Sinh kế bền vững cho cộng đồng sống trong và xung quanh các Khu bảo tồn biển

SINH KẾ BỀN VỮNG CHO CÁC KHU BẢO TỒN BIỂN VIỆT NAM Tháng 7/2007 Angus McEwin Nguyễn Tố Uyên Thẩm Ngọc Diệp Hà Minh Trí Keith Symington Mục lục Tóm tắt������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������2 Chương 1: Giới thiệu ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5 1.1. Hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB ���������������������������������������������5 1.2. Sinh kế và các KBTB ���������������������������������������������������������������������������������������������������������5 1.3. Mục tiêu��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������6 1.4. Phương pháp nghiên cứu ������������������������������������������������������������������������������������������������7 Chương 2: Những bài học kinh nghiệm quốc tế về hỗ trợ sinh kế khu vực ven biển ���������9 2.1. Lý thuyết và các khái niệm về hỗ trợ sinh kế ��������������������������������������������������������������������9 2.2. Sinh kế bền vững vùng ven biển ������������������������������������������������������������������������������������12 2.3. Khái quát bài học kinh nghiệm quốc tế ���������������������������������������������������������������������������13 2.4. Các loại hình hỗ trợ sinh kế ����������������������������������������������������������������������������������������������13 2.5. Các loại hình hoạt động được chú trọng ���������������������������������������������������������������������������15 2.6. Hỗ trợ cấp cộng đồng và cấp hộ gia đình �����������������������������������������������������������������������16 2.7. Các hoạt động tạo thu nhập thay thế ��������������������������������������������������������������������������������16 2.8. Quá trình hỗ trợ sinh kế bền vững vùng ven biển �������������������������������������������������������������18 2.9. Quản lý chương trình và dự án �����������������������������������������������������������������������������������������21 2.10. Tóm tắt các bài học chính ��������������������������������������������������������������������������������������������������24 Chương 3: Hỗ trợ sinh kế tìm kiếmnguồn thu nhập thay thế - Bài học từ Việt Nam����������29 3.1. Tổng quan về sinh kế tại vùng đảo và ven biển �������������������������������������������������������������27 3.2 Nhóm kinh tế xã hội �����������������������������������������������������������������������������������������������������������28 3.3 Những vấn đề cần lưu ý về đảo nhỏ ��������������������������������������������������������������������������������29 3.4. Nhóm mục tiêu ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������30 3.5. Các loại hình hỗ trợ sinh kế - Tạo môi trường thuận lợi ������������������������������������������������32 3.6. Cải thiện sinh kế hiện tại ��������������������������������������������������������������������������������������������������36 3.7 Giới thiệu các sinh kế mới ����������������������������������������������������������������������������������������������37 3.8. Quá trình xây dựng và phê chuẩn SKTT �����������������������������������������������������������������������������3 3.9. Tiếp cận bảo tồn biển dựa vào cộng đồng �����������������������������������������������������������������������45 3.10 Bài học kinh nghiệm về hoạt động nâng cao nhận thức ������������������������������������������������49 3.11 Tóm tắt điểm chính và bài học kinh nghiệm�����������������������������������������������������������������������51 3.12 Khuyến nghị trong hỗ trợ sinh kế ������������������������������������������������������������������������������������52 Chuơng 4: Đề xuất phương án quản lý quỹ giảm nghèo trong hợp phần LMPA ���������������61 4.1. Mục tiêu hỗ trợ sinh kế trong hợp phần LMPA ������������������������������������������������������������������59 4.2. Quỹ Xóa đói giảm nghèo LMPA �����������������������������������������������������������������������������������������59 4.3. Loại hình hoạt động được Quỹ PRF cấp vốn ������������������������������������������������������������������60 4.4. Xác định và đề xuất hoạt động hỗ trợ sinh kế ������������������������������������������������������������������69 4.5. Nộp đơn xin vay vốn từ quỹ PRF ������������������������������������������������������������������������������������71 4.6. Quản lý Quỹ Giảm nghèo PRF �����������������������������������������������������������������������������������������73 4.7. Giải ngân và sử dụng vốn ����������������������������������������������������������������������������������������������75 4.8. Vận hành Hợp phần LMPA ����������������������������������������������������������������������������������������������76 4.9. Các bước tiếp theo �����������������������������������������������������������������������������������������������������������86 Chương: Đánh giá và chiến lược tín dụng ��������������������������������������������������������������������������90 5.1. Những kinh nghiệm chung và bài học tại Việt Nam ���������������������������������������������������������88 5.2. Tiếp cận tín dụng và kinh nghiệm tại các điểm KBTB ����������������������������������������������������91 5.3. Khuyến nghị cơ chế tín dụng nhỏ cho Hợp phần LMPA ������������������������������������������������94 Chương 6: Giám sát và Đánh giá �����������������������������������������������������������������������������������������100 6.1. Giới thiệu �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������98 6.2. Giám sát và đánh giá Qũy giảm nghèo PRF ������������������������������������������������������������������99 6.3. Giám sát và đánh giá ở cấp độ cộng đồng �����������������������������������������������������������������������99 6.4. Sử dụng các kết quả của công tác Giám sát & Đánh giá ����������������������������������������������100 Phụ lục 1: Báo cáo thực địa ������������������������������������������������������������������������������������������������107 1. Thực địa tại KBTB Vịnh Nha Trang ������������������������������������������������������������������������������107 2� Thực địa tại KBTB Cù Lao Chàm ����������������������������������������������������������������������������������113 3. KBTB đang thành lập Côn Đảo ���������������������������������������������������������������������������������������121 4� KBTB Phú Quốc ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������128 5� KBTB đề xuất Bạch Long Vỹ ��������������������������������������������������������������������������������������������137 Tài liệu tham khảo ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������149 Viết tắt SKTT Sinh kế thay thế (Additional/Alternative Income Generation – AIG) CLC Cù Lao Chàm VNT Vịnh Nha Trang Danida Danish International Development Aid / Quỹ hỗ trợ phát triển Đan Mạch LMPA Hợp phần Sinh kế trong và xung quanh các Khu bảo tồn biển KBTB Khu bảo tồn biển NGO Tổ chức Phi chính phủ WWF Quỹ quốc tế về bảo vệ thiên nhiên CDF Quỹ phát triển cộng đồng PIN Bản trích lục thông tin dự án Lời cảm ơn Nhóm nghiên cứu chân thành gửi lời cảm ơn tới nhóm cán bộ Hợp phần