thaønh töïu nghieân cöùu cuûa caùc khoa hoïc nhö daân toäc hoïc, xaõ hoäi hoïc, kinh teá hoïc...vaø caû khoa hoïc veà nhaø nöôùc vaø phaùp quyeàn ñeå toå chöùc nghieân cöùu, thoáng keâ, xöû lyù, heä thoáng vaø phaân tích toång hôïp taøi lieäu, xaây döïng caáu truùc noäi dung, boá trí chöông muïc phuø hôïp. Luaän aùn cuõng söû duïng caùc phöông phaùp so saùnh ñoàng ñaïi, lòch ñaïi…ñeå xöû lyù caùc taøi lieäu, töø ñoù ruùt ra ñöôïc nhöõng noäi dung khoa hoïc lieân quan ñeán ñeà taøi. 5. Nhöõng ñoùng goùp cuûa luaän aùn. Nghieân cöùu töông ñoái ñaày ñuû vaø coù heä thoáng veà chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam ñoái vôùi ngöôøi Hoa, luaän aùn ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh veà maët khoa hoïc lòch söû. Moät soá vaán ñeà nghieân cöùu lieân quan ñeán ngöôøi Hoa tröôùc nay coøn coù yù kieán khaùc nhau nay ñaõ phaàn naøo ñöôïc luaän aùn ñi saâu lyù giaûi. Ñoù laø caùc vaán ñeà veà ngöôøi Minh Höông, veà toå chöùc Minh Höông xaõ, veà toå chöùc bang ngöôøi Hoa, veà chính saùch thueá cuûa trieàu Nguyeãn ñoái vôùi ngöôøi Hoa, veà caùc nhaân toá taïo neân söï thaønh coâng trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa Ñaøng Trong...Ñaëc bieät luaän aùn ñaõ daønh soá trang caàn thieát ñeå chöùng minh raèng söï kieän quaân ñoäi Taây Sôn taøn saùt moät luùc hôn moät vaïn ngöôøi Hoa ôû Gia Ñònh chæ laø söï vu caùo, noùi theâm cuûa Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn... Luaän aùn ñaõ coá gaéng hoaøn thaønh nhieäm vuï khoa hoïc töï ñeà ra cuûa mình laø goùp phaàn toång keát moät böôùc veà chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa trong phaïm vi yù thöùc heä phong kieán cuûa chính quyeàn Vieät Nam trong lòch söû. Töø ñoù, khoa hoïc lòch söû coù theâm ñieàu kieän ñeå coù theå nhaän thöùc ñaày ñuû theâm veà chính saùch ñoái noäi cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam, trong ñoù coù chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa. Keát quaû nghieân cöùu cuûa luaän aùn seõ goùp phaàn lyù giaûi vaø cung caáp cô sôû khoa hoïc, vôùi caùc baøi hoïc kinh nghieäm lòch söû caàn thieát ñeå tham khaûo trong vieäc ñònh ra chính saùch phuø hôïp ñoái vôùi ngöôøi Hoa, taïo ñieàu kieän ñeå hoï phaùt huy caùc tieàm naêng vaø theá maïnh, ñoaøn keát gaén boù vôùi coäng ñoàng, tích cöïc tham gia vaøo söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam. CHÖÔNG 1: CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI NGÖÔØI HOA CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU VIEÄT NAM TÖØ THÔØI LYÙ TRAÀN TRÔÛ VEÀ TRÖÔÙC Sau khi ñanh baïi quaân Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng (naêm 938), nöôùc ta böôùc vaøo kyû nguyeân ñoäc laäp töï chuû vôùi coäng ñoàng daân toäc Ñaïi Vieät bao goàm khoâng chæ cö daân AÂu-Laïc Vieät tröôùc kia maø coù theâm nhöõng thaønh vieân môùi ñaõ töø laâu gaén boù vôùi vuøng ñaát vaø con ngöôøi ôû ñaây. Trong ñoù, coù nhöõng ngöôøi Hoa töø phöông Baéc ñaõ ñeán sinh soáng laâu ñôøi cuøng vôùi caùc theá heä con chaùu cuûa hoï ñaõ sinh ra vaø lôùn leân treân vuøng ñaát naøy. Trong thôøi kyø Baéc thuoäc, nhieàu theá heä di daân ngöôøi Hoa ñaõ ñeán sinh soáng laâu daøi treân vuøng ñaát AÂu-Laïc Vieät. Hoï laø nhöõng binh lính vaø quan laïi caùc caáp ñeán coâng caùn, nhöõng thöông nhaân ñeán buoân baùn roài ôû laïi ñònh cö laâu daøi, nhöõng ngöôøi ñi truyeàn baù caùc toân giaùo, nhöõng ngöôøi ñeán ñaây ñeå tî naïn chính trò vaø nhöõng daân thöôøng ñi tìm nôi sinh cô laäp nghieäp môùi...Ña soá hoï coù goác gaùc ôû vuøng phía nam soâng Döông Töû, töùc laø thuoäc vuøng cö nguï laâu ñôøi cuûa cö daân Baùch Vieät. Vaên hoùa maø hoï mang ñeán AÂu Laïc Vieät laø vaên hoùa Baùch Vieät ñaõ coù phaàn bò Haùn hoùa nhöng chöa hoaøn toaøn laø vaên hoùa Haùn. Ñaëc ñieåm naøy coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán nhöõng ngöôøi Hoa sinh soáng ôû Ñaïi Vieät, thôøi kyø ñaàu töï chuû. Hoï laø moät thaønh phaàn daân cö, daân toäc trong coäng ñoàng caùc daân toäc Ñaïi Vieät, thôøi kyø ñaàu töï chuû. Sau khi giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû, hình thaønh nhaø nöôùc Ñaïi Vieät ñoäc laäp, beân caïnh yù thöùc ñoäc laäp töï chuû vaø quyeát taâm vöôn leân phaùt trieån ngang haøng vôùi Trung Quoác cuûa nhaân daân Ñaïi Vieät, nhöõng yeáu toá môùi ñaõ xuaát hieän coù aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán quaù trình di cö cuûa ngöôøi Hoa vaøo Vieät Nam: - Moät ñöôøng bieân giôùi Vieät-Trung ñöôïc hình thaønh cuøng vôùi noù laø boä maùy kieåm soaùt nhaäp cö caû treân boä vaø ñöôøng bieån. Ñieàu naøy seõ laøm quan ngaïi taát caû nhöõng ngöôøi muoán di cö vaøo Ñaïi Vieät vì baát cöù lyù do naøo. Söï di cö khoâng coøn töï do nöõa, nhaát laø treân ñöôøng boä. Soá löôïng di daân do bò kieåm soaùt taát yeáu seõ giaûm. - Hai cuoäc chieán tranh lôùn ñaõ dieãn ra giöõa Ñaïi Vieät vaø nhaø Toáng cuûa Trung Quoác vôùi nhöõng toån thaát naëng neà cho caû hai beân. Sau ñoù, quaân Moâng Nguyeân ba laàn xaâm löôïc Ñaïi Vieät, taøn phaù, gieát choùc, gaây bao nhieâu tai hoïa thaûm khoác cho cö daân Ñaïi Vieät. Nhöõng aán töôïng ñoù coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán quaù trình di cö cuûa di daân vaø chính saùch ñoái vôùi ngöôøi di cö cuûa chính quyeàn Ñaïi Vieät. Töø tình hình naøy, xuaát hieän thaønh phaàn nhöõng ngöôøi Hoa ôû Ñaïi Vieät voán laø nhöõng tuø binh maø vì lyù do naøo ñoù khoâng ñöôïc Ñaïi Vieät trao traû cho Trung Quoác. - Trong thôøi gian quan heä Vieät-Trung oån ñònh, hoøa bình, nhöõng hoaït ñoäng giao tieáp veà vaên hoùa, kinh teá, chính trò giöõa hai nöôùc ñaõ dieãn ra trong söï kieåm soaùt vaø chi phoái cuûa hai nhaø nöôùc, taát yeáu coù taùc ñoäng ñeán quaù trình di cö cuûa ngöôøi Hoa vaøo ñaát Vieät. Quan heä giao thöông ñöôøng bieån giöõa hai nöôùc daãn ñeán söï xuaát hieän caùc cuïm di daân taäp trung ôû moät soá vuøng thích hôïp. Nhöõng trí thöùc Nho giaùo, Phaät giaùo vaãn tieáp tuïc vaøo ñaát Vieät goùp phaàn phaùt trieån vaên hoùa xaõ hoäi nhöng theo ñònh höôùng vaø nhu caàu phaùt trieån cuûa trieàu ñình. - ÔÛ Trung Quoác, ñeán giöõa trieàu Toáng, daân chuùng caùc vuøng Ñieàn (Vaân Nam), Vieät (Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây), Maân (Phuùc Kieán)...ñaõ ñöôïc chính thöùc chaáp nhaän laø ngöôøi Hoa Haï, thuoäc vaên hoùa Haùn, khoâng coøn bò trieàu ñình vaø daân cö Trung Nguyeân xem laø man di moïi rôï veà vaên hoùa nöõa. Ñieàu ñoù coù nghóa laø vaên hoùa Baùch Vieät treân caùc vuøng naøy ñaõ hoaøn toaøn bò ñaùnh baïi vaø thay theá baèng vaên hoùa Haùn i. Töø ñaây, nhöõng di daân ñeán Ñaïi Vieät töø vuøng ñaát cuõ cuûa cö daân Baùch Vieät seõ khoâng coøn hieän dieän trong trí oùc cuûa ngöôøi daân thuoäc coäng ñoàng caùc daân toäc Ñaïi Vieät nhö laø nhöõng anh em cuøng moät ngoïn nguoàn vaên hoùa Baùch Vieät nhö xöa nöõa. Toùm laïi, nhöõng nhaân toá môùi xuaát hieän trong thôøi kyø Ñaïi Vieät ñaõ töï chuû, nhaát laø trong quan heä caùc maët giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác ñaõ daãn ñeán nhöõng thay ñoåi quan troïng trong quaù trình ngöôøi Hoa di cö vaøo Ñaïi Vieät. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam thôøi kyø naøy chòu söï chi phoái cuûa caùc xu theá treân. Nhìn toång quaùt, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa trong thôøi kyø naøy coù caùc noäi dung nhö sau: 1.1. KIEÅM SOAÙT VAØ HAÏN CHEÁ NHAÄP CAÛNH NHÖNG COÙ ÖU TIEÂN NÔÙI LOÛNG VÔÙI NHÖÕNG ÑOÁI TÖÔÏNG ÑAËC BIEÄT. Vieäc kieåm soaùt vaø haïn cheá nhaäp caûnh, caû treân ñöôøng boä vaø ñöôøng bieån taát yeáu ñöôïc trieån khai ngay sau khi Ñaïi Vieät giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû. Söï kieåm soaùt ñöôïc thöïc thi vôùi taát caû moïi saéc ngöôøi nhaäp caûnh, trong ñoù coù ngöôøi Hoa. Tuy nhieân, söï kieåm soaùt vaø haïn cheá nhaäp caûnh ñoái vôùi ngöôøi Hoa bò chi phoái bôûi nhöõng ñaëc ñieåm tình hình cuûa thöïc teá ñaát nöôùc: - Nhöõng nhu caàu böùc thieát cuûa moät ñaát nöôùc môùi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñang caàn taäp trung phaùt trieån nhanh ñeå baûo veä quyeàn ñoäc laäp, töï chuû. Ñoù laø nhöõng nhu caàu veà vaät chaát cuï theå, khoâng phaûi laø löông thöïc maø laø haøng tieâu duøng caùc loaïi phuïc vuï cho caû daân thöôøng vaø boä maùy quan laïi trieàu ñình. Nhöõng hoùa vaät naøy tröôùc kia voán löu thoâng deã daøng töø phöông Baéc ñeán, baây giôø khoâng theå trong moät thôøi gian ngaén coù theå töï löïc ñöôïc. Ñoù coøn laø nhöõng nhu caàu khaùc veà tinh thaàn, kieán thöùc, tay ngheà thuû coâng, keå caû kinh phaät vaø saùch vôû thaùnh hieàn voán laø theá maïnh cuûa vaên hoùa phöông Baéc. Trong nhöõng giai ñoaïn nhaát ñònh cuûa thôøi kyø ñaàu töï chuû, nhöõng nhu caàu naøy noåi leân vöôït treân khaû naêng cuûa hoaït ñoäng giao löu veà kinh teá vaø vaên hoùa thoâng thöôøng. Ngöôøi Hoa ñeán töø phöông Baéc laø nhaân vaät chính coù theå ñaùp öùng tröôùc maét phaàn naøo caùc nhu caàu thöïc teá ñoù. Do vaäy ñoái vôùi ngöôøi Hoa vieäc nhaäp caûnh khoâng phaûi luùc naøo cuõng kieåm soaùt nghieâm ngaët vaø haïn cheá. - Coâng vieäc phoøng thuû ñaát nöôùc nhaát laø trong nhöõng giai ñoaïn quan heä hai nöôùc xaáu ñi vôùi nhöõng cuoäc chieán tranh lôùn thôøi nhaø Toáng vaø quaân Nguyeân Moâng cai trò Trung Quoác. Vieäc nhaäp caûnh luùc naøy bò kieåm soaùt nghieâm ngaët vaø ngöôøi Hoa ñeán töø Trung Quoác laø ñoái töôïng chính trong söï kieåm soaùt vaø haïn cheá. Tuy nhieân, laïi coù moät tình hình khaùc: nhöõng nhoùm ngöôøi Hoa laø daân quaân Nam Toáng bò quaân Moâng Nguyeân ñaùnh ñuoåi chaïy sang Ñaïi Vieät tî naïn vaø ñaõ ñöôïc vua toâi nhaø Traàn öu aùi tieáp nhaän, voã veà vaø söû duïng trong caùc ñoaøn quaân khaùng Nguyeân. - Coøn coù nhöõng tröôøng hôïp nhaäp caûnh ñaëc bieät. Ñoù laø tröôøng hôïp cuûa caùc tuø haøng binh ngöôøi Toáng vaøo Ñaïi Vieät theo chaân ñoaøn quaân cuûa Lyù Thöôøng Kieät, Toân Ñaûn. Söû cuõ coù ghi cheùp vieäc muøa xuaân naêm Kyû Muøi, 1079, ta trao traû caùc tuø binh Toáng, "...nhaø Toáng ñoøi ta trao traû moät nghìn ngöôøi bò baét; ñeán ñaây ta thaû cho veà hai traêm hai möôi moát ngöôøi maø thoâi..."[83, 01, tr. 356]. Nhö vaäy soá ngöôøi ôû laïi ñaát Vieät ñaõ nhieàu hôn soá ngöôøi trao traû. Trong soá nhöõng tuø binh ôû laïi ñaát Vieät thôøi Lyù, Traàn coù caû nhöõng nhaân vaät noåi tieáng ñöôïc ghi vaøo söû saùch nhö nhaø sö Thaûo Ñöôøng, ngöôøi saùng laäp Thieàn phaùi thöù ba ôû Ñaïi Vieät thôøi Lyù; laø Lyù Nguyeân Caùt, tuø binh Nguyeân Moâng ta baét ñöôïc sau traän tieâu dieät ñoaøn quaân cuûa Toa Ñoâ, laø ngöôøi saùng taùc caùc tuoàng truyeän haùt theo ñieäu phöông Baéc; laø Traâu Toân, thaày thuoác trong ñoaøn quaân Nguyeân Moâng sang xaâm löôïc Ñaïi Vieät bò baét laøm tuø binh, sau ñöôïc pheùp chöõa beänh cho caùc vöông haàu, noåi tieáng vì thuoác raát hieäu nghieäm, sau coù con laø Traâu Canh, cuõng laø danh y ñôøi Traàn... Nhöõng tröôøng hôïp nhaäp caûnh ñaëc bieät khoâng chæ laø tuø binh chieán tranh. Ñoù laø tröôøng hôïp cuûa nhöõng trí thöùc Nho giaùo muoán sang Ñaïi Vieät ñem khaû naêng taøi trí thi thoá ñöôïc ñaëc caùch nhaäp caûnh. Nhöõng nhaø sö teân tuoåi ngöôøi Hoa cuõng ñaõ ñöôïc ñoùn tieáp noàng haäu nhö vaäy döôùi caû trieàu Lyù vaø Traàn. Nhìn chung chính quyeàn caùc trieàu vua Ñaïi Vieät luoân kieåm soaùt chaët cheõ vieäc nhaäp caûnh cuûa ngöôøi Hoa. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi Hoa coù tri thöùc, khaû dó tham gia tích cöïc vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa nhaân daân Ñaïi Vieät, ñaùp öùng ñöôïc caùc nhu caáu böùc thieát cuûa quoác gia Ñaïi Vieät môùi böôùc ñaàu töï chuû...ñaõ ñöôïc ñaëc caùch nhaäp caûnh vaø ñoùn tieáp noàng haäu. Vieäc nhaäp caûnh cuûa ngöôøi Hoa vaøo Ñaïi Vieät coù theå khaùi quaùt treân maáy phöông thöùc nhö sau: - Baèng ñöôøng boä qua caùc cöûa aûi bieân giôùi, chòu söï kieåm soaùt vaø cho pheùp cuûa caùc vieân quan traán giöõ bieân giôùi, vaøo Ñaïi Vieät vì nhieàu muïc ñích, roài ôû laïi cö truù laâu daøi, hoøa nhaäp cuøng cö daân Ñaïi Vieät. Soá ngöôøi nhaäp caûnh theo phöông thöùc naøy chaéc chaén khoâng nhieàu. Ngöôïc laïi vôùi phöông thöùc ñoù laø söï nhaäp caûnh leùn luùt vöôït bieân giôùi, soá löôïng chaéc chaén cuõng khoâng nhieàu. Döôùi caû hai vöông trieàu Lyù, Traàn, moät phaàn nhôø söû duïng chính saùch thaân gia vôùi thoå haøo caùc chaâu muïc vuøng cao bieân giôùi neân an ninh quoác gia vuøng pheân daäu luoân ñöôïc baûo ñaûm. - Baèng ñöôøng bieån, theo caùc thuyeàn buoân vaøo caùc cöûa bieån ñöôïc trieàu ñình quy ñònh. Naêm Kyû Tî, 1144, trieàu Lyù ñaët trang Vaân Ñoàn ñeå thuyeàn buoân caùc nöôùc (trong ñoù coù thuyeàn buoân cuûa ngöôøi Hoa) ñeán caäp beán taäp trung haøng hoùa, mua baùn, daâng tieán caùc saûn vaät ñòa phöông [53, 1, tr.317]. Chöõ "trang" trong saùch vôû xöa coù nghóa laø nôi taäp trung chöùa caùc loaïi hoùa vaät tröôùc khi vaän chuyeån ñi nôi khaùc. Trang Vaân Ñoàn laø moät hoøn ñaûo vuøng bieån Haûi Ñoâng, caùch ñaát lieàn 125 daëm veà phía Ñoâng. Caû saùch Ñaïi Thanh Nhaát Thoáng Chí cuûa Trung Quoác cuõng ghi cheùp khaù roõ veà ñòa theá: "...ôû giöõa bieån caû ñöùng söõng ôû khoâng trung, hai ngoïn ñoái nhau, moät doøng nöôùc thoâng ôû giöõa, döïng saùch goã, ñaët cöûa quan, nhaân daân ôû daêng hai beân bôø; ñôøi Lyù ñôøi Traàn, thuyeàn buoân caùc nöôùc phaàn nhieàu ñaäu ôû ñaây..."[85, 4, 24]. Nhöng khoâng phaûi caû nöôùc thôøi Lyù chæ coù traïi Vaân Ñoàn laø nôi thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi ñöôïc pheùp caëp beán. Theo moät taøi lieäu khaùc, Toaøn Thö khi ghi cheùp veà vieäc nhaø Traàn ñaët caùc chöùc quan traán, quan loä vaø saùt haûi söù ôû traán Vaân Ñoàn vaøo naêm Kyû Söûu, 1349, ñaõ ghi chuù roõ raèng: "...Tröôùc ñaây thôøi nhaø Lyù, thuyeàn buoân tôùi thì vaøo caùc cöûa bieån Tha, Vieân ôû chaâu Dieãn. Ñeán nay, ñöôøng bieån ñoåi dôøi, cöûa bieån noâng caïn, thuyeàn buoân phaàn nhieàu tuï taäp ôû Vaân Ñoàn..."