Bước đầu nghiên cứu ảnh hưởng của đất bị nhiụm kim loại nặng (chì: pb) đến thành phần loài & Một số đặc điểm…

Lêi c¶m ¬n Trong qu¸ tr×nh thùc hiªn vµ hoµn thµnh luËn v¨n tèt nghiÖp, em ®· nhËn ®­îc sù quan t©m, gióp ®ì, chØ b¶o tËn t×nh cña c¸c ®¬n vÞ vµ c¸ nh©n. Nh©n dÞp nµy em xin bµy tá sù biÕt ¬n ch©n thµnh vµ s©u s¾c tíi: - Ban Gi¸m hiÖu Tr­êng §HSP Hµ Néi 2, ban Chñ nhiÖm Khoa cïng c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa vµ trong tæ bé m«n §éng vËt, Khoa Sinh – KTNN. - Ban l·nh ®¹o viÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt, tËp thÓ c¸n bé phßng Sinh th¸i m«i tr­êng ®Êt ®· gióp ®ì t¹o ®iÒu kiÖn cho em trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ thùc hiÖn luËn v¨n. §Æc biÖt em xin ®­îc bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn PGS.TS NguyÔn TrÝ TiÕn – c¸n bé phßng Sinh th¸i vµ m«i tr­êng ®Êt, ViÖn Sinh Th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt ®Êt, Hµ Néi cïng víi Th.s V­¬ng ThÞ Hßa – c¸n bé gi¶ng d¹y m«n §éng vËt häc, khoa Sinh – KTNN tr­êng §HSP Hµ Néi 2 lµ nh÷ng ng­êi trùc tiÕp h­íng dÉn luËn v¨n cho em trong thêi gian qua. Cuèi cïng em xin ch©n thµnh c¶m ¬n tÊt c¶ nh÷ng ng­êi th©n, b¹n bÌ lu«n gióp ®ì, ®éng viªn vµ khÝch lÖ ®Ó em v­ît qua nhiÒu khã kh¨n, hoµn thµnh b¶n luËn v¨n nµy. Hµ Néi, th¸ng 5 n¨m 2008 Sinh viªn Ng« Nh­ H¶i Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan: §©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. TÊt c¶ c¸c sè liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn v¨n nµy lµ trung thùc vµ ch­a tõng ®­îc ai c«ng bè hay sö dông ®Ó b¶o vÖ mét häc vÞ nµo tõ tr­íc tíi nay. T«i xin cam ®oan: C¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ®· ®­îc ghi râ nguåc gèc. Sinh viªn Ng« Nh­ H¶i Môc lôc lêi c¶m ¬n lêi cam ®oan danh môc c¸c b¶ng, c¸c biÓu ®å Më §Çu…………………………………………………………………. 1 Môc ®Ých cña ®Ò tµi……………………………………………........ 2 Néi dung cña ®Ò tµi……………………………………………........ 2 Ch­¬ng 1: Tæng quan tµi liÖu…………………...…………… 3 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu bä nh¶y trªn thÕ giíi………………………. 3 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu bä nh¶y ë ViÖt Nam……………………….. 6 Ch­¬ng 2: §èi t­îng, thêi gian, ®Þa ®iÓm vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu…………………………………………………… 12 2.1. §èi t­îng nghiªn cøu………………………...…………………… 12 2.2. Thêi gian nghiªn cøu………………………...……………………. 12 2.3. §Þa ®iÓm nghiªn cøu………………………...…………………..... 12 2.4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu………………………………………….. 14 2.4.1. Vµi nÐt kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn khu vùc nghiªn cøu…………………………………………………………………… 14 2.4.1.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn .………………………... …………….. 14 2.4.1.2. T×nh h×nh kinh tÕ x· héi t¹i lµng §«ng Mai……………… 15 2.4.1.3. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nghÒ t¸i chÕ ¾c quy t¹i lµng §«ng Mai…………………………………………………………………. 15 2.4.1.4. Nh÷ng nguy c¬ ®e däa cña ho¹t ®éng t¸i chÕ ¾c quy……... 16 2.4.2. Nghiªn cøu ngoµi thùc ®Þa…………………...……………….. 17 2.4.3. Nghiªn cøu trong phßng thÝ nghiÖm………………………….. 17 2.4.4. Xö lý sè liÖu………………………...………………………... 19 2.5. Thµnh phÇn lý ho¸ cña ®Êt ë khu vùc nghiªn cøu………………… 21 Ch­¬ng 3: KÕt qu¶ nghiªn cøu……………..………………... 23 3.1. Thµnh phÇn loµi vµ ph©n bè cña bä nh¶y ë khu vùc nghiªn cøu….. 23 3.1.1. Danh s¸ch c¸c loµi bä nh¶y ë §«ng Mai, x· ChØ §¹o, V¨n L©m, H­ng Yªn. ……………...………………………....................... 23 3.1.2. Thµnh phÇn ph©n lo¹i häc cña bä nh¶y ë §«ng Mai, x· ChØ §¹o, V¨n L©m, H­ng Yªn. ……………...………………………...... 31 3.1.3. §Æc ®iÓm ph©n bè cu¶ bä nh¶y ë §«ng Mai…………………. 32 3.1.3.1. §Æc ®iÓm ph©n bè theo ®iÓm thu mÉu…………………..... 32 3.1.3.2. Ph©n bè theo sinh c¶nh…………………...………………….. 33 3.1.3.3. Ph©n bè theo mïa………………………………………… 34 3.1.4. Sù t­¬ng ®ång thµnh phÇn loµi gi÷a c¸c ®iÓm nghiªn cøu……. 35 3.1.5. C¸c loµi bä nh¶y ­u thÕ vµ phæ biÕn ë khu vùc nghiªn cøu…... 37 3.2. ¶nh h­ëng cña ®Êt bÞ nhiÔm kim lo¹i nÆng (Ch×) ®Õn mét sè chØ sè ®Þnh l­îng cña bä nh¶y……………………...…………………........ 