LMPA, Ban quản lý và cán bộ tại các Khu bảo tồn biển Vịnh Nha Trang, Cù Lao Chàm, Phú Quốc, và Dự án Côn Đảo đã tận tình giúp đỡ và hỗ trợ nhóm trong thời gian công tác. Chúng tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới các đồng nghiệp tại WWF cũng như các đồng nghiệp làm việc tại các tổ chức Phi chính phủ khác tại Việt Nam (CARE, Oxfam…) đã cung cấp những thông tin quý báu cho nghiên cứu này. Tuy còn nhiều hạn chế và khó khăn trong quá trình làm việc, nhóm nghiên cứu đã cố gắng tổng hợp từ các tài liệu hiện có và nghiên cứu thực địa những bài học và kinh nghiệm trong công tác hỗ trợ sinh kế và hoạt động sinh kế thay thế tại Việt Nam. Trên cơ sở đó đưa ra các khuyến nghị và hướng dẫn cho những hoạt động tiếp theo trong khuôn khổ Hợp phần “Sinh kế bền vững cho cộng đồng sống trong và xung quanh các Khu bảo tồn biển”, cụ thể là việc quản lý Quỹ Giảm nghèo. Nhóm nghiên cứu mong nhận được ý kiến góp ý quý báu cho báo cáo này để có thể thực hiện tốt hơn các nhiệm vụ trong tương lai. Tóm tắt Chính Phủ Việt Nam đang xúc tiến một kế hoạch quan trọng nhằm thiết lập mạng lưới các Khu bảo tồn biển (KBTB) nhằm bảo tồn đa dạng sinh học biển và đảm bảo tốt hơn việc sử dụng bền vững tài nguyên biển trong tương lai. Phải nói rằng, để đạt được thành công tối ưu cho một KBTB, chính quyền cần phải phối hợp với cộng đồng tại các KBTB nhằm đưa ra phương pháp bảo tồn giúp giảm thiểu sự phụ thuộc của cộng đồng vào nguồn tài nguyên thiên nhiên đang ngày càng cạn kiệt đồng thời vẫn có thể phát triển sinh kế một cách bền vững. Vào tháng 1/2007, WWF Việt Nam tiến hành phối hợp với cán bộ Hợp phần Sinh kế bền vững cho các Khu bảo tồn biển (LMPA) thuộc Bộ Thủy Sản (trước kia), nay là Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, nhằm xây dựng một Kế hoạch Sinh kế Bền vững mà: 1) mang tính hệ thống, đưa ra một hệ thống hướng dẫn sinh kế chung cho các KBTB trong mạng lưới ; và 2) có khả năng thích nghi, thiết thực, và có thể áp dụng tại các KBTB – tất cả những gì thể hiện đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội, và quản lý của từng địa phương. Thông qua việc tổng hợp các “bài học kinh nghiệm” quốc tế và tại Việt Nam về nhiều loại hình dự án liên kết bảo tồn với phát triển sinh kế, và đánh giá cụ thể tại các địa điểm KBTB Việt Nam, nhóm tác giả đã đưa ra các nhận xét về kết quả thu thập được, kết luận và khuyến nghị. Quan trọng nhất, nhóm nghiên cứu nhận thấy sinh kế và các kế hoạch KBTB cần phải nắm bắt rõ hơn sự năng động và biến đổi của môi trường kinh tế xã hội tại các nước đang phát triển, nơi mà người nghèo thường thiếu kỹ năng, kiến thức, hiểu biết về kinh doanh, thời gian, sự tự tin, mạng lưới mua bán v.v… để có thể tận dụng các cơ hội tăng trưởng kinh tế và đầu tư kinh doanh. Chỉ khi nào nhận thức được rõ nét tính chất biến đổi này cũng những hạn chế và khó khăn nó gây ra, lúc đấy “sinh kế thay thế” mới thực sự tạo ra sự khích lệ để người dân ngừng các hoạt động sinh kế không bền vững của mình và chuyển sang các hoạt động khác bền vững hơn. Trên cơ sở này, các chiến lược sinh kế cho Hợp phần LMPA cần tập trung nhiều hơn vào kiến tạo một môi trường kinh tế thuận lợi cho cộng đồng, chứ không nên chỉ tập trung vào các dự án tạo thu nhập nhỏ lẻ mang tính cá nhân. Một môi trường thuận lợi là cách tiếp cận bao quát hơn, hướng tới cải thiện các nguồn lực sinh kế chung cho hộ gia đình và toàn thể cộng đồng, giảm sự bấp bênh và tăng điều kiện sống cho họ với nhiều lựa chọn sinh kế mới. Hình thức hỗ trợ sinh kế này cần phải được ưu tiên hơn các dự án kinh doanh cá nhân nhỏ lẻ, bởi