[53, 02, tr.131]. Nhö vaäy thôøi Lyù, ngoaøi Vaân Ñoàn, thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi, coù caû thuyeàn buoân Trung Hoa coù theå caëp beán ôû chaâu Dieãn (Ngheä An), vaøo hai cöûa Tha vaø Vieân. Tha vaø Vieân ngaøy nay laø ñòa phöông naøo chöa roõ, nhöng vôùi chi tieát naøy cho thaáy, thôøi Lyù, Traàn, ngöôøi Hoa nhaäp caûnh vaøo Ñaïi Vieät baèng ñöôøng bieån, theo caùc thuyeàn buoân khoâng chæ ôû Vaân Ñoàn. Chaéc chaén doïc theo bôø bieån khaù daøi vôùi nhieàu vònh vaø cöûa soâng cuûa Ñaïi Vieät, caùc vua trieàu Lyù vaø Traàn ñaõ thieát laäp moät soá caûng bieån, nôi ngöôøi Hoa vaø caùc ngöôøi ngoaïi quoác khaùc coù theå nhaäp caûnh Ñaïi Vieät. Nhöõng nôi naøy chaéc ñaõ phaûi hoaït ñoäng saàm uaát vaø laâu daøi neân ñeán trieàu Haäu Leâ, chuùng môùi ñöôïc tieáp tuïc söû duïng vaø ñaõ ñöôïc Nguyeãn Traõi ghi cheùp laïi trong boä Dö Ñòa Chí. - Qua hoaït ñoäng cuûa caùc hoã thò: Caùc taøi lieäu lòch söû cho thaáy thôøi Lyù, Traàn, quan heä trao ñoåi haøng hoùa giöõa cö daân vuøng bieân giôùi hai nöôùc ñöôïc thöïc hieän moät phaàn thoâng qua caùc chôï bieân giôùi. Trong saùch vôû cuõ, nhöõng chôï nhö vaäy ñöôïc goïi baèng teân "Hoã thò", laø chôï trao ñoåi haøng hoùa khoâng duøng tieàn cuûa cö daân vuøng bieân. Nhöng nhöõng taøi lieäu lòch söû maø ngaøy nay chuùng ta coù ñöôïc chæ cho bieát veà nhöõng chôï bieân giôùi naèm treân phaàn ñaát cuûa Trung Quoác. Ngay töø thôøi Leâ Long Ñænh, Ñaïi Vieät ñaõ coù ngöôøi coi vieäc trao ñoåi haøng hoùa ôû hai hoã thò taïi Lieâm Chaâu vaø traán Nhö Hoàng. Caùc hoã thò khaùc cuõng ñaõ hoaït ñoäng ôû vuøng Ung Chaâu ñaát Toáng. Nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa hai nöôùc taát yeáu seõ coù aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa caùc hoã thò ñoù, nhöng chaéc chaén traûi qua thôøi gian maáy theá kyû giao dòch, nhöõng hoã thò töông töï seõ xuaát hieän nhieàu hôn, khoâng chæ treân ñaát Trung Quoác maø caû treân ñaát Ñaïi Vieät. Theo taøi lieäu Dö Ñòa Chí cuûa Nguyeãn Traõi, coù theå taïm giaû thieát raèng ñeán cuoái thôøi Traàn ñaõ coù moät soá hoã thò hoaït ñoäng treân ñaát Ñaïi Vieät ôû caùc vuøng nhö Vaïn Ninh (Moùng Caùi), Thoáng Lónh (Laïng Sôn), Tam Kyø (Tuyeân Quang), Truùc Hoa (Sôn Taây)... Trong caùc hoã thò ñoù, caùc nhoùm thöông gia ngöôøi Hoa thöôøng xuyeân laøm aên vôùi Ñaïi Vieät seõ coù ñaïi dieän cuûa mình ñeå thu naïp vaø quaûn lyù haøng hoùa. Ñaây cuõng laø moät hình thöùc nhaäp caûnh coâng khai, hôïp phaùp, gaén lieàn vôùi trao ñoåi haøng hoùa ôû caùc hoå thò. 1.2. TUØY TÖØNG ÑOÁI TÖÔÏNG MAØ TAÄP TRUNG HAY KHOÂNG TAÄP TRUNG CÖ TRUÙ. Caùc taøi lieäu lòch söû taäp hôïp ñöôïc cho thaáy, ngay töø thôøi Lyù Traàn, nhaø nöôùc Ñaïi Vieät thöïc hieän vieäc cö truù taäp trung vaø baét buoäc ñoái vôùi ngöôøi Hoa môùi ñeán vaø cho töï do cö truù ñoái vôùi caùc theá heä con chaùu hoï vaø moät soá ñoái töôïng nhaân só. Moät trong nhöõng ñieåm taäp trung cö truù lôùn coù ñoâng ngöôøi Hoa laø Vaân Ñoàn. Cho ñeán thôøi Lyù, Vaân Ñoàn môùi chæ laø moät nôi taäp hôïp thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi ñeán caát dôû haøng hoùa tröôùc khi vaän chuyeån vaøo noäi ñòa. Ñieàu ñoù keùo theo söï taäp hôïp taïm truù cuûa ngöôøi Hoa. Do coâng vieäc buoân baùn, thu mua vaø caát tröõ haøng hoùa, moät phaàn khaùc do ñieàu kieän giao thoâng ñöôøng bieån luùc baáy giôø, moät soá ñoâng ngöôøi Hoa taïm truù ñoù töø töø chuyeån sang cö truù laâu daøi. Theo caùc taøi lieäu, soá ngöôøi Hoa cö truù ôû Vaân Ñoàn caøng luùc caøng ñoâng, thuyeàn buoân veà tuï hoïp ôû ñaây ngaøy caøng nhoän nhòp. Do vaäy maø nhaø Traàn ñaõ naâng Vaân Ñoàn thaønh Traán, thieát laäp cô quan Saùt haûi söù vaø Bình haûi quaân ôû ñaây. Söï kieän naøy xaûy ra naêm 1349, töùc laø caùch 205 naêm sau söï kieän trieàu Lyù laäp trang Vaân Ñoàn. Nhö treân ñaõ neâu, ñeán thôøi Traàn, khoâng chæ coù Vaân Ñoàn laø nôi taäp trung cö truù ngöôøi Hoa, moät soá ñieåm taäp trung cö truù ngöôøi Hoa khaùc ñaõ baét ñaàu hình thaønh ôû caùc vuøng ven bieân giôùi nhö Vaïn Ninh, Thoáng Lónh, Tam Kyø, Truùc Hoa hoaëc ôû caùc cöûa bieån cöûa soâng nhö Caàn Haûi (Ngheä An), Hoäi Thoáng (Haø Tónh)...Soá löôïng ngöôøi Hoa cö truù ôû caùc nôi naøy tuy chöa ñoâng nhöng caùc cô sôû thöông maïi, vaên hoùa cuûa ngöôøi Hoa ôû ñaây ñaõ hình thaønh. Vieäc xaùc ñònh cö truù taäp trung cuõng ñöôïc nhaø Traàn aùp duïng ñoái vôùi nhöõng nhoùm daân binh ngöôøi Toáng chaïy troán quaân Moâng Nguyeân. Naêm Nhaâm Thaân, 1272, (Toaøn Thö ghi naêm Giaùp Tuaát, 1274), 30 chieác thuyeàn ngöôøi Toáng chaïy naïn ñeán xin cö truù, vua Traàn ñaõ cho taäp trung sinh soáng ôû phöôøng Giai Tuaân, ngoaøi kinh thaønh [83, 01, tr. 501]. Phöôøng Giai Tuaân nay chöa roõ ôû ñaâu nhöng chaéc chaén ôû ñòa baøn ngoaïi thaønh Haø Noäi hieän nay vaø phaûi laø vuøng ven soâng Hoàng. Söû lieäu cho bieát, nhöõng ngöôøi naøy ñaõ toå chöùc caùc chôï buoân baùn caùc maët haøng vaûi luïa, döôïc phaåm trong khu vöïc cö truù. Tröôùc ñoù, naêm Ñinh Tî, 1257 (Toaøn Thö ghi naêm Quyù Hôïi 1263), Thoå quan phuû Tö Minh nöôùc Toáng laø Hoaøng Bính ñem 1200 boä thuoäc sang xin nhaø cö truù cuõng ñaõ ñöôïc vua toâi nhaø Traàn tieáp nhaän, nhöng söû saùch cuõ khoâng cho bieát trieàu ñình ñaõ boá trí ñoaøn ngöôøi Toáng naøy cö truù ôû ñaâu. Coù theå hoï ñöôïc phaân ra thaønh caùc nhoùm, nhöõng chieán binh seõ phieân thuoäc vaøo caùc toaùn quaân Saùt Thaùt, nhöõng daân thöôøng seõ boá trí cö truù, laøm aên sinh soáng ôû caùc vuøng xa bieân giôùi, nhöng khoâng trong phaïm vi kinh thaønh. Caùc taøi lieäu lòch söû cho thaáy vôùi moät soá ñoái töôïng ngöôøi Hoa khaùc nhö sö saõi, caùc nhaân só trí thöùc, nhöõng ngöôøi coù tay ngheà ñaëc bieät, vaø caû nhöõng ngöôøi nguyeân laø tuø haøng binh nhöng coù khaû naêng chuyeân moân cao ñaõ khoâng bò quaûn thuùc taäp trung cö truù. Hoàng Hieán, Lieãu Thuû Taâm, moät möu só, moät teân heà ñeàu soáng keà caän Leâ Hoaøn vaø Leâ Long Ñænh. Teân ñaày tôù cuûa Leâ Vaên Thònh voán ngöôøi Ñaïi Lyù, coù nhieàu quyeàn thuaät, soáng ngay ôû kinh ñoâ. Caùc nhaø sö töï do cö truù vaø ñi laïi baøn veà Phaät phaùp caû ôû Vieän Taû Nhai trong kinh thaønh. Höùa Toâng Ñaïo ung dung soáng beân bôø soâng Hoàng, phöôøng An Hoa, tu taäp pheùp thuaät, töï do cuùng boùi. Ñinh Baøng Ñöùc töï do ñi laïi caùc nôi bieåu dieãn vaø truyeàn daïy caùc kyõ naêng laøm xieác...Coøn Traâu Canh, voán laø con cuûa Traâu Toân, moät tuø binh Moâng Nguyeân nhöng gioûi ngheà thuoác ñaõ chaúng nhöõng ñöôïc töï do ñi laïi chöõa beänh ôû nhieàu nôi maø coøn ñöôïc vaøo kinh thaønh chöõa beänh cho caùc vöông haàu roài laøm chuyeän daâm boân vôùi cung nöõ... Qua khaûo saùt cho thaáy quy ñònh vieäc cö truù cuûa ngöôøi Hoa trong thôøi Lyù Traàn trôû veà tröôùc bieåu loä khaù roõ maáy ñaëc ñieåm: - Chuù yù kieåm soaùt vaø quy ñònh taäp trung cö truù ñoái vôùi nhöõng ngöôøi Hoa ñaõ ñeán cö nguï ôû Ñaïi Vieät nhöng thöôøng xuyeân coøn ñi, veà giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác. Ñoái töôïng naøy tröôùc heát laø nhöõng thöông gia ñeán baèng caû ñöôøng boä vaø ñöôøng bieån. Coù theå ñoù laø heä quaû ngaøy caøng taêng töø nhöõng cuoäc chieán tranh giöõa hai nöôùc ôû caû trieàu Lyù vaø trieàu Traàn. - Cho pheùp töï do cö truù, töï do ñi laïi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi Hoa ñaõ sinh soáng oån ñònh laâu daøi ôû Ñaïi Vieät. - Gaén lieàn vôùi caùc ñoäng thaùi khaùc nhau trong quan heä giöõa Ñaïi Vieät vaø Trung Quoác vaø gaén lieàn vôùi chính saùch veà nhaäp caûnh öùng vôùi töøng ñoái töôïng khaùc nhau, trong ñoù coù söï ñaëc caùch vôùi caùc trí thöùc Nho giaùo vaø Phaät giaùo. 