39 3.2.1. Mét sè chØ sè ®Þnh l­îng cña bä nh¶y ë c¸c ®iÓm nghiªn cøu.. 39 3.2.2. ¶nh h­ëng cña ®Êt bÞ nhiÔm kim lo¹i nÆng (Ch×) ®Õn mét sè chØ sè ®Þnh l­îng cña bä nh¶y………..………………………........... 41 3.2.2.1. ¶nh h­ëng ®Õn sè l­îng loµi………………………............... 41 3.2.2.2. ¶nh h­ëng ®Õn mËt ®é trung b×nh…………………..…......... 41 3.2.2.3. ¶nh h­ëng ®Õn ®é ®a d¹ng H’……………………………….. 42 3.2.2.4. ¶nh h­ëng ®Õn ®é ®ång ®Òu J’…………………...…............. 43 3.2.3. NhËn xÐt chung………………………........................................ 43 KÕt luËn………………………………………………………………. 45 Tµi liÖu tham kh¶o………………………………………………. 47 phô lôc Danh môc c¸c b¶ng, c¸c biÓu ®å 1. C¸c b¶ng B¶ng 1: Thµnh phÇn lý ho¸ cña ®Êt ë khu vùc nghiªn cøu B¶ng 2: Danh s¸ch loµi vµ ph©n bè cña bä nh¶y ë §«ng Mai, x· ChØ §¹o, V¨n L©m, H­ng Yªn B¶ng 3: Thµnh phÇn ph©n lo¹i häc cña bä nh¶y ë §«ng Mai, x· ChØ §¹o, V¨n L©m, H­ng Yªn B¶ng 4: Sè l­îng loµi bä nh¶y ph©n bè theo ®iÓm thu mÉu, theo mïa vµ theo sinh c¶nh B¶ng 5: C¸c loµi bä nh¶y ­u thÕ B¶ng 6: C¸c loµi bä nh¶y phæ biÕn B¶ng 7: Mét sè chØ sè ®Þnh l­îng cña bä nh¶y ë khu vùc nghiªn cøu 2. C¸c biÓu ®å BiÓu ®å 1: Sè l­îng loµi bä nh¶y ph©n bè theo ®iÓm thu mÉu BiÓu ®å 2: Sè l­îng loµi bä nh¶y ph©n bè theo sinh c¶nh BiÓu ®å 3: Sè l­îng loµi bä nh¶y ph©n bè theo mïa BiÓu ®å 4: ChØ sè t­¬ng ®ång thµnh phÇn loµi Sorensen (q) gi÷a c¸c nhãm bä nh¶y ë khu vùc §«ng Mai, x· ChØ §¹o, V¨n L©m, H­ng Yªn BiÓu ®å 5: T­¬ng quan gi÷a hµm l­îng ch× trong ®Êt víi sè l­îng loµi bä nh¶y BiÓu ®å 6: T­¬ng quan gi÷a hµm l­îng ch× trong ®Êt víi mËt ®é trung b×nh BiÓu ®å 7: T­¬ng quan gi÷a hµm l­îng ch× trong ®Êt víi ®é ®a d¹ng loµi H’ cña bä nh¶y BiÓu ®å 8: T­¬ng quan gi÷a hµm l­îng ch× trong ®Êt víi ®é ®ång ®Òu J’ më ®Çu §Êt lµ mét hÖ sinh th¸i hoµn chØnh, trong ®Êt cã chøa c¸c nh©n tè v« sinh vµ h÷u sinh. Nh©n tè h÷u sinh bao gåm: Sinh vËt s¶n xuÊt lµ c¸c loµi thùc vËt, sinh vËt tiªu thô vµ ph©n huû lµ c¸c loµi ®éng vËt ®Êt, nÊm vµ vi sinh vËt. Trong cÊu tróc hÖ ®éng vËt ®Êt, nhãm ch©n khíp bÐ (Microarthropoda) víi kÝch th­íc c¬ thÓ nhá bÐ (0,1 – 0,2 ®Õn 2 -3 mm) th­êng chiÕm ­u thÕ vÒ sè l­îng so víi c¸c nhãm kh¸c. Hai ®¹i diÖn chÝnh cña chóng lµ nhãm Ve bÐt (Arachnida:Acarina) vµ bä nh¶y (Insecta: Collembola). Bä nh¶y lµ mét trong nh÷ng nhãm ch©n khíp nguyªn thuû sèng ë ®Êt. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khu hÖ vµ sinh th¸i, sinh häc bä nh¶y. Cho ®Õn nay ®· cã h¬n 7000 loµi bä nh¶y ®­îc m« t¶ vµ hµng n¨m l¹i cã thªm hµng chôc loµi míi ®­îc c«ng bè. Bä nh¶y rÊt nh¹y c¶m víi sù thay ®æi cña c¸c yÕu tè m«i tr­êng. V× vËy trªn c¬ së ph©n tÝch cÊu tróc ®Þnh tÝnh, ®Þnh l­îng, cÊu tróc ­u thÕ cña bä nh¶y sÏ h×nh dung ®­îc sù thay ®æi, diÔn thÕ sinh th¸i ë khu vùc nghiªn cøu vµ cã thÓ sö dông chóng nh­ nh÷ng chØ thÞ sinh häc tin cËy khi ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng, chÊt l­îng ®Êt hoÆc ®¸nh gi¸ ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè nh©n t¸c ®Õn m«i tr­êng ®Êt. Nh×n chung, trong vµi chôc n¨m trë l¹i ®©y, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bä nh¶y vµ c¸c nhãm ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng ë ®Êt, khai th¸c theo h­íng sö dông chóng nh­ nh÷ng chØ thÞ sinh häc cËp nhËt trong vÊn ®Ò kh«i phôc vµ b¶o vÖ ®é ph× nhiªu cña ®Êt, kiÓm so¸t vµ b¶o vÖ m«i tr­êng ®Êt, ng¨n ch¨n sù ph¸ ho¹i bëi c¸c ho¹t ®éng nh©n t¸c d­íi mäi h×nh thøc kh¸c nhau hoÆc sö dông chóng nh­ mét trong t¸c nh©n sinh häc, c¶i t¹o vµ n©ng cao chÊt l­îng ®Êt ®­îc c«ng bè kh¸ nhiÒu trong c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh hoÆc héi nghÞ khoa häc khu vùc hay quèc tÕ. ViÖc nghiªn cøu bä nh¶y ë ViÖt Nam ®· b­íc ®Çu ®­îc quan t©m vµ tiÕn hµnh trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn, ë c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau vµ th­êng tËp trung vµo c¸c h­íng: Nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc vµ khu hÖ, nghiªn cøu vÒ c¸c ®Æc ®iÓm sinh th¸i, nghiªn cøu vÒ vai trß chØ thÞ sinh häc cña bä nh¶y trong m«i tr­êng ®Êt, nghiªn cøu vÒ ¶nh h­ëng cña mét sè t¸c nh©n: nång ®é axit (pH), chÊt ®éc ho¸ häc (Dioxin), mét sè ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt, ph©n bãn h÷u c¬, v« c¬, mét sè ph­¬ng thøc canh t¸c, sö