vì nó ít rủi ro hơn và đặt trọng tâm giúp đỡ cộng đồng tự cải thiện các sinh kế của chính họ. Cách tiếp cận này cũng cho phép kết hợp với các chương trình giảm nghèo và các hoạt động sinh kế quan trọng khác tại Việt Nam, nó hướng tới tăng khả năng tiếp cận của người dân và cộng đồng đến các chương trình này chứ không chỉ dựa vào và phụ thuộc chủ yếu vào ngân sách Hợp phần LMPA. Việc xây dựng các dự án Tạo nguồn thu nhập thay thế (AIG) cho cá nhân cần phải quả thật có thể giúp hình thành chiến lược sinh kế thành công tại mỗi điểm KBTB. Nó cho phép thử nghiệm, kiểm tra và cải tiến đối với mỗi dự án tạo thu nhập hướng đến những thành phần cụ thể trong cộng đồng (VD: hộ ngư dân) đang có đời sống hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn tài nguyên đang bị cạn kệt (thiếu bền vững), và/hoặc gây tác động xấu đến đa dạng sinh học. Tuy nhiên, hầu hết 2 các dự án SKTT tại các KBTB Việt Nam đều chưa thành công. Hàng loạt các yếu tố – bao gồm tính không khả thi của dự án, cơ chế và hệ thống tín dụng không phù hợp, thiếu quản lý hành chính và tài chính vững chắc, thiếu đánh giá chặt chẽ đối với các đề xuất, không giám sát tính hiệu quả của dự án, nhận thức của cộng đồng còn kém, tổ chức và hỗ trợ chưa hiểu quả, cùng hàng loạt các vấn đề khác – đã tạo ra các rào cản và trở ngại cho sự thành công và bền vững của các dự án ngoài giới hạn của LMPA. Do đó chỉ nên thực hiện các SKTT mới sau khi đã đánh giá một cách thấu đáo và triệt để. Hỗ trợ sinh kế trong giai đoạn LMPA sẽ đem lại nhiều lợi ích hơn nếu tiếp cận theo hướng nhất quán và có hệ thống nhằm đánh giá, lựa chọn và triển khai các dự án, cũng như giám sát tiến độ. Để đạt được đieùe này, nhóm tác giả đề xuất phương án quản lý Quỹ Giảm nghèo (PRF) cho hợp phần LMPA. Quỹ này cho phép tài trợ theo nhu cầu khi các điểm KBTB đề xuất dự án lên văn phòng hợp phần. Các hoạt động tiềm năng sẽ được đánh giá về tính phù hợp và khả thi theo bộ 8 tiêu chí đã đưa ra (xem Chương 4). Việc đánh giá được thực hiện theo 2 giai đoạn: đánh giá bước đầu bản Trích lục thông tin dự án (PIN), và đánh giá chi tiết Đề cương Dự án (PP). Về mặt hoạt động, quá trình SKTT cần phải được hướng dẫn bởi cộng đồng và cộng đồng phải đóng vai trò chủ đạo trong tất cả các bước. Về mặt này, cần thành lập một Tổ chức cộng đồng (CBO) tại mỗi địa phương là đại diện của các nhóm đối tượng mục tiêu. Những tổ chức cộng đồng này cần phải được tập huấn và nâng cao năng lực nhằm thúc đẩy, điều phối, quản lý dự án và chuẩn bị các bản đề xuất. Cần xây dựng Cẩm nang hoạt động để hướng dẫn Tổ chức cộng đồng và các đối tác của họ khi tham gia quá trình PRF. Cần chú trọng để đảm bảo rằng Tổ chức cộng đồng thực sự là đại diện của cộng đồng và đại diện cho quan tâm của các nhóm kinh tế xã hội khác nhau, đặc biệt là nhóm đối tượng mục tiêu. Cần lưu ý để nguồn tài trợ từ Quỹ PRF không bị sử dụng vào các hoạt động khác như chi tiêu cho các dự án, kế hoạch sẵn có của nhà nước. Cung cấp tín dụng cần được hợp phần LMPA coi là một hoạt động hỗ trợ sinh kế chủ chốt. Nghiên cứu này cho thấy Hội Phụ nữ nên được trao vai trò làm cơ quan đối tác với LMPA để quản lý các hoạt động cung cấp tín dụng cho các địa điểm KBTB trong hợp phần LMPA. Với mạng lưới cơ sở rộng khắp, Hội phụ nữ có vai trò chủ động tại cộng đồng, có trách nhiệm và quản lý hiệu quả đảm bảo nhóm đối tượng mục tiêu có thể tiếp cận và sử dụng nguồn tín dụng. Ngân hàng và các đơn vị tín dụng nhỏ khác hoạt động tại cấp cao hơn (huyện, tỉnh) thường không hiểu rõ tính chất của cộng đồng, cũng như không có cơ chế giúp phân biệt các đối tượng