1.3. TRAÂN TROÏNG, ÖU ÑAÕI CAÙC TRÍ THÖÙC NHO GIAÙO VAØ PHAÄT GIAÙO. Trong thôøi kyø Baéc thuoäc, Nho giaùo ñaõ truyeàn baù sang nöôùc ta, nhöng bieán ñoåi vaø thích nghi vôùi cö daân phöông Nam. Tuy Nho giaùo vaãn chöa beùn reã ñeán caùc taàng lôùp nhaân daân maø chæ coù aûnh höôûng trong taàng lôùp quyù toäc goác di daân vaø quyù toäc baûn ñòa, nhöng vieäc hoïc taäp chöõ Haùn vaø caùc noäi dung kinh ñieån cuûa Nho gia trong thôøi kyø Baéc thuoäc ñaõ coù nhöõng thaønh töïu nhaát ñònh. Sang thôøi kyø töï chuû, döôùi thôøi caùc vöông trieàu ñaàu tieân vaø nhöõng thaäp kyû ñaàu trieàu Lyù, trong gaàn 100 naêm ñoù, xuaát hieän tình hình ñaùng löu yù: suoát thôøi gian ñoù, nhaø nöôùc chæ döïng chuøa chöù khoâng xaây tröôøng hoïc; khoâng heà coù moät kyø thi naøo ñeå tuyeån choïn ngöôøi coù vaên hoïc, chöõ nghóa ra laøm vieäc nhaø nöôùc duø laø ôû caáp thaáp nhaát; treû em hoïc chöõ nghóa trong chuøa vaø ngöôøi daïy laø caùc nhaø sö; coá vaán chính trò cuûa vua laø nhöõng nhaø sö (raát uyeân thaâm veà Nho hoïc) chöù khoâng phaûi laø caùc Nho só; söù thaàn ñi Trung Quoác, quyù nhaát laø mang veà kinh Phaät...Trong tình hình ñoù, xaõ hoäi Ñaïi Vieät noåi leân moät nhu caàu, ngaøy caøng theâm caáp baùch. Ñoù laø moät neàn hoïc thuaät vôùi nhöõng trí thöùc coù theå giuùp nhaø nöôùc toå chöùc vaø ñieàu haønh ñaát nöôùc toát hôn. Ñieàu naøy Phaät giaùo vaø nhöõng nhaø sö caøng ngaøy caøng toû ra baát löïc. Caùc ñaïo só cuõng khoâng giuùp ích ñöôïc gì. Neàn hoïc thuaät ñoù, trong thôøi ñaïi aáy khoâng gì ngoaøi neàn hoïc vaán chöõ Haùn vaø Nho hoïc. Muoán coù ñöôïc moät neàn Nho hoïc, tröôùc heát caàn coù Nho só, sau ñoù môùi laø tröôøng, lôùp, theå cheá hoïc haønh, thi cöû...Phaûi laøm sao coù ñöôïc nhieàu Nho só coù thöïc hoïc. Muoán vaäy caàn traân troïng, öu aùi caùc Nho só ñeán töø baát cöù phöông naøo. Töø ñoù môû ra cô hoäi coáng hieán cho nhöõng trí thöùc Nho giaùo ngöôøi Hoa. Thöïc ra vieäc öu aùi söû duïng caùc trí thöùc Nho gia ngöôøi Hoa ñaõ ñöôïc thöïc hieän töø thôøi vua Leâ Ñaïi Haønh. Thaùi sö Hoàng Hieán laø nhaân vaät tieâu bieåu. Toaøn Thö chæ ghi cheùp khaù vaén taét veà con ngöôøi naøy: "...Hieán laø ngöôøi Baéc, thoâng hieåu kinh söû, thöôøng theo caùc cuoäc chinh phaït, laøm quaân sö, cuøng laø khuyeân vua leân ngoâi, möu baøn vieäc nöôùc, coù coâng lôùn, vua tin duøng nhö taâm phuùc..."[ 53, 1, tr. 226]. Theo taøi lieäu naøy thì Hoàng Hieán tröôùc khi Leâ Hoaøn leân ngoâi ñaõ töøng laø quan laïi trong trieàu Ñinh vaø coù tham gia laøm cuoäc chính bieán trao aùo long baøo cho quan Thaäp Ñaïo, roài laïi tieáp tuïc laøm quan phuïc vuï trieàu Leâ, laäp nhieàu coâng tích. Nhöng ñieàu maø caû Toaøn Thö vaø caùc boä söû Vieät sau naøy ñeàu ghi cheùp veà Hoàng Hieán laø oâng ta "thoâng hieåu kinh söû". Chi tieát naøy giaûi thích cô sôû cuûa vieäc oâng ta giöõ vò trí cao trong boä maùy quan laïi caû hai trieàu Ñinh vaø Leâ. Chaéc chaén coøn coù nhieàu ngöôøi Hoa khaùc, coù hoïc vaán, thoâng hieåu kinh söû ñaõ ñöôïc öu aùi söû duïng trong boä maùy quan laïi caùc caáp cuûa chính quyeàn Ñaïi Vieät non treû maø Hoàng Hieán laø moät ñieån hình ñaõ ñöôïc chính söû Ñaïi Vieät löu yù ghi nhaän. Khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi vaø dôøi ñoâ veà Thaêng Long, baét ñaàu thôøi kyø nhaân daân Ñaïi Vieät quyeát taâm ñöa ñaát nöôùc böôùc vaøo tieán trình phaùt trieån quoác gia Ñaïi Vieät toàn taïi ñoäc laäp vaø ngang haøng vôùi Trung Quoác thì moät nhu caàu khaùc cuõng ñaõ xuaát hieän. Ñoù laø nhu caàu veà moät heä tö töôûng chính thoáng cuûa giai caáp thoáng trò Ñaïi Vieät. Caùc vöông trieàu tröôùc ñoù vöøa ngaén nguûi, vöøa nhieãu loaïn: vöøa böôùc ñaàu töï chuû ñaõ phaân tranh vôùi 12 söù quaân caùt cöù; toâi thaàn haønh thích moät luùc caû vua vaø hoaøng töû; anh em doøng toäc tranh ngoâi gieát haïi laãn nhau; vua baát ñaïo, taø daâm, beänh hoaïn; caùc kyû cöông gieàng moái xaõ hoäi loûng leûo, raõ rôøi... Hieän traïng ñoù ñaët ra nhu caàu caáp baùch phaûi coù moät heä tö töôûng chính thoáng, vöøa laø moät lôïi khí phuïc vuï ñaéc löïc cho chính theå trung öông taäp quyeàn, cuûng coá cheá ñoä ñaúng caáp, giaùo duïc loøng trung thaønh vôùi nhaø vua nhöng cuõng phaûi coù khaû naêng gaén keát toaøn daân toäc vaø taát caû caùc thaønh phaàn nhaân daân Ñaïi Vieät trong thôøi kyø môùi. Trong thôøi ñaïi ñoù, heä tö töôûng aáy chính laø Nho giaùo gaén lieàn vôùi neàn hoïc vaán chöõ Haùn theo caùc saùch vôû cuûa Nho gia. Lyù Coâng Uaån ñöôïc chính caùc nhaø sö ñöa leân laøm vua nhöng khi dôøi ñoâ veà Thaêng Long, duø ñaõ cho xaây döïng khaù nhieàu chuøa, oâng vaãn khoâng choïn Phaät giaùo laøm heä tö töôûng cuûa giai caáp thoáng trò maø choïn Nho giaùo. Chính caùc hoaøng ñeá Ñaïi Vieät maø môû ñaàu laø Lyù Coâng Uaån ñaõ chuû ñoäng ñaåy maïnh vieäc phaùt trieån Nho giaùo vôùi söï goùp söùc cuûa caùc trí thöùc nho gia ngöôøi Hoa ñöôïc nhaø caàm quyeàn ñoùn ñôïi vaø öu aùi. Nhöõng taøi._.ãn ra maïnh meõ. 4.4. Ngöôøi Hoa ñaëc bieät coù naêng khieáu veà thöông maïi. Theá maïnh ñoù cuûa hoï ñaõ ñöôïc caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc vua trieàu Nguyeãn phaùt huy maïnh meõ. Böùc tranh sinh ñoäng veà kinh teá haøng hoaù cuûa Ñaøng Trong coù vai troø quan troïng cuûa ngöôøi Hoa. Ngaøy nay, tieàm naêng kinh teá cuûa Hoa kieàu theá giôùi khaù lôùn, quan heä kinh teá giöõa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam vaø caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa khaùc ôû caùc nöôùc chöùa ñöïng nhieàu tieàm naêng. Vaän duïng moät chính saùch öu ñaõi nhaát ñònh ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø caàn thieát trong vieäc phaùt huy tieàm naêng theá maïnh cuûa löïc löôïng naøy. 4.5. Ngöôøi Hoa laø moät thaønh phaàn xaõ hoäi khaù ñaëc bieät. Lòch söû cho thaáy, caùc coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû haûi ngoaïi luoân coù quan heä veà nhieàu maët vôùi ñoàng baøo cuûa hoï ôû Trung Quoác vaø Ñaøi Loan. Trong caùc quan heä ñoù, coù theå coù nhöõng maët phöùc taïp. Trong nhöõng thôøi ñieåm lòch söû nhaát ñònh, ngöôøi Hoa haûi ngoaïi ñaõ laø ñoái töôïng chuû yeáu cuûa moät soá caùc aâm möu ñen toái. Trong nhieàu thôøi kyø lòch söû, tính chaát phöùc taïp cuûa moät boä phaän ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam ñaõ bieåu hieän ôû möùc ñoä nghieâm troïng. Thôøi Phaùp thuoäc, chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa thöïc daân Phaùp bieåu loä tính chaát cöïc kyø phaûn ñoäng vì ñaõ coå vuõ cho söï phaùt trieån yù thöùc kieàu daân trong ngöôøi Hoa, chia reõ nghieâm troïng quan heä ñoaøn keát anh em Vieät-Hoa. Caùc theá löïc ñeá quoác phaûn ñoäng ñaõ coù luùc söû duïng ngöôøi Hoa nhö ñoäi quaân thöù naêm, gaây ra nhieàu vuï vieäc phöùc taïp vaø caêng thaúng, phaù hoaïi nghieâm troïng ngay chính cuoäc soáng oån ñònh cuûa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam. Do ñoù, trong chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa, caàn döï löôøng ñöôïc nhöõng maët traùi phöùc taïp ñoù. Chính saùch cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam trong lòch söû ñeàu ñaët vaán ñeà giöõ vöõng an ninh quoác gia vaø chuû quyeàn ñaát nöôùc laø nguyeân taéc toái thöôïng. Ñaây laø kinh nghieäm cöïc kyø quan troïng, caàn ñöôïc xem xeùt tham khaûo. Vieäc tham khaûo, tieáp thu coù choïn loïc caùc kinh nghieäm lòch söû cuûa cha oâng, goùp phaàn xaây döïng moät chính saùch phuø hôïp ñoái vôùi ngöôøi Hoa laø vaán ñeà lôùn. Chính saùch ñoái vôùi ngöôøi Hoa cuûa caùc vöông trieàu Vieät Nam laø nguoàn kinh nghieäm lòch söû coù yù nghóa nhieàu maët ñoái vôùi vaán ñeà naøy./. CHUÙ GIAÛI: (1) Ñoïc theâm baøi vieát "Söï baønh tröôùng vaên hoùa Trung hoa veà phöông nam vaø söï phaùt trieån hoïc thöùc ôû Quaûng Ñoâng" cuûa Giaùo thuï La Höông Laâm, Nguyeãn Ñaêng Thuïc dòch vaø ñaêng treân Vieät Nam Khaûo coå taäp san soá 8 naêm 1974 ôû Saøi Goøn. (2) Veà vaán ñeà naøy ñeà nghò tham khaûo theâm baùo caùc khoa hoïc cuûa Huyønh Ngoïc Ñaùng "Veà hai teân goïi Minh Höông vaø Thanh Haø", ñaêng trong taäp san KHXH vaø NV, Tröôøng Ñaïi hoïc KHXH vaø NV xuaát baûn, soá chuyeân ñeà khoa hoïc lòch söû soá 22 naêm 2002. (3) Coù leõ vì caên cöù vaøo tö lieäu naøy maø oâng Nguyeãn Theá Anh trong " Kinh teá xaõ hoäi Vieät Nam döôùi caùc vua trieàu Nguyeãn" ôû trang 43 ñaõ coù nhaàm laãn khi cho raèng caùc hoä bieät naïp ngöôøi Hoa chæ noäp moät soá saûn vaät coøn thueá thaân thì ñöôïc mieãn. Sau naøy trieàu Nguyeãn ñaõ aùp duïng leä thueá ñaùnh caû thueá thaân nhöõng hoä bieät naïp ngöôøi Hoa. (4) Taát caû chæ coù 4.000 quan chöù khoâng phaûi laø hôn 8.000 quan nhö Ñoã Bang trong "Kinh teá thöông nghieäp Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn” ñaõ tính nhaàm ôû trang 60. (5) Nhaän xeùt hai noäi dung ghi cheùp naøy cho thaáy Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí gaàn nhö laø cheùp laïi nhöõng gì maø Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ vieát trong Gia Ñònh Chí. Ñieàu töông töï nhö vaäy coøn tìm thaáy trong caùc muïc vieát veà phong tuïc, thaønh trì, saûn vaät...cuûa caùc tænh khaùc ôû Nam Kyø. Chôï Saøi Goøn ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc mieâu taû nhö sau: "Phoá Saøi Goøn. ÔÛ phía nam traán thöï, caùch 12 daëm ôû vaøo ñöôøng taû höõu ñöôøng caùi quan, aáy laø ñöôøng phoá lôùn, thaúng suoát ba phoá ñeán taän beán soâng, ngang ôû giöõa coù moät ñöôøng döôùi ven soâng, moät ñöôøng ñeàu cuøng xaâu suoát nhau nhö hình chöõ ñieàn, maùi nhaø lieàn nhau, goùc nhaø cuïng nhau, ngöôøi Kinh, ngöôøi Trung Quoác ôû laãn vôùi nhau, daøi ñoä 3 daëm, buoân baùn caùc thöù gaám ñoaïn ñoà söù, caùc thöù giaáy, caùc thöù chaâu baùu. Haøng saùch, hieäu thuoác, phoá che, haøng mieán, beán soâng phía nam, phía baéc khoâng thöù gì khoâng coù. Ñaàu baéc ñöôøng lôùn coù mieáu Quan Coâng cuûa haøng phoá vaø ba hoäi quaùn Phuùc Chaâu, Quaûng Ñoâng, Trieàu Chaâu, chia ôû taû höõu. Phía Taây ñöôøng lôùn giöõa coù mieáu Thieân Haäu, hôi veà phía taây coù hoäi quaùn OÂn Laêng. Phía taây ñaàu nam ñöôøng lôùn coù hoäi quaùn Chöông Chaâu. Nhöõng buoåi saùng ñeïp ñeâm toát, tam nguyeân, soùc voïng, thì treo baøy ñua kheùo khoe ñeïp, nhö caây löûa caàu sao, thaønh gaám hoäi ngoïc, troáng keøn huyeân naùo, trai gaùi thaønh ñaøn, laø moät chôï phoá ñoâng ñuùc naùo nhieät. ..". Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí cuûa trieàu Nguyeãn cheùp laïi gaàn nhö nguyeân vaên cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc, caû ñoaïn veà caùi gieáng coå quanh naêm ñaày nöôùc vaø chôï Bình An ñeâm ñeâm coøn ñoát ñuoác ñeå mua baùn, chæ theâm vaøo coù moät caâu ngaén laø "nay thöa thôùt daàn, khoâng ñöôïc nhö tröôùc nöõa". Nhöng Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí coøn ghi cheùp theâm veà ñeàn thôø Traàn Thöôïng Xuyeân ôû khu vöïc Chôï Lôùn (Gia Ñònh Chí tröôùc ñoù khoâng coù ghi), vôùi löu yù laø "caùc ñôøi Minh Meänh, Thieäu Trò ñeàu phong taëng laøm Thöôïng ñaúng thaàn, nay xaõ daân phuïng thôø, ñeøn höông khoâng töøng giaùn ñoaïn". Trònh Hoaøi Ñöùc vieát xong Gia Ñònh Chí vaøo cuoái ñôøi Gia Long, ñem noäp cho trieàu ñình vaø khaéc in vaøo ñaàu thôøi Minh Maïng. Do vaäy nhöõng bieán ñoåi veà sau ñaõ khoâng ñöôïc oâng ghi nhaän trong saùch. Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí soaïn vaøo ñôøi vua Töï Ñöùc, thôøi gian töø sau naêm 1864 ñeán tröôùc naêm 1875. Do vaäy ñaõ boå sung caùc ghi cheùp veà nhöõng coâng trình phoá chôï, ñeàn thôø, chuøa mieáu lieân quan ñeán ñôøi soáng sinh hoaït cuûa ngöôøi Hoa ñòa phöông. (6) Maïc Cöûu laáy vôï ngöôøi Vieät laø baø Buøi Thò Laãm, ngöôøi queâ Ñoàng Moân, Bieân Hoøa sinh ra con trai laø Maïc Thieân Töù. Gia phaû hoï Maïc khoâng ghi roõ Thieân Töù coù coøn anh chi em naøo khaùc hay khoâng. Chæ bieát chaéc chaén raèng Thieân Töù laø ngöôøi lai, cha Hoa meï Vieät vaø sinh ra treân ñaát Vieät Nam. Thieân Töù noái nghieäp cha, xaây döïng Haø Tieân thaønh moät nôi ñoâ hoäi trong vuøng vaø luoân heát loøngï trung thaønh, taän tuî vôùi chuùa Nguyeãn. Naêm Canh Tyù (1780), luùc laùnh naïn treân ñaát Xieâm, bò vua Xieâm nghi ngôø vaø böùc haïi, Thieân Töù ñaõ töï vaãn, 53 ngöôøi con chaùu cuûa oâng cuõng ñaõ bò ngöôøi Xieâm gieát. Cuõng nhö cha, Thieân Töù laáy vôï laø moät ngöôøi Vieät Nam hoï Nguyeãn, khoâng roõ teân. Caùc con trai gaùi cuûa Thieân Töù vaø Nguyeãn phu nhaân laø Töû Hoaøng, Töû Thöôïng , Töû Dung (trai) vaø 3 con gaùi laø Thò Long, Thò Hai vaø Thò Giaùc. Caùc baø thieáp sau cuûa Thieân Töù coù maáy ngöôøi con nöõa laø Töû Sanh, Töû Tuaán vaø Töû Thieâm. Chaùu noäi cuûa Thieân Töù coù hai nhaùnh, moät laø hai doøng con cuûa baø chính vaø baø thöù cuûa Töû Hoaøng laø Coâng Baù, Coâng Truï, Coâng Bính (doøng chính) vaø Coâng Du, Coâng Taøi (doøng thöù); hai laø nhaùnh con cuûa Töû Thöôïng chæ coù Coâng Theâ. Trong söï coá ôû Xieâm, con chaùu hoï Maïc chæ coøn coù ba ngöôøi con nhoû cuûa Maïc Thieân Töù laø Töû Sanh Töû Tuaán, Töû Thieâm, caùc chaùu laø Coâng Bính, Coâng Du, Coâng Theâ, Coâng Taøi coøn soáng soùt, sau trôû veà Vieät Nam. Nhö vaäy laø caùc con trai cuûa cuûa Thieân Töù vôùi phu nhaân Nguyeãn thò ñeàu bò ngöôøi Xieâm gieát, chæ coøn laïi chaùu noäi. Theá heä chaùu ñôøi thöù naêm cuûa Maïc Cöûu laø Maïc Haàu Hi, Maïc Haàu Dieäu vaø Maïc Haàu Phong; chaùu ñôùi thöù saùu laø Baù Bình vaø Baù Thaønh. Theo Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùc thì chaùu ñôøi thöù baûy laø Maïc Töû Khaâm, khoâng coù con neân doøng hoï Maïc ñeán 7 ñôøi laø heát, chæ laáy ñöôïc 6 chöõ loùt laø Thieân, Töû, Coâng, Haàu, Baù, Töû. Chöõ loùt cuoái cuøng laø Nam ñaõ khoâng coù ngöôøi noái heä [18, tr.341]. Nhöng theo Thöïc Luïc thì naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1845), theo lôøi taâu cuûa Tröông Ñaêng Queá, nhaø vua ñaõ sai ngöôøi tìm hoûi veà con chaùu cuûa Maïc Thieân Töù. Quan tænh Haø Tieân laø Nguyeãn Löông Nhaøn "choïn ñöôïc doøng doõi chính laø Maïc Vaên Phong, ñöôïc chuaån cho aám thuï Chaùnh thaát phaåm, chaùnh ñoäi tröôûng, theo sai phaùi ôû tænh aáy. (7) Chuùa Nguyeãn ñaõ ban caáp cho hoï Maïc ba chieác Long thuyeàn, ñöôïc ñôøi ñôøi noái chöùc Ñoâ ñoác Haø Tieân vaø quy cheá gaàn nhö moät thuoäc ñòa töï trò cuûa traán Haø Tieân-moät traán duy nhaát cuûa Ñaøng Trong (12 dinh, 1 traán). Laïi ñöôïc nhaø chuùa phong cho "thaát dieäp phieân haøn" (Thieân, Töû, Coâng, Haàu, Baù, Töû, Nam) laøm chöõ loùt vaø laáy 5 chöõ cuûa nguõ haønh (kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå) gheùp vaøo chöõ teân. Ñaây laø moät vinh haïnh nguùt trôøi maø chöa chaéc ngöôøi Vieät Nam naøo coù. (8) Maïc Cöûu ñöôïc Tuùc Toâng hoaøng ñeá taëng phong Khai Traán Thöôïng Truï Quoác Ñaïi Töôùng Quaân Vuõ Nghò Coâng. Ñeán naêm 1822, vua Minh Maïng taëng phong Thuï coâng thuaän nghóa trung ñaúng thaàn. Maïc Thieân Töù ñöôïc chuùa Nguyeãn phong Haø Tieân Traán Ñoâ Ñoác, naêm 1739, laäp coâng ñöôïc gia phong ñaëc caùch laø Ñoâ ñoác Töôùng quaân, ban cho aùo baøo ñoû vaø muõ, ñai; vôï laø Nguyeãn Thò cuõng ñöôïc phong laøm Phu nhaân. Naêm Minh Maïng thöù 3 (1822), ñöôïc vua phong Ñaït nghóa chi thaàn. Maïc Töû Sanh, naêm 1874, ôû Voïng Caùc, ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong laøm Tham töôùng hoä giaù. Naêm 1787, khi Nguyeãn AÙnh chieám ñöôïc Gia Ñònh, Sanh ñöôïc giao löu giöõ Haø Tieân, naêm sau cheát ñöôïc Nguyeãn AÙnh taëng ñaëc tieán Phuï quoác thöôïng töôùng quaân, Caåm y veä chöôûng veä söï, Ñoâ ñoác chöôûng cô. Naêm Minh Maïng thöù 3 (1822) ñöôïc vua phong Trung nghóa chi thaàn. Maïc Töû Thieâm, naêm 1799, veà Gia Ñònh, ñöôïc Nguyeãn AÙnh giao chöùc Khaâm sai thoáng binh cai cô, sau thay Coâng Bính laøm Haø Tieân Traán thuû. Naêm Gia Long thöù 4 (1805), thaêng Khaâm sai chöôûng cô, traán thuû Haø Tieân nhö cuõ. Naêm 1807, ñöôïc vua sai ñi coâng caùn qua Xieâm, naêm sau thì maát. Maïc Coâng Bính, naêm 1788, ñöôïc Nguyeãn AÙnh phong laøm Long Xuyeân löu thuû, khoâng bao laâu thì cheát. Maïc Coâng Du, naêm Gia Long thöù 6 ñöôïc laøm Cai ñoäi, sau ñoù ñöôïc giao quyeàn lónh vieäc traán Haø Tieân. Naêm sau bò giaùng chöùc nghò toäi vì ñaõ ñem vôï leõ cuûa Ñoâ thoáng cheá Phaïm Vaên Trieäu baùn cho ngöôøi nöôùc Xieâm. Naêm Gia Long thöù 12 (1813) vua cho laøm AÁt phoù söù ñi Xieâm. Naêm Gia Long thöù 16 (1817), ñöôïc thaêng Hieäp traán Haø Tieân, naêm thöù 17 (1818), thaêng Traán thuû Haø Tieân. Maïc Coâng Theá, Maïc Coâng Taøi, khi Töû Thieâm cheát, Coâng Du laïi ñang bò nghò toäi, hai ngöôùi tuoåi coøn nhoû, chöa phong chöùc ñöôïc neân cho aám thuï chöùc Cai ñoäi ñeå giöõ vieäc thôø cuùng hoï Maïc vaø caáp cho 53 ngöôøi coi moà maû. Naêm Minh Maïng thöù 11 (1830), Coâng Taøi ñöôïc cöû laøm Haø Tieân thuû quaân thuû. Maïc Haàu Hi, Haàu Dieäu laø con cuûa Coâng Du vaø Coâng Taøi, vì caû boán cha con ñeàu nhaän quan chöùc cuûa Leâ Vaên Khoâi khi Khoâi noåi daäy chieám thaønh Phieân An, choáng laïi trieàu ñình. Veà sau, khi trieàu ñình deïp xong Khoâi, vieäc naøy bò phaùc giaùc. Minh Maïng saéc sai baét veà kinh tra hoûi. "Coâng Du Coâng Taøi lieàn oám cheát. Con laø Haàu Hi, Haàu Dieäu ñeàu bò giam vaøo nguïc ôû kinh. Sau ñoù tha cho Haàu Dieäu, sai ñi trinh thaùm nöôùc Xieâm, laâu khoâng thaáy veà. Laïi tha Haàu Hi cho ñi vuøng thöông ôû Ngheä an trinh thaùm, khoâng ñi khoâng ñöôïc, trôû veà, gaày raïc maø cheát ôû trong nguïc Ngheä An". Coøn Maïc Haàu Phong chæ laø daân thöôøng. Ñôøi Maïc Baù Bình, Baù Thaønh ñöôïc phong chöùc cai ñoäi taäp aám. Ñôøi Maïc Baù Khaâm khoâng thaáy ghi quan töôùc hay taäp aám, chaéc chæ laøm daân thöôøng. (9) Moät soá taøi lieäu khaùc cho raèng Ngoâ Coân cuõng thuoäc nhoùm taøn binh cuûa Thaùi Bình Thieân Quoác. Trong Luaän aùn naøy, chuùng toâi vaãn xeáp Ngoâ Coân theo nhoùm thöù hai. (10) Coù leõ vì lyù do naøy maø Hoaøng Keá Vieâm khoâng ñöôïc trieàu Nguyeãn ñöa teân vaø boä saùch Ñaïi Nam Lieät Truyeän, khoâng ñöôïc xem laø ngöôøi coù coâng hay coù toäi ñoái vôùi trieàu ñình. (11) Yoshiharu Tsuboi, tài liệu đã dẫn, trang 148. Trong tài liệu này, Tsuboi cho rằng quân Thanh sang Việt Nam vào tháng 4 năm 1869, nhưng Thực lục ghi là tháng 4 năm 1868. Ở đây theo Thực Lục. (12) Thư tịch triều Nguyễn không có tư liệu nào cho thấy Tự Đức một lần nữa kêu gọi quân Thanh sang giúp. Thực Lục có ghi chép việc phái viên của triều Thanh là Đình Canh và Từ Diên Húc hai lần sang Việt Nam tiếp xúc với triều Nguyễn và thông báo dã tâm xâm lược của quân Pháp ở Bắc kỳ. Tuy nhiên theo Y. Tsuboi qua khai thác văn khố Pháp ở Aix-en-Provence, Tự Đức đã gửi thư cầu viện, được vua Thanh đồng ý và phê "Khả, sĩ bắc phong tái biện". DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO TIEÁNG VIEÄT: 1. Phan An – Phan Xuaân Bieân (1991), “Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá cuûa Mieàn Nam sau naêm 1975”, Phaùt trieån kinh teá, soá 14, tr. 8-11. 2. Phan An – Phan Xuaân Bieân (1991), “Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá ñoái ngoaïi cuûa Tp.HCM”, Phaùt trieån kinh teá, soá 15, tr.17-18. 3. Phan An – Phan Xuaân Bieân (1991), “Ngöôøi Hoa trong hoaït ñoäng kinh teá cuûa Mieàn Nam Vieät Nam tröôùc naêm 1975”, Phaùt trieån kinh teá, soá 12, tr. 19-20. 4. Ñoã Bang (1966), Kinh teá thöông nghieäp Vieät Nam döôùi trieàu Nguyeãn, NXB Thuaän Hoaù. 5. Ñoã Bang-Ñoã Quyønh Nga (2002), “Ngoaïi thöông Ñaøng Trong thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân”, Nghieân cöùu lòch söû, 6(325), tr. 30-34. 6. Phan Xuaân Bieân Chuû nhieäm ñeà taøi (1995), Luaän cöù khoa hoïc cho vieäc xaùc ñònh chính saùch ñoái vôùi coäng ñoàng ngöôøi Khôme vaø ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, Ñeà taøi khoa hoïc coâng ngheä caáp nhaø nöôùc KX. 04. 12 (baùo caùo toång hôïp), thaønh phoá HCM. 7. Phan Xuaân Bieân, Phan An (1989), “Veà vaán ñeà vò trí cuûa ngöôùi Hoa trong coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam”, Khoa hoïc Xaõ hoäi, Soá 1, tr 50-57. 8. Nguyeãn Coâng Bình (1998), “Söï phaùt trieån cuûa cuûa coâng ñoàng daân toäc Vieät Nam trong khai phaù ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh”, Goùp phaàn tìm hieåu lòch söû vaên hoaù 300 naêm Saøi Goøn - Tp. HCM; NXB treû Tp.HCM, tr. 132-143. 9. Cadiere L (1998), “Vaøi göông maët cuûa trieàu Voõ Vöông”, muïc IV Vò tröôûng phoøng Kieåm Taøu Vuï, Nhöõng ngöôøi Baïn cuûa Thaønh Coå Hueá (B.A.V.H.), taäp V, 1918; NXB. Thuaän Hoùa, Hueá 1998, tr. 276- 294. 10. Traàn Baù Chí (1998), “Moät soá ñaëc ñieåm kinh teá, vaên hoaù cuûa ngöôøi Hoa ôû Mieàn trung Vieät Nam trong lòch söû”, Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa trong lòch söû, Phaïm Ñöùc Döông chuû bieân, NXB theá giôùi, Haø Noäi, tr. 31-49. 11. Phan Huy Chuù (1992), Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí, NXB. KHXH. 12. Phan Traàn Chuùc (2000), Buøi Vieän vôùi cuoäc duy taân cuûa trieàu Töï Ñöùc, NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 13. Ñoaøn Trung Coøn (1995), Caùc Toâng Phaùi Ñaïo Phaät, NXB Thuaän Hoaù. 14. Cristophoro Borri (2000), Xöù Ñaøng trong naêm 1621; NXB Tp. Hoà Chí Minh. 15. Huyønh Tònh Paulus Cuûa (1896), Ñaïi Nam Quoác AÂm Töï Vò, tome II. Saigon Imprimerie Ray Curiol & Cie. 16. Leâ Xuaân Dieäm (2002), “Thöû nhìn laïi con göôøi vaø vaên hoùa Vieät”, Khoa hoïc Xaõ hoäi (Vieän KHXH taïi thaønh phoá HCM), soá 5(57), tr. 40-46. 17. Phan Ñaïi Doaõn (2002), “Hoï Phoù vaø ngheà buoân thuoác Baéc laøng Ña Ngöu (Höng Yeân) tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm 1945”, Nghieân cöùu l;òch söû, 5(312), tr. 30-40. 18. Phan Ñaïi Doaõn chuû bieân (1998), Moät soá vaán ñeà veà Nho giaùo Vieät Nam, NXB Chính trò Quoác gia Haø Noäi. 19. Furiwara Riichio (1974), “Chính saùch ñoái vôùi daân Trung Hoa di cö cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam”, Vieät nam Khaûo coå taäp san, soá 8, Saøi Goøn, tr. 143-174. 20. Chaâu Haûi (1984), Ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam trong aâm möu baønh tröôùng cuûa caùc hoaøng ñeá Trung Hoa (töø theá kyû thöù XI – XIX), Taïp chí Daân toäc hoïc soá 3, tr. 54-59. 21. Chaâu Haûi (1997), “Trieàu Nguyeãn vôùi caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam theá kyû XIX” in trong taäp chuyeân ñeà “Nhöõng vaán ñeà lòch söû vaø vaên chöông trieàu Nguyeãn”, NXB giaùo duïc, tr.106-116. 22. Chaâu Haûi (1997), Caùc nhoùm coäng ñoàng ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, NXB KHXH. 23. Chaâu Thò Haûi (1998), “Dieãn bieán ñòa lyù vaø lòch söû trong quaù trình tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa”, Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa trong lòch söû, Phaïm Ñöùc Döông chuû bieân, NXB theá giôùi, Haø Noäi, tr. 11-30. 24. Phöôùc Haûi (1999), “Töø Thanh haø ñeán Bao Vinh-Kyù öùc veà phoá caûng ngaøy xöa”, Vaên Ngheä Tre,û soá 26 (135) tr. 6. 25. Nhö Hieân Nguyeãn Ngoïc Hieàn (1997), Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh, NXB vaên hoïc. 26. Ñoâng Hoà Laâm Taán Phaùc (1929), “Haø Tieân Maïc Thò söû”û, Nam Phong soá 107, naêm 1926 (tr.31-47) vaø soá 143 naêm 129, tr. 322-343. 27. Ñoâng Hoà-Moäng Tuyeát (1960), Haø Tieân thaäp caûnh vaø ñöôøng vaøo Haø tieân, Xuaát-baûn Boán-phöông, Vieän Soaïn Thuaät-Hieân taïp Kyù. 28. Taàm Hoan (1998), “Moät soá töø goác Hoa trong phöông ngöõ Nam boä”, Nam Boä xöa vaø nay, NXB Tp.HCM, tr. 343-348. 29. Traàn Kinh Hoøa (1961), “Laøng Minh Höông vaø phoá Thanh Haø thuoäc tænh Thöøa Thieân”, Ñaïi hoïc, soá 3, tr. 96-121 30. Traàn Kinh Hoaø (1958), “Hoï Maïc vaø chuùa Nguyeãn taïi Haø Tieân”, Vaên hoaù Aù Chaâu, soá 70, 71, Saøi Goøn, tr. 30-38 31. Cheng Chinh Ho (1960), “Maáy ñieàu nhaän xeùt veà Minh Höông xaõ vaø caùc coå tích taïi Hoäi An”, VNKC taäp san, soá 1, Saøi Goøn, tr.6-40. 32. Nguyeãn Vaên Huy (1993), Ngöôøi Hoa taïi Vieät Nam, Paris. 33. Traàn Khaùnh (1992), Vai troø ngöôøi Hoa trong neàn kinh teá caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, NXB Ñaø Naüng. 34. Traàn Khaùnh (2002), “Vò trí ngöôøi Hoa trong neàn thöông maïi Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc”, Nghieân cöùu Lòch söû, soá 4. tr. 20-27. 35. Traàn Khaùnh (2002), Ngöôøi Hoa trong xaõ hoäi Vieät Nam ( thôøi Phaùp thuoäc vaø döôùi cheá ñoä saøi Goøn),NXB. Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 36. Vuõ Ngoïc khaùnh (1998), “Caùc taùc gia ngöôøi Hoa trong neàn vaên hoaù Vieät Nam”, Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoaù Vieät – Hoa, Phaïm Ñöùc Döông chuû bieân, NXB theá giôùi Haø Noäi, tr.70-82. 37. Phan Khoang (1967), Vieät söû xöù Ñaøng Trong, Nhaø saùch Khai trí, Saøi Goøn. 38. Löu Tröôøng Khöông (1968), Vaán ñeà Hoa kieàu taïi Vieät Nam,, Luaän vaên toát nghieäp Ban cao hoïc Haønh chaùnh Saøi Goøn, khoaù 1966-1968. 39. Leâ Vaên Khueâ (1979), “Chính saùch cuûa Baéc Kinh ñoái vôùi ngöôøi Hoa ôû Ñoâng Nam AÙ”, Nghieân cöùu Lòch söû, 3(186), tr.9-26. 40. Nguyeãn Thieän Laâu (1994), Quoác Söû Taïp Luïc, NXB Muõi Caø Mau. 41. Nguyeãn Lang (2000), Vieät Nam Phaät giaùo Söû Luaän (3 taäp); NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 42. Vaên Lang (1999), “Phaùc hoïa chaân dung phoá Hieán”, Vaên ngheä Treû, soá 26 (135), tr.9 43. Nguyeãn Hieán Leâ (1996), Söû Trung Quoác, NXB vaên hoaù. 44. Ñinh Vaên Lieân (1985), “Moät vaøi suy nghó veà nhieäm vuï nghieân cöùu ngöôøi Hoa trong thôøi gian qua”, Daân toäc hoïc, 3(47), tr.47-50. 45. Traàn Hoàng Lieân (1996), Phaät giaùo Nam boä töø theá kyû XVI ñeán 1975, NXB Tp.HCM. 46. Huyønh Löùa (2000), “Coâng cuoäc khai phaù traán Haø Tieân vaøo nhöõng thaäp kyû cuoái theá kyû XVII, nöûa ñaàu theá kyû XVIII vaø vai troø cuûa hoï Maïc”, Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam boä caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 47. Huyønh Löùa chuû bieân (1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, NXB TP. Hoà Chí Minh. 48. Huúnh Løa (2000), Gãp phÇn t×m hiÓu vïng ®Êt Nam bé c¸c thÕ kû XVII, XVII, XIX, NXB Khoa häc X· héi. 49. Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu (1963), Baûn trieàu Baïn Nghòch lieät truyeän, Tuû saùch Vieän Khaûo Coå, Boä Quoác gia Giaùo duïc, Saøi Goøn. 50. Döông Minh (1978), “Vaøi suy nghó veà ngöôøi Hoa treân ñaát Vieät”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 5(78), tr. 45-57. 51. N.X. Cuseloáp (1982), Baéc Kinh choáng laïi phong traøo giaûi phoùng daân toäc, NXB. KHXH. Haø Noäi. 52. Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân; NXB KHXH, Haø Noäi 1997. 53. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö (taäp 1,2,3,4), dòch theo baûn khaéc naêm Chính Hoaø thöù 18 (1697); NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, naêm 1998. 54. Tröông Minh Ñaït (2001), “Hoï Maïc trong thôøi kyø ñaàu khai saùng ñaát Haø Tieân”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 2(315), tr. 8-15. 55. Sôn Nam (1967), Lòch söû Khaån hoang Mieàn Nam, NXB Treû Tp.HCM. 56. Sôn Nam (1997), Ñaát Gia Ñònh xöa, NXB treû Tp.HCM. 57. Huøynh Nghò (1989), “Moái quan heä kinh teá cuûa ngöôøi Hoa vôùi nöôùc ngoøai”, Khoa hoïc xaõ hoäi, Soá 2. 58. Ngoâ Gia Vaên Phaùi (1998), Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, NXB Vaên hoïc. 59. Haûn Nguyeân (1971), “Haø Tieân chìa khoaù Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam xuoáng ñoàng baèng soâng Cöûu Long”, Vaên hoaù nguyeät san, Saøi Goøn, tr. 260-283 60. Anh Nguyeân (1957), “Maïc Cöûu vôùi ñaát Haø Tieân”, Vaên Hoùa nguyeät san, soá 26, Saøi Goøn, tr.1030-1036. 61. Ñaøo Trinh Nhaát (1924), Theá Löïc Khaùch Truù vaø vaán ñeà di daân vaøo Nam Kyø, Haø Noäi. 62. Nguyeãn Ñöùc Nhueä (2002), “Vaøi suy nghó veà Nguyeãn Hoaøng vôùi mieàn ñaát Thuaän Quaûng”, Nghieân cöùu lòch söû, 6(325), tr. 12-16. 63. Taân Vieät Ñieåu (1961), “Lòch söû Hoa kieàu taïi Vieät Nam”, Vaên Hoaù nguyeät san, soá 61 (tr.547-561), 62 (tr.705-721), Saøi Goøn. 64. Traàn Ñoä (1991), “Veà nghieân cöùu Hoa kieàu vaø ngöôøi Hoa ôû Trung Quoác”, Khoa hoïc xaõ hoäi, soá 8, tr. 91-94. 65. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn (1993), Khaâm Ñònh Ñaïi Nam Hoäi Ñieån Söï Leä, NXB Thuaän Hoùa, Hueá. 66. Leâ Quyù Ñoân (1964), Phuû Bieân Taïp Luïc, NXB khoa hoïc, Haø Noäi. 67. Nguyeãn Hieàn Ñöùc (1993), Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng Trong; NXB Tp.HCM. 68. Kim Ñònh (1972), “Neàn moùng cuûa ñaïo Nho”, Phöông Ñoâng, soá 12, thaùng 6, tr. 402-407 69. Kim Ñònh (1972), “Phaàn ñoùng goùp cuûa ngöôøi Taøu”, Phöông Ñoâng, soá 16, thaùng 10, tr. 265-272. 70. Kim Ñònh (1972), “Thöû öôùc löôïng ñoä soá ñoùng goùp cuûa Laïc Vieät”, Phöông Ñoâng, soá 14, thaùng 8, tr. 105-111. 71. Maïc Ñöôøng (1983), “Vaán ñeà daân cö vaø daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX”, Nghieân cöùu lòch söû, 4 (211), tr. 35-45. 72. Maïc Ñöôøng (1989), “Vaán ñeà daân toäc ôû nöôùc ta nhìn töø goùc ñoä Nam Vieät Nam”, Khoa hoïc xaõ hoäi, Soá 2, tr. 55-68. 73. Maïc Ñöôøng (1991), “Ngöôøi Hoa ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long”, Vaán ñeà daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB. KHXH 1991, tr. 215-241. 74. Maïc Ñöôøng (1992), “Daân toäc hoïc vaø coâng taùc nghieân cöùu thaønh phaàn daân toäc” Daân toäc hoïc vaø vaán ñeà xaùc ñònh thaønh phaàn daân toäc, NXB. KHXH. Haø Noäi, tr. 09-37. 75. Maïc Ñöôøng (1993), “Ñoàng baøo Hoa ôû mieàn Nam Vieät Nam” Chung moät boùng côø, NXB. Chính trò Quoác gia Haø Noäi, tr.197-203, tr. 197-203 76. Maïc Ñöôøng (1994), Xaõ hoäi ngöôøi hoa ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh sau naêm 1975, NXB. KHXH. 77. Trònh Hoøai Ñöùc (1998), Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Trung taâm KHXH vaø Nhaân vaên Quoác gia, Vieân Söû hoïc, NXB Giaùo duïc. 78. Nguyeãn Phöông (1967), “Ngöôøi goác Hoa laøm vua ñaát Vieät”, Baùch Khoa, soá 245, Saøi Goøn, tr. 76-88. 79. Pierre Poivre (1998), “Hoài kyù veà xöù Cochinchine (Memoire sur la Cochinchine)”, Nguyeãn Phan Quang dòch vaø giôùi thieäu trong Vieät Nam caän ñaïi, nhöõng söû lieäu môùi (taäp 2); NXB Tp.HCM, tr. 131-147. 80. Leâ Vaên Quang (1993), Quan heä quoác teá ôû Ñoâng Nam Aù trong lòch söû, Tuû saùch ÑHTH Tp. HCM. 81. Leâ Vaên Quang (1995), Lòch söû Vöông quoác Thaùi Lan, NXB Tp. Hoà Chí Minh. 82. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1995), Ñaïi Nam Lieät Truyeän, NXB KHXH. 83. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1962), Ñaïi Nam Thöïc Luïc, Toå Phieân dòch Söû hoïc, NXB.Söû hoïc Haø Noäi. 84. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1968), Quoác trieàu Chính bieân Toaùt yeáu, NXB Thuaän Hoùa. 85. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1992), Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, NXB Thuaän Hoaù, Hueá. 86. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1994), Minh Meänh Chính Yeáu, NXB Thuaän Hoaù. 87. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1998), Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Trung taâm KHXH vaø Nhaân vaên Quoác gia, Vieän Söû hoïc, NXB Giaùo duïc. 88. Thích Ñaïi Saùn (1963), Haûi ngoaïi kyù söï, Vieän Ñaïi hoïc Hueá, Uyû ban Phieân dòch Söû lieäu Vieät Nam. 89. Traàn Hoài Sinh (1996) Ngöôøi Hoa trong neàn kinh teá thaønh phoá HCM hieän nay, Luaän aùn phoù tieán só khoa hoïc Kinh teá, Tröôøng Ñaïi hoïc kinh teá thaønh phoá HCM. 90. Vaên Taân (1980), “Vaøi neùt veà chính saùch ngoaïi giao cuûa Trung Quoác ñoái vôùi Vieät Nam trong thôøi phong kieán”, Nghieân cöùu Lòch söû, soá 2, tr. 22-30 91. Li Tana (1999), Xöù Ñaøng Trong-Lòch söû kinh teá xaõ hoäi Vieät nam theá kyû 17 vaø 18, Nguyeãn Nghò dòch, Nguyeãn Ñình Ñaàu giôùi thieäu; NXB. Treû. 92. Chöông Thaâu (2000), “Quan heä maäu dòch ôû bieân giôùi Vieät Trung töø cuoái theá kyû XIX ñeán giöõa theá kyû XX”; “Nghieân cöùu lòch söû”, 5(312), tr. 23-31. 93. Cao Töï Thanh (1998), “Nhìn laïi 300 naêm Nam boä”, Taïp chí Coäng saûn, soá 22, tr. 39-41. 94. Cao Töï Thanh dòch (2001), Lòch söû löu daân, NXB Treû. 95. Cao Töï Thanh dòch (2001), Lòch söû thöông nhaân, NXB Treû. 96. Nguyeãn Anh Thaùi chuû bieân (1991), Lòch söû Trung Quoác, NXB Giaùo duïc. 97. Lª M¹nh Th¸t (1999), Nghiªn cøu vÒ ThiÒn UyÓn TËp Anh, NXB Thµnh phè HCM. 98. Nguyeãn Taøi Thö chuû bieân (1993), Lòch söû tö töôûng Vieät Nam, NXB. KHXH. Haø Noäi. 99. Haø Vaên Thö – Traàn Hoàng Ñöùc (1998), Toùm taét nieân bieåu lòch söû Vieät Nam, NXB Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi. 100. Chu Thuaán Thuûy (1999), Kyù söï ñeán Vieät Nam naêm 1657 (An Nam Cung Dòch Kyù Söï), Vónh Sính dòch vaø giôùi thieäu; Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Vieät Nam xuaát baûn. 101. Nguyeãn Caåm Thuyù chuû bieân (2000), Ñònh cö cuûa ngöôøi Hoa treân ñaát Nam boä (töø theá kyû XVII ñeán naêm 1945), NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi , Haø Noäi. 102. Tin tham khaûo TTXVN (2002), Thöïc löïc ngöôøi Hoa ôû nöôùc ngoaøi, Taøi lieäu tham khaûo ñaëc bieät, soá ra ngaøy 23 thaùng 12. 103. Tin Tham khaûo TTXVN (Hongkong 5/6/ 1999), Ngöôøi Hoa vôùi cuoäc baàu cöû toång thoáng taïi Indonesia. 104. Tin tham khaûo TTXVN (Matxcôva 9/4/1999), Nga lo laéng veà soá ngöôøi Hoa ôû Vieãn Ñoâng. 105. Nguyeãn Ñình Tö (2004), “Nghieân cöùu lòch söû caùc ñòa danh haønh chaùnh Nam Boä”, Nghieân cöùu Lòch söû, 6(337), tr. 13-21. 106. Nguyeãn Traõi (1976), Dö ñòa Chí, NXB. KHXH. Haø Noäi. 107. Trung taâm KHXH vaø Nhaân vaên Quoác gia, Vieân Nghieân cöùu Haùn Noâm (1997), Ñaïi Vieät Söû Kyù Tieàn Bieân, NXB KHXH, Haø Noäi. 108. Ngheâ Kieän Trung (1998), Trung Quoác treân baøn caân, NXB Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 109. Phaïm Vieät Trung, Nguyeãn Xuaân Kyø, Ñoã Vaên Nhung (1982), Lòch söû Cam Pu Chia, NXB. ÑH vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp. 110. Tsai Maw Kuey (1984), Ngöôøi Hoa ôû Mieàn Nam Vieät Nam, baûn dòch Tieáng Vieät cuûa Ban daân vaän TW. 111. Voõ Mai Baïch Tuyeát (1996), Lòch söû Trung Quoác, Tuû saùch ÑHTH Tp.HCM. 112. Uyû ban Quoác gia Hoäi thaûo Quoác teá veà Ñoââ thò coå taïi Hoäi An (1991), Ñoâ thò Coå Hoäi An, (Hoäi thaûo toå chöùc taïi Ñaø naúng ngaøy 22- 23 thaùng 3 naêm 1990), NXB. KHXH. Haø Noäi. 113. Traàn Thò Vinh (2002), “Theå cheá chính trò thôøi Nguyeãn (Döôùi trieàu Gia Long, MinhMaïng)”, Nghieân cöùu lòch söû, 6(325), tr. 3-11. 114. Thaønh Theá Vó (1973), Ngoaïi thöông Vieät Nam theá kyû XVII, XVIII, XIX, NXB Söû hoïc. 115. Nguyeãn Ñaéc Xuaân (1996), Chín ñôøi chuùa möôøi ba ñôøi vua Nguyeãn, NXB Thuaän Hoaù, Hueá. 116. Nguyeãn Ñaéc Xuaân (1998), Chuyeän noäi cung 9 ñôøi chuùa, NXB Thuaän Hoaù. 117. Tröông Thò Yeán (1981), “Nhaø Nguyeãn vôùi caùc thöông nhaân ngöôøi Hoa theá kyû XIX”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 3, tr. 59-65 118. Yoshiharu Tsuboi (1998), Nöôùc Ñaïi Nam ñoái dieän vôùi Phaùp vaø Trung Hoa, Nguyeãn Ñình Ñaàu dòch, NXB treû Tp.HCM. TIEÁNG NÖÔÙC NGOAØI: 119. Bernard B. Fall (1959), "Comentary on Father De Jaegher", VN: The First Five Years, Edition by Richard W. Lindholm, East Lansing, Michigan 1959, p. 267-298. 120. Chen Ching Ho (1974), Historical Notes on Hoäi An (Faifo), Center for Vietnamese Studies, Southern Illinois University at Carbondale. 121. EÙùmile Gaspardone (1952), "Un Chinois des mers du sud le fondateur de Haø Tieân", Journal Asiatique, tomme CCXL,, Fascicule No 3, p. 359-367. 122. Father Raymond J. De Jaegher (1959), “The Chinese in Vietnam”, VN: The First five years, Ed. By Richard W. Lindholm, East Lansing, Michigan, p. 106-139. 123. Jean Andreù LaFargue (1909), L ‘Immigration Chinoise en Indochine, Paris Henri Jouvre Editeur. 124. Lynn Pan General Editor (1998), The Encyclopedia of the Chinese Overseas, Archipelago Press and Landmark Books, Chinese Heritage Centre, Singapore. 125. Maybon C.B (1920), Histoire Modern du Pays d’AnNam (1592 – 1820), Paris. 126. Nguyeãn Hoäi Chaân (1971), "Some Aspects of the Chinese community in VietNam, 1650-1850", Paper on China,vol. 24, p.104-145. 127. Nguyeãn Thieän Laâu (1941), “La Formation et L ‘Evolution du Village de Minh-Huong (Faifo)”, BAVH. 4. 128. Victor Purcell (1966), The Chinese in Southeast Asia, Oxford University Press. 129. Tsung To Way (1959), “A Survey of Chinese occupation”, VN: The First Five Years, Ed. By Richard W. Lindholm, East Lansing, Michigan, p. 187-245. ._.