dông ®Êt, líp th¶m phñ thùc vËt…®Õn cÊu tróc ®Þnh tÝnh, ®Þnh l­îng bä nh¶y. Tuy nhiªn, viÖc nghiªn cøu møc ®é ¶nh h­ëng cña ®Êt bÞ nhiÔm kim lo¹i nÆng ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña bä nh¶y cßn lµ vÊn ®Ò míi. V× vËy, chóng t«i ®· chän ®Ò tµi “ B­íc ®Çu nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña ®Êt bÞ nhiÔm kim lo¹i nÆng (Ch×: Pb) ®Õn thµnh phÇn loµi vµ mét sè ®Æc ®iÓm ®Þnh l­îng cña bä nh¶y (Insecta: Collembola) ë §«ng Mai, x· ChØ §¹o, huyÖn V¨n L©m, tØnh H­ng Yªn”. Môc ®Ých cña ®Ò tµi: Th¨m dß møc ®é ¶nh h­ëng cña ®Êt bÞ nhiÔm kim lo¹i nÆng (Ch×: Pb) ®Õn thµnh phÇn loµi vµ mét sè ®Æc ®iÓm ®Þnh l­îng cña bä nh¶y ë §«ng Mai, huyÖn V¨n L©m, tØnh H­ng Yªn. Néi dung cña ®Ò tµi: - LËp mét danh s¸ch thµnh phÇn loµi bä nh¶y t­¬ng ®èi ®Çy ®ñ ë khu vùc nghiªn cøu. - Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm ph©n bè cña bä nh¶y theo ®iÓm thu mÉu, theo sinh c¶nh vµ theo mïa. Ph¸t hiÖn c¸c loµi bä nh¶y ­u thÕ, phæ biÕn ë khu vùc nghiªn cøu. - §¸nh gi¸ møc ®é ¶nh h­ëng cña cña ®Êt bÞ nhiÔm ch× (Pb) ®Õn mét sè chØ sè ®Þnh l­îng cña bä nh¶y: sè l­îng loµi, mËt ®é trung b×nh, chØ sè ®a d¹ng, chØ sè ®ång ®Òu ë khu vùc nghiªn cøu. ch­¬ng 1 tæng quan tµi liÖu 1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu bä nh¶y trªn thÕ giíi Bä nh¶y (Collembola) - nhãm ®éng vËt ch©n khíp cì hiÓn vi thuéc líp s©u bä (Insecta), ngµnh ch©n khíp (Arthropoda) ®· ®­îc biÕt ®Õn c¸ch ®©y rÊt l©u. §a sè chóng cã kÝch th­íc kho¶ng 1 mm - 2 mm. Cã mét sè ®¹i diÖn víi chiÒu dµi ®Õn 5 – 9 mm (Morulina, Tomocerus…) vµ mét sè loµi kh¸c cã kÝch th­íc rÊt nhá: 0,2 – 0,7 mm (Neelidae…). C¬ thÓ bä nh¶y chia lµm 3 phÇn: §Çu, ngùc gåm 3 ®èt vµ bông gåm 6 ®èt . §Çu mang ®«i r©u (tõ 4 - 6 ®èt) cã c¬ quan thô c¶m ë ®èt r©u thø 3 vµ ë gèc r©u, tr­íc vÕt m¾t. Ba ®èt ngùc mang 3 ®«i ch©n. §èt bông I mang phÇn phô gäi lµ èng bông. PhÇn phô ë ®èt bông III lµ quai mãc (gåm mét sè r¨ng vµ 1 l«ng ë gèc), ®èt bông IV mang ch¹c nh¶y (c¬ quan gióp bä nh¶y vËn ®éng). §Ó ph©n biÖt bä nh¶y víi c¸c ®¹i diÖn ch©n khíp kh¸c, chñ yÕu dùa vµo mét sè ®Æc ®iÓm: - KÝch th­íc: th­êng tõ 0,3 – 3 mm - H×nh d¹ng: gåm 3 phÇn ®Çu, ngùc, bông. Bông gåm 6 ®èt. PhÇn kÕt thóc th©n th­êng cã l«ng d¹ng gai nhän, ch¹c nh¶y ng¾n hoÆc dµi, cã ®ñ 3 cÆp ch©n ë phÇn ngùc. Th©n th­êng phñ l«ng hay v¶y, kh«ng cã c¸nh. Gi÷a ngùc vµ bông kh«ng th¾t l¹i. R©u th¼ng cã tõ 4 – 6 ®èt [10, 20, 21, 35]. Loµi bä nh¶y ®Çu tiªn ®­îc miªu t¶ ë Thôy §iÓn n¨m 1758 lµ Podura viridis, Linne. Vµo nh÷ng n¨m tiÕp theo, cã rÊt nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c còng quan t©m tíi bä nh¶y nh­ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Muller, 1776; Templeta, 1835; Brauer, 1869; Lubbock, 1870; Sheaffer, 1899…nh­ng c¸c c«ng tr×nh nµy míi dõng l¹i ë møc ®é thèng kª miªu t¶ loµi míi [21]. Cho ®Õn nay, hai c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ khu hÖ bä nh¶y ®­îc coi lµ c¬ b¶n vµ ®Çy ®ñ nhÊt lµ “Khu hÖ bä nh¶y cña Ch©u ¢u” cña Gisin, 1960 vµ “Bä nh¶y Ba Lan trong mèi liªn hÖ víi khu hÖ bä nh¶y thÕ giíi” cña Stach (1947 - 1963) [21, 35]. VÒ mÆt sinh häc bä nh¶y, cã Butcher et al, 1971, Cassagnau, 1969b -1971a; Massousd, Pinot, 1973; Tamura; Mihara, 1977, 1981, Varshav, 1984… lµ c¸c t¸c gi¶ ®· ®i s©u nghiªn cøu lÜnh vùc nµy. Nh÷ng nghiªn cøu cho thÊy tÝnh ®Æc tr­ng nguyªn thuû cña bä nh¶y thÓ hiÖn ë lèi sinh s¶n mµ sù thô tinh x¶y ra kh«ng cã sù giao phèi bªn trong c¬ thÓ. Sù ph¸t triÓn cña bä nh¶y tõ lóc në ®Õn lóc chÕt ®i th­êng chØ ph©n biÖt 2 giai ®o¹n: giai ®o¹n non (tr­íc lóc tr­ëng thµnh) vµ giai ®o¹n tr­ëng thµnh [10, 21]. Bä nh¶y c­ tró réng kh¾p bÒ mÆt tr¸i ®Êt vµ liªn quan ®Õn tÊt c¶ c¸c kiÓu ®Êt, c¸c kiÓu th¶m thùc vËt. Mét trong nh÷ng n¬i sinh sèng chñ yÕu cña chóng lµ líp th¶m vôn thùc vËt trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt. Chóng thÝch øng víi chÕ ®é ®Êt ®a d¹ng nhÊt vµ nhiÒu loµi cã thÓ sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cùc k× bÊt lîi cña m«i tr­êng. Khi nghiªn cøu vÒ ¶nh h­ëng cña ®éng vËt ®Êt tíi qu¸ tr×nh ph©n huû vôn h÷u c¬, nhiÒu t¸c gi¶ ®· cho thÊy bä nh¶y kh«ng chØ lµ nh©n tè ®Çu tiªn ph©n huû líp th¶m thùc vËt mµ cßn lµ nh©n tè thø hai ph©n huû dùa trªn sù ph©n huû cña c¸c nhãm ®éng vËt kh¸c nh­ giun ®Êt, nhiÒu ch©n…lµm t¨ng l­îng mïn ®­îc t¹o thµnh (N. Chernova, 1988, S.Stebaeva, 1988) [10, 20]. Cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lùa chän nhãm ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng ë ®Êt kh¸c nhau lµm sinh vËt chØ thÞ sinh häc, phôc vô c¸c môc ®Ých b¶o vÖ thiªn nhiªn vµ sù trong s¹ch cña m«i tr­êng ®Êt. KÕt qu¶ nghiªn cøu cã thÓ t×m thÊy trong c¸c c«ng tr×nh cña Vander Bund (1965), Ghilarov (1965, 1975, 1984…), Vilkemaa et al. (1986), Tarashchuk (1995), Paoleti et al. (1995), Kuznetsova (1994), Chidzicke et al. (1994) [17, 21, 31, 38, 41, 43]. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu nhµ khoa häc th­êng tËp trung vµo c¸c h­íng nghiªn cøu ®éng vËt ®Êt nh­ nh÷ng sinh vËt chØ thÞ cho møc ®é « nhiÔm ®Êt bëi c¸c ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt, thuèc trõ s©u, ph©n bãn h÷u c¬, v« c¬…« nhiÔm dÇu, chÊt phãng x¹, kim lo¹i nÆng,…nghiªn cøu ®éng vËt ®Êt chØ thÞ cho chÊt l­îng ®Êt trong ®iÒu kiÖn ®« thÞ ho¸, nghiªn cøu ®éng vËt ®Êt chØ thÞ cho møc ®é t¸c ®éng cña con ng­êi vµo m«i tr­êng ®Êt rõng tù nhiªn. Sö dông ®éng vËt ®Êt nh­ chØ thÞ cho kiÓu ®Êt, kiÓu c¶nh quan…[31, 32, 33, 34, 35, 40]. C¸c t¸c gi¶ n­íc ngoµi ®Òu cã nh©n xÐt: Cã thÓ sö dông ®éng vËt ®Êt nh­ nh÷ng chØ thÞ sinh häc nh¹y c¶m, tin cËy khi ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm ®Êt bëi c¸c ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt, thuèc trõ s©u, ph©n bãn c¸c lo¹i…(Vander Bund, 1965; Utrobina et al., 1984; Paoleti et al., 1995) [21, 41]. CÊu tróc quÇn x· bä nh¶y ph¶n ¸nh kh¸ râ nÐt sù nhiÔm ®éc dÇu vµ cã thÓ sö dông chóng kh«ng chØ cho møc ®é vµ thêi gian nhiÔm ®éc mµ cßn cho c¶ giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh phôc håi ®Êt (Utrobina et al., 1984). Sù c­ tró cña bä nh¶y cã thÓ lµ chØ thÞ sinh häc chÆt chÏ cho ®iÒu kiÖn cña ®Êt, ®ång thêi soi s¸ng h­íng khëi ®Çu cña sù biÕn ®æi rÊt l©u tõ tr­íc khi cã líp phñ thùc vËt cã ph¶n øng (Chernova, 1988, Taraschuk, 1995…) [10, 43]; Nh÷ng ph¶n øng cña bä nh¶y , Acarina ®èi víi ho¸ chÊt ®éc cã thÓ sö dông lµm chØ thÞ tèt, thËm chÝ chØ víi c¸c vÕt cña chÊt nµy trong ®Êt (Suberta, 1988, Chernova, 1988) [10]; ®Æc tÝnh phøc t¹p vµ ®éng th¸i quÇn x· ch©n khíp bÐ cã thÓ sö dông nh­ nh÷ng chØ thÞ xa vÒ h­íng cña qu¸ tr×nh phôc håi trªn nh÷ng vïng ®Êt bÞ vi ph¹m (Eijsackers, 1983) [34]. §èi víi nh÷ng thay ®æi bÊt k× cña ®iÒu kiÖn m«i tr­êng sèng dï lµ nhá bÐ còng th­êng dÉn ®Õn nh÷ng ph¶n øng kh¸ nh¹y c¶m vµ kh¸ râ rÖt cña cÊu tróc quÇn x· ch©n khíp bÐ ë ®Êt (Cornabg, 1995; Eijsackers, 1983) [32, 34]. CÊu tróc cña nhãm bä nh¶y nh­ chØ thÞ sinh häc cho c¸c ®iÒu kiÖn cña c©y trång trong khu vùc ®« thÞ ( Kuznetzova, 1994, Chidzicke et al., 1994). Bä nh¶y lµ c¸c ®¹i diÖn sèng trong c¸c khoang hèc ë ®Êt vµ ë líp th¶m trªn bÒ mÆt ®Êt, lµ nh÷ng ®èi t­îng nh¶y c¶m víi m«i tr­êng « nhiÔm bëi kim lo¹i nÆng. C¸c nghiªn cøu vÒ ¶nh h­ëng cña Cadimi, kÏm, ®ång ®Õn nhãm ®èi t­îng nµy ®· ®­îc thùc hiÖn trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. KÕt qu¶ c¸c nghiªn cøu cho thÊy nh÷ng ¶nh h­ëng thÓ hiÖn râ h¬n, th«ng qua thøc ¨n chøa nång ®é kim lo¹i cao h¬n ë ®Êt bÞ nhiÔm ®éc bëi kim lo¹i nÆng. MÆt kh¸c, thøc ¨n chÝnh cña bä nh¶y lµ nÊm, mµ nÊm l¹i cã kh¶ n¨ng tÝch lòy kim lo¹i nÆng ë nång ®é cao [39, 40]... Cã thÓ thÊy lÞch sö nghiªn cøu bä nh¶y ®· cã tõ rÊt l©u trªn thÕ giíi vµ ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng c¶ vÒ khu hÖ, sinh häc sinh th¸i vµ vai trß chØ thÞ. Nh­ng ë ViÖt Nam th× h­íng nghiªn cøu vÒ nhãm nµy míi chØ b¾t ®Çu trong thêi gian gÇn ®©y. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu bä nh¶y ë ViÖt Nam ë ViÖt Nam, c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ bä nh¶y ®Çu tiªn lµ cña c¸c t¸c gi¶ n­íc ngoµi ®ã lµ c«ng tr×nh cña Denis vµ Delamare – Deboutellvile c«ng bè n¨m 1948 . Denis ®· ®­a ra danh s¸ch 17 loµi bä nh¶y ViÖt Nam do Dawydoff thu thËp tõ c¸c ®Þa ph­¬ng nh­ VÜnh Phóc, §¾c L¾c, §µ N½ng, T©y Nguyªn [21]. N¨m 1965, riªng t¹i Sapa (Lµo Cai), J. Stach – Nhµ ®éng vËt häc ng­êi Ba Lan ®· ®­a ra danh s¸ch 30 loµi bä nh¶y thuéc 22 gièng, 9 hä. Trong ®ã cã 20 loµi míi cho khu hÖ ViÖt Nam vµ 10 loµi míi cho khoa häc [21]. Tõ n¨m 1975, c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu vÒ nhãm Microarthropoda (nhãm ch©n khíp bÐ) vµ c¸c nhãm ®éng vËt kh«ng x­¬ng sèng kh¸c ë ®Êt míi b¾t ®Çu ®­îc c¸c t¸c gi¶ ViÖt Nam tiÕn hµnh kh¸ ®ång bé trªn c¸c vïng miÒn ®Êt n­íc. Tõ n¨m 1979, ®Õn nay ®Æc biÖt lµ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu ®ît ®iÒu tra kh¶o s¸t vÒ bä nh¶y ®· ®­îc thùc hiÖn, tËp trung vµo mét sè v­ên quèc gia (VQG), khu b¶o tån thiªn nhiªn (KBTTN) hoÆc ë mét sè vïng, miÒn, khu vùc kh¸c nhau, tr¶i dµi tõ B¾c vµo Nam nh­: VQG Tam §¶o, VQG C¸t Tiªn (2002 - 2004), VQG C¸t Bµ (2005 - 2006), VQG Ba BÓ (2002), KBTTN Na Hang, Tuyªn Quang (2002 -2003), KBTTN §akrong, Qu¶ng TrÞ (2002 -2003), KBTTN Th­îng TiÕn, Hßa B×nh (2005), khu vùc miÒn Trung, Nam Trung Bé vµ Nam Bé (2004 -2006), khu vùc phÝa T©y Qu¶ng Nam, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn - HuÕ (2008)...Trong thêi gian tõ 1995 - 2005, ®· miªu t¶ vµ c«ng bè 27 loµi bä nh¶y míi cho khoa häc vµ bæ sung thªm h¬n 50 loµi míi cho khu hÖ bä nh¶y ViÖt Nam [9, 15, 16, 19, 23, 24]. VÒ ®Æc ®iÓm sinh th¸i häc: Lµ mét néi dung quan träng ®­îc thùc hiÖn ®ång thêi víi viÖc nghiªn cøu khu hÖ Bä nh¶y ë tÊt c¶ c¸c ®iÓm ®iÒu tra thùc ®Þa. C¸c chØ sè: mËt ®é quÇn thÓ (®é phong phó), tû lÖ phÇn tr¨m c¸c nhãm d¹ng sèng, c¸c nhãm sinh th¸i, c¸c nhãm loµi ­u thÕ, phæ biÕn vµ cÊu tróc ­u thÕ, ®é tËp trung loµi (G), ®é ­u thÕ (D), ®é th­êng gÆp (C), chØ sè ®a d¹ng Shannon - Weaner (H’), chØ sè ®ång ®Òu Pielou (J'), chØ sè t­¬ng ®ång thµnh phÇn loµi Jaccard (S), Sorensen (q)...®Òu ®­îc ph©n tÝch ®¸nh gi¸. KÕt qu¶ ph©n tÝch c¸c chØ sè nµy cho phÐp h×nh dung ®­îc t­¬ng ®èi ®Çy ®ñ mèi quan hÖ h÷u c¬ cña bä nh¶y víi c¸c ®iÒu kiÖn sèng cña m«i tr­êng n¬i nghiªn cøu. Tõ ®ã, ph¸t hiÖn c¸c quy luËt chi phèi sù ph©n bè, sù h×nh thµnh cÊu tróc nhãm ph¶n ¸nh møc ®é ¶nh h­ëng cña nh÷ng nh©n tè sinh th¸i ®Õn møc ®é ®a d¹ng loµi, ®Õn sù sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn hay sù tiªu vong cña quÇn x· sinh vËt. VÒ vai trß chØ thÞ sinh häc: B­íc ®Çu ®· nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña mét sè nh©n tè nh­ nång ®é axit (pH), chÊt ®éc hãa häc (Dioxin), mét sè hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt sö dông trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ph©n bãn h÷u c¬, v« c¬, mét sè ph­¬ng thøc canh t¸c, sö dông ®Êt, líp th¶m phñ thùc vËt...®Õn cÊu tróc ®Þnh tÝnh, ®Þnh l­îng bä nh¶y. Trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ph¶n øng cña bä nh¶y, thÓ hiÖn qua sù biÕn ®æi c¸c gi¸ trÞ chØ sè ®Þnh l­îng: thµnh phÇn vµ sè l­îng loµi, tû lÖ c¸c nhãm ­u thÕ, ®é phong phó vµ chØ sè ®a d¹ng, chØ sè ®ång ®Òu, chØ sè t­¬ng ®ång vÒ thµnh phÇn loµi v.v. c¸c t¸c gi¶ ®· ®­a ra nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vÒ nguyªn nh©n vµ møc ®é ¶nh h­ëng cña yÕu tè m«i tr­êng ®Õn bä nh¶y, ®Õn chÊt l­îng ®Êt n¬i nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt viÖc sö dông bä nh¶y nh­ mét c«ng cô kiÓm tra sinh th¸i khi ®¸nh gi¸ chÊt l­îng ®Êt n¬i nghiªn cøu vµ nh­ chØ thÞ sinh häc nh¹y c¶m ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é t¸c ®éng cña con ng­êi ®Õn m«i tr­êng ®Êt vµ n­íc, t×nh tr¹ng « nhiÔm, tho¸i hãa ®Êt bëi c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh. Cã thÓ tãm t¾t mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu chÝnh theo h­íng nµy: - T¸c ®éng cña hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt nãi chung (trong ®ã cã thuèc trõ s©u, diÖt cá), ®Æc biÖt lµ thuèc thuéc nhãm l©n h÷u c¬, cacbonat ®· lµm gi¶m sè l­îng loµi, gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña hÖ sinh vËt ®Êt. Thuèc trõ s©u dï sö dông ë nång ®é vµ chu kú nµo còng lµm thay ®æi cÊu tróc quÇn x· cña hÖ ®éng vËt ®Êt vµ cÊu tróc ­u thÕ cña nhãm ch©n khíp. ViÖc ph¸ vì vµ thay ®æi cÊu tróc nµy dÉn ®Õn sù gia t¨ng v­ît tréi sè l­îng c¸ thÓ cña mét hay vµi loµi h¹t nh©n, mµ mËt ®é cña c¶ quÇn x· ®éng vËt ®Êt ®­îc quy ®Þnh bëi chÝnh c¸c loµi nµy. Trong nghiªn cøu sinh th¸i häc chØ thÞ, viÖc xuÊt hiÖn sù ­u thÕ bÊt th­êng trong cÊu tróc quÇn x· ®éng vËt ®­îc xem xÐt nhù mét chØ sè x¸c ®Þnh møc ®é tho¸i hãa cña m«i tr­êng ®Êt (E. Chidzicke, E. Shibinska, 1994)) [25, 26]. - Nghiªn cøu thùc ®Þa ë khu vùc c«ng ty Suppephotphat vµ hãa chÊt L©m Thao (Phó Thä) n¨m 2000-2001 cho thÊy: §Êt bÞ nhiÔm ®éc axit dï Ýt hay nhiÒu ®Òu lµm suy gi¶m sè l­îng loµi, mËt ®é, sinh khèi vµ chØ sè ®a d¹ng loµi (H') cña bä nh¶y vµ giun ®Êt. C¸c t¸c gi¶ ®Ò xuÊt cã thÓ sö dông 2 tham sè lµ gi¸ trÞ chØ sè ®a d¹ng loµi bä nh¶y (H’)vµ sù cã mÆt hay v¾ng mÆt cña Cyphoderus javanus (thuéc bä nh¶y), cña Pheretima robusta (thuéc giun ®Êt) nh­ c«ng cô ®¸nh gi¸ møc ®é nhiÔm ®é ®Êt bëi axit [25]. - Nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña chÊt ®éc hãa häc (Dioxin) ®Õn bä nh¶y vµ giun ®Êt ë khu vùc A L­íi (Thõa Thiªn - HuÕ ) vµ M· §µ (§ång Nai) trong thêi gian 2000 -2004 cho thÊy: CÊu tróc ­u thÕ cña bä nh¶y ë sinh c¶nh tr¶ng cá vµ rõng tù nhiªn khu vùc A L­íi, M· §µ mang d¹ng ®Æc tr­ng cho kiÓu m«i tr­êng ®Êt cã chÊt l­îng xÊu hoÆc tho¸i hãa so víi m«i tr­êng ®Êt cña ®iÓm ®èi chøng (khu BTTN §akrong vµ VQG C¸t Tiªn) [22, 25]. - Nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña ph©n bãn víi c¸c c«ng thøc bãn kh¸c nhau trªn nÒn ®Êt b¹c mµu t¹i HiÖp Hßa, B¾c Giang ®Õn c¸c nhãm ch©n khíp ë ®Êt ®· cho thÊy: khi ®Êt ®­îc ®Çu t­ c¸c lo¹i ph©n bãn vµ s¶n phÈm phô (th©n, l¸ ng«, ®Ëu cña vô tr­íc) nãi chung ®Òu lµm t¨ng sè l­îng loµi, mËt ®é vµ lµm thay ®æi sù ph©n bè theo ®é s©u thay ®æi tû lÖ c¸c nhãm ­u thÕ vµ phæ biÕn [18, 26]. - ¶nh h­ëng cña ph©n bãn vi sinh vËt ®Õn ®a d¹ng ®éng vËt ®Êt ®· ®­îc ®iÒu tra ë vïng trång chuyªn canh rau Gia Xuyªn, Gia Léc, H¶i D­¬ng (2004 -2006), ë vïng trång chuyªn trång lóa cña 5 huyÖn (Nam §Þnh) (2005 - 2007), ë ®Êt trång ®Ëu t­¬ng x· B¶o HiÖu, Yªn Thñy (Hßa B×nh) (2004 -2005) còng ®i ®Õn kÕt luËn: ph©n bãn vi sinh cã t¸c ®éng tÝch cùc tíi hÖ sinh vËt ®Êt, tíi bä nh¶y, lµm sè l­îng loµi ­a thÝch víi lo¹i ph©n nµy vµ gia t¨ng sè l­îng (Gia Xuyªn, B¶o HiÖu), nh­ng mÆt kh¸c, ph©n vi sinh vµ c¸ch ch¨m sãc c©y trång theo IBM còng lµm gi¶m mét phÇn tÝnh ®a d¹ng loµi, gi¶m tÝnh ®ång ®Òu cña c¶ quÇn x· (B¶o HiÖu) [4, 5, 27, 28]. - §Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h­ëng cña c¸c ph­¬ng th­c khai th¸c, sö dông ®Êt ®Õn hÖ ®éng vËt ®Êt, nhiÒu ®ît ®iÒu tra ®· ®­îc thùc hiÖn ë vïng ®Öm VQG Tam §¶o (Phóc Yªn, VÜnh Phóc) víi c¸c d¹ng sinh c¶nh: rõng tù nhiªn khoanh nu«i, n­¬ng rÉy bá hoang sau vµi vô trång c©y ng¾n ngµy, ®åi trång c©y ¨n qu¶ l©u n¨m, ®Êt n«ng nghiÖp thuÇn, v­ên quanh nhµ ë...Trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp ®Êt dèc miÒn nói phÝa B¾c ®· ®iÒu tra thu mÉu t¹i Hßa B×nh, Yªn B¸i, B¾c C¹n, S¬n La, Hßa B×nh lµ nh÷ng ®iÓm thÝ nghiÖm trång c©y l­¬ng thùc ng¾n ngµy víi c¸c m« h×nh thÝ nghiÖm kh¸c nhau: ®Êt cã phñ x¸c h÷u c¬: th©n, l¸ ng« + l¸ mÝa; th©n ng«; th©n, l¸ ng«...(S¬n ThÞnh, Yªn B¸i; Na R×, B¾c C¹n; Cß Nßi, S¬n La); ®Êt phñ líp th¶m thùc vËt t­¬i: c©y l¹c d¹i (n«ng tr­êng Sao §á, x· Phiªng Lu«ng, Méc Ch©u, S¬n La); ®Êt t¹o tiÓu bËc thang (Na R×, B¾c C¹n); ®Êt trång c©y ®¬n lo¹i: ng«, mÝa, s¾n hay trång xen 2, 3 lo¹i c©y víi nhau (Yªn Thñy, Hßa B×nh; ChiÒng Mai, S¬n La) v. v. Tõ kÕt qu¶ ph©n tÝch dÉn liÖu thu ®­îc, c¸c t¸c gi¶ ®· nhËn xÐt: Víi kü thuËt t¹o tiÓu bËc thang vµ phñ x¸c h÷u c¬, gi¸ trÞ c¸c chØ sè ®Þnh l­îng cña bä nh¶y vµ giun ®Êt ë ®iÓm thÝ nghiÖm ®Òu lín h¬n so víi ®èi chøng. Víi kü thu©t trång xen, trång phñ th¶m thùc vËt t­¬i: gi¸ trÞ c¸c chØ sè ®Þnh l­îng cña 2 nhãm ®éng vËt ®Êt nªu trªn ë c¸c l« thÝ nghiÖm còng lín h¬n so víi ®èi chøng. Nh­ vËy, c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¹o tiÓu bËc thang, phñ x¸c thùc vËt kh« hoÆc t­¬i, kü thuËt trång xen l¹c, xen ®Ëu hay kÕt hîp 2 - 3 lo¹i c©y víi nhau ë ®Êt b»ng hay ®Êt dèc canh t¸c n«ng nghiÖp ®· cã ¶nh h­ëng tÝch cùc ®Õn ho¹t tÝnh sinh häc ®Êt hoÆc b»ng viÖc cung cÊp, bæ sung thªm nguån dinh d­ìng cho ®Êt, t¹o thªm nhiÒu æ sinh th¸i, n¬i Èn nÊp míi hoÆc b»ng c¸ch c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn m«i tr­êng sinh th¸i thuËn lîi cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn c¶ vÒ sè l­îng loµi, mËt ®é, sinh khèi vµ tÝnh ®a d¹ng loµi cña hÖ sinh vËt ®Êt. Tuy nhiªn, c¸c biÖn ph¸p kü thuËt nµy còng cã mÆt h¹n chÕ, phÇn nµo t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn ®é ®ång ®Òu cña quÇn x· (chØ sè ®ång ®Òu J' cã chiÒu h­íng gi¶m ë ®Êt phñ x¸c h÷u c¬), lµm tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· kh«ng cao [4, 15, 28]. - ¶nh h­ëng cña ph©n l©n, kali bãn víi liÒu l­îng kh¸c nhau ®Õn bä nh¶y trªn ®Êt trång mÇu còng ®· ®­îc nhãm NguyÔn ThÞ Thu Anh vµ céng sù ®iÒu tra ë Gia L©m (2006 - 2007)vµ ®i ®Õn nhËn xÐt: víi c¸c liÒu l­îng l©n bãn kh¸c nhau tõ thÊp ®Õn cao, nh×n chung ®Òu ¶nh h­ëng ®Õn khu hÖ sinh vËt ®Êt, lµm thay ®æi cÊu tróc ­u thÕ cña ®éng vËt ch©n khíp bÐ ë ®Êt. Bãn l©n víi liÒu l­îng 60 kg P2O5/ 1 ha vµ bãn kali víi liÒu 90 kg/ 1 ha lµ thÝch hîp nhÊt, võa gi÷ ®­îc tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao cña khu hÖ ®éng vËt ®Êt mµ c©y trång còng cho n¨ng suÊt cao [6, 7]. N¨m 2005, Vò ThÞ Liªn vµ céng sù nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña kiÓu th¶m thùc vËt ®Õn ®Æc ®iÓm ®Þnh c­ cña bä nh¶y ë ®Êt rõng S¬n La, ®· thèng kª ®­îc 43 loµi, thuéc 28 gièng, 12 hä. C¸c t¸c gi¶ cho r»ng ba kiÓu th¶m thùc vËt cã ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh ®Õn ®Æc ®iÓm ®Þnh c­ cña bä nh¶y, thÓ hiÖn ë sù thay ®æi ®é lín gi¸ trÞ c¸c chØ sè sinh häc nh­: sè l­îng loµi, mËt ®é trung b×nh, chØ sè ®a d¹ng, ®­êng cong ­u thÕ. Trong 3 kiÓu th¶m rõng ë tØnh S¬n La, rõng thø sinh lµ kiÓu th¶m ®¶m b¶o cã ®iÒu kiÖn sèng tèt h¬n cho sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña bä nh¶y so víi 2 kiÓu th¶m cßn l¹i: tr¶ng c©y bôi vµ tr¶ng cá [16]. Tuy nhiªn, nh÷ng kÕt qu¶ nªu trªn míi chØ lµ nh÷ng kÕt qu¶ b­íc ®Çu, cßn h¹n chÕ vÒ néi dung vµ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu, mang tÝnh chÊt th¨m dß, ®Þnh h­íng. RÊt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ chØ thÞ sinh häc vµ sö dông ®éng vËt ®Êt nãi chung, bä nh¶y nãi riªng lµm sinh vËt chØ thÞ ®ßi hái ph¶i ®­îc tiÕp tôc nghiªn cøu trong thêi gian tíi. Ch­¬ng 2 §èi t­îng, thêi gian, ®Þa ®iÓm vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. §èi t­îng nghiªn cøu Bä nh¶y (Collembola) – ®éng vËt ch©n khíp cì hiÓn vi, thuéc líp c«n trïng (Insecta), ngµnh ch©n khíp (Arthropoda) sèng trong m«i tr­êng ®Êt. 2.2. Thêi gian nghiªn cøu Tõ th¸ng 3 n¨m 2006 ®Õn th¸ng 8 n¨m 2007, víi 4 ®ît ®iÒu tra thùc ®Þa: - Th¸ng 3 n¨m 2006: Thu mÉu ®ît 1 (t­¬ng øng víi mïa kh«). - Th¸ng 8 n¨m 2006: Thu mÉu ®ît 2 (t­¬ng øng víi mïa m­a). - Th¸ng 3 n¨m 2007: Thu mÉu ®ît 3 (t­¬ng øng víi mïa kh«). - Th¸ng 8 n¨m 2007: Thu mÉu ®ît 4 (t­¬ng øng víi mïa m­a) C¸c kho¶ng thêi gian gi÷a c¸c ®ît thu mÉu chóng t«i tiÕn hµnh läc vµ ph©n tÝch mÉu, xö lý sè liÖu t¹i phßng Sinh th¸i m«i tr­êng ®Êt, viÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt ®Êt, Hµ Néi. 2.3. §Þa ®iÓm nghiªn cøu Lµng §«ng Mai, x· ChØ §¹o, huyÖn V¨n L©m, tØnh H­ng Yªn -lµng t¸i chÕ ch× víi 4 lß t¸i chÕ ch× quy m« lín vµ mét sè x­ëng s¬ chÕ ¾c quy ®· qua sö dông. MÉu ®­îc thu thËp t¹i 8 ®iÓm kh¸c nhau theo s¬ ®å: S¬ ®å thu mÉu 5 4 §i Hµ Néi Quèc lé 5 §­êng liªn tØnh sè 388 ®i H¶i D­¬ng Lµng §«ng Mai 6B 2B 2A 3 1 6A Xãm Ngäc N S W E Lß nÊu ch× CÇu v­ît Chó thÝch: §iÓm 1: Khu vùc lß nÊu ch×. §iÓm 2A: §iÓm lÊy mÉu c¸ch lß nÊu ch× 300m vÒ h­íng Nam. §iÓm 2B: §iÓm lÊy mÉu c¸ch lß nÊu ch× 300m vÒ h­íng B¾c. §iÓm 3: Khu vùc ®Êt cá hoang tù nhiªn thuéc xãm Ngäc, L¹c §¹o (c¸ch lß nÊu ch× 4 km vÒ h­íng T©y-®iÓm thu mÉu ®èi chøng, kh«ng cã ho¹t ®éng t¸i chÕ ¾c quy) §iÓm 4: V­ên quanh nhµ (c¹nh ®iÓm s¬ chÕ ¾c quy t¹i hé gia ®×nh). §iÓm 5: V­ên quanh nhµ thuéc hé gia ®×nh kh«ng s¬ chÕ ¾c quy (c¸ch ®iÓm 4 lµ 1000m). §iÓm 6A: §iÓm lÊy mÉu c¸ch lß nÊu ch× 300m vÒ h­íng T©y. §iÓm 6B: §iÓm lÊy mÉu c¸ch lß nÊu ch× 300m vÒ h­íng §«ng. 2.4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Vµi nÐt kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn khu vùc nghiªn cøu Lµng §«ng Mai thuéc x· ChØ §¹o, huyÖn V¨n L©m, n»m ë phÝa B¾c cña tØnh H­ng Yªn, c¸ch quèc lé sè 5 kho¶ng 7 – 8 km. §©y lµ lµng t¸i chÕ ch× chñ yÕu cña x· ChØ §¹o. 2.4.1.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn - §Þa h×nh: Kh«ng cã rõng nói, biÓn, ®¶o, lµ khu vùc ®ång b»ng thuÇn nhÊt. - KhÝ hËu: Nh×n chung khÝ hËu ë ®©y ®ång nhÊt víi khÝ hËu cña vïng ®ång b»ng B¾c Bé, víi l­îng m­a trung b×nh trong n¨m 1500 – 1900mm vµ th­êng tËp trung vµo c¸c th¸ng 7, 8, 9. - §é Èm: §é Èm trung b×nh lµ 80%, ph©n bè t­¬ng ®èi ®Òu trong c¸c th¸ng cña n¨m. - NhiÖt ®é: NhiÖt ®é trung b×nh n¨m lµ 240C, kho¶ng 70 – 120 ngµy trong n¨m cã nhiÖt ®é thÊp h¬n 200C, kho¶ng 245 – 175 ngµy trong n¨m cã nhiÖt ®é cao h¬n 200C. NhiÖt ®é trung b×nh cao nhÊt ®¹t 32,20C vµo c¸c th¸ng 6, 7. NhiÖt ®é trung b×nh thÊp nhÊt lµ 13,90C vµo c¸c th¸ng 1, 2. - §Æc ®iÓm thæ nh­ìng: §Êt cña khu vùc nghiªn cøu thuéc nhãm ®Êt phï sa kh«ng ®­îc båi ®¾p hµng n¨m do s«ng §uèng t¹o thµnh. Lo¹i ®Êt nµy cã ®Æc ®iÓm lµ: + §Êt cã ph¶n øng trung tÝnh do tÝnh chÊt phï sa ho¸ vµ qu¸ tr×nh th©m canh trång lóa n­íc. + §Êt cã hµm l­îng mïn cao. + §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi lµ thÞt nÆng, giµu sÐt, hµm l­îng mïn cao nªn ®Êt nµy cã dung tÝch hÊp phô cao (b¶ng 1) [19, 29]. 2.4.1.2. T×nh h×nh kinh tÕ x· héi t¹i lµng §«ng Mai Lµng §«ng Mai hiÖn cã 600 hé, 2300 nh©n khÈu, sè lao ®éng n«ng nghiÖp kho¶ng 800 ng­êi. Nh×n chung, ®êi sèng cña ng­êi d©n hiÖn nay vÉn chñ yÕu dùa vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· ®i vµo th©m canh kh¸ cao, th­êng mét n¨m cã 2 vô lóa vµ kho¶ng 30% diÖn tÝch ®Êt canh t¸c cã thÓ lµm thªm mét vô ®«ng chñ yÕu lµ trång ng«, khoai vµ c¸c lo¹i rau. Ngoµi ra, lµng còng cã mét sè nghÒ phô rÊt ph¸t triÓn nh­ nghÒ t¸i chÕ ch× tõ ¾c quy cò háng. T¸i chÕ ch× ®em l¹i cho nhiÒu hé d©n lµng §«ng Mai ®êi sèng kinh tÕ kh¸ gi¶. Song Èn d­íi tÊt c¶ ®iÒu ®ã, kh«ng chØ riªng §«ng Mai mµ cßn nhiÒu th«n kh¸c trong x·, trong huyÖn ®ang tiÒm Èn nhiÒu hiÓm häa ®e do¹ ®Õn m«i tr­êng vµ søc khoÎ con ng­êi [29]. 2.4.1.3. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nghÒ t¸i chÕ ¾c quy t¹i lµng §«ng Mai NghÒ nÊu ch× ë §«ng Mai ph¸t triÓn m¹nh nhÊt vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1990, s¶n phÈm lµm ra ®­îc cung cÊp cho c¸c nhµ m¸y s¶n xuÊt ¾c quy. Tr­íc n¨m 1998, nh÷ng lß nÊu ch× n»m xen lÉn gi÷a c¸c hé trong th«n. N­íc th¶i, chÊt th¶i trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®­îc th¶i trùc tiÕp vµo ®Êt, ao vµ nguån n­íc t¹i ®Þa ph­¬ng. Tõ n¨m 1998 trë l¹i ®©y, do cã sù qu¶n lý cña x·, mét sè hé lµm nghÒ trong lµng bá vèn ®Çu t­ x©y dùng mét lß t¸i chÕ tËp trung gåm 4 lß nÊu ch× lín t¹i mét khu ®Êt ven ®­êng, s¸t c¸nh ®ång lóa c¸ch xa lµng. Còng ®· kh¾c phôc ®­îc nh÷ng h¹n chÕ cña lß nÊu ch× th«ng th­êng, ®ång thêi kh¾c phôc t×nh tr¹ng « nhiÔm m«i tr­êng ë lµng nghÒ §«ng Mai. MÆc dï ®· ®­îc c¬ giíi ho¸ nh­ng hÇu hÕt c¸c c«ng ®o¹n trong qu¸ tr×nh t¸i chÕ ¾c quy vÉn sö dông ph­¬ng ph¸p thñ c«ng lµ chñ yÕu, víi quy tr×nh t¸i chÕ ¾c quy gÇn nh­ kh«ng cã g× thay ®æi trong nh÷ng n¨m qua víi hiÖu suÊt t¸i chÕ ®¹t kho¶ng tõ 20% – 60% [29]. 2.4.1.4. Nh÷ng nguy c¬ ®e do¹ cña ho¹t ®éng t¸i chÕ ¾c quy Theo t¸c gi¶ Lª §øc th× sù ph¸t th¶i ch× tõ qu¸ tr×nh t¸i chÕ ch× tõ ¾c quy lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y « nhiÔm ch× ®èi víi m«i tr­êng ®Êt t¹i lµng §«ng Mai. Sè liÖu ph©n tÝch 21 mÉu ®Êt t¹i lµng §«ng Mai cña t¸c gi¶ Lª §øc vµ céng sù ®· cho thÊy c¶ 21 mÉu ®Êt nµy ®Òu cã hµm l­îng ch× v­ît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp tõ 3 – 48 lÇn [11, 12]. Trªn c¬ së ®ã, t¸c gi¶ Lª §øc vµ céng sù kÕt luËn viÖc nÊu t¸i chÕ ch× ®· cã ¶nh h­ëng xÊu ®Õn chÊt l­îng m«i tr­êng ®Êt ë ®©y. T¹i mét sè ®iÓm cña khu vùc lµng nghÒ §«ng Mai hµm l­îng ch× dao ®éng trong kho¶ng 659,83 mg/ kg ®Êt ®Õn 96,456 mg/ kg ®Êt, ®Æc biÖt mÉu trÇm tÝch lªn ®Õn 196,362 mg/kg. Sù « nhiÔm kim lo¹i nÆng ë m«i tr­êng sÏ dÉn ®Õn hµm l­îng c¸c kim lo¹i nµy ®­îc tÝch tô trong c¸c thùc vËt sèng l©n cËn, g©y nguy c¬ khuÕch ®¹i sinh häc theo c¸c m¾t xÝch cña chuçi dinh d­ìng, lµm tæn h¹i søc khoÎ con ng­êi. T¸c gi¶ §Æng ThÞ An vµ céng sù (2005, 2007), Chu ._.