hưởng lợi mục tiêu, không trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào quản lý KBTB giống như Hội phụ nữ. Nói chung, từ những kinh nghiệm rút ra tại các KBTB, cơ chế tín dụng cần chú trọng tốt hơn đến đối tượng hưởng lợi mục tiêu (tức là nhóm có đời sống bấp bênh nhất và bị ảnh hưởng nhất bởi các quy chế và phân vùng của KBTB). Cần thiết lập các tiêu chí cho việc vay vốn đảm bảo rằng vốn tín dụng được sử dụng một cách phù hợp với mục tiêu của KBTB và Hợp phần LMPA. Vốn tín dụng có thể được cung cấp đồng thời với việc tập huấn và triển khai các dịch vụ khuyến nông – lâm – ngư cũng như những hình thức hỗ trợ khác hướng tới phát triển “môi trường kinh tế thuận lợi” , thí điểm các dự án SKTT có triển vọng đáp ứng các tiêu chí được xác định cho Quỹ PRF. Cần tập huấn cho các cán bộ Hội Phụ nữ để họ có kỹ năng quản lý cần thiết đối với chương trình tín dụng – tiết kiệm và trợ giúp người vay vốn. Các dự án sinh kế thường không hoặc chưa quan tâm đầy đủ đến các nhóm được hưởng lợi mục tiêu. Các đối tượng mục tiêu trong hỗ trợ sinh kế, dù dưới hình thức tạo môi trường kinh tế thuận lợi hay dự án SKTT, phải là các hộ hoặc cá nhân chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi KBTB, hoặc những người đang tiến hành các hoạt động đánh bắt làm đe dọa đa dạng sinh học và sự bền vững lâu dài của nguồn lợi. Giám sát & đánh giá cần được thực hiện ở cấp Hợp phần, cấp cộng đồng, và cho từng hoạt động cụ thể. Cần xác định mục tiêu (kết quả dự định) một cách rõ ràng, và lựa chọn những chỉ báo phù hợp. Việc xác định và lựa chọn các chỉ báo ở cấp cộng đồng và cho từng hoạt động cần tiến hành theo một quá trình có sự tham gia của người dân và liên kết một cách thống nhất với các cộng cụ giám sát KBTB tiêu chuẩn (VD: các chỉ báo lý sinh, kinh tế xã hội và quản lý). Kế hoạch Giám sát & đánh giá, với những chỉ tiêu cụ thể, đối tượng sử dụng, thời gian và cách thức thu thập số liệu, cần được xây dựng cho từng KBTB và đưa vào nội dung của kế hoạch quản lý KBTB. Chương 1: Giới thiệu 1.1. Hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB Hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB (LMPA) trong khuôn khổ Chương trình Môi trường của Quỹ Hợp tác Phát triển Việt Nam – Đan Mạch đang trong giai đoạn triển khai từ năm 2005 đến 2010. Mục đích chính của Hợp phần LMPA nhằm hỗ trợ Việt Nam phát triển mạng lưới các Khu bảo tồn biển (KBTB) dựa trên khung pháp lý vững chắc tại cấp quốc gia và hệ thống quản lý hiệu quả tại địa phương ở cấp tỉnh và các điểm hiện trường. Ba mục tiêu trước mắt của hợp phần dự án Sinh kế bền vững trong và xung quanh KBTB là: 1. Một mạng lưới các KBTB bao gồm những vùng nước ven biển ưu tiên của Việt Nam được tăng cường và các hệ thống quản lý hiệu quả được xây dựng phù hợp. 2. Những cộng đồng dễ bị tổn thương sống trong và quanh các KBTB trình diễn được chọn có thể được đáp ứng nhu cầu sinh sống của họ mà không làm suy thoái tài nguyên biển hoặc huỷ hoại môi trường. 3. Việt Nam thực hiện đầy đủ cam kết đối với những nỗ lực quốc tế nhằm phát triển các mạng lưới KBTB và đóng góp kinh nghiệm về giải quyết những nhu cầu cho các cộng đồng dễ bị tổn thương. Hợp phần LMPA xác định 6 Đầu ra mong muốn, trong đó, Đầu ra 5 liên quan trực tiếp tới các hoạt động hỗ trợ sinh kế và Quỹ xóa đói giảm nghèo: Đầu ra 5: An ninh kinh tế-xã hội cho các cư dân sống trong và xung quanh các KBTB trình diễn được cải thiện trên cơ sở quản lý tài nguyên thiên nhiên hợp lý và tạo nguồn thu nhập đa dạng1. Phần đánh giá và chiến lược trình bày trong báo cáo này liên quan tới Mục tiêu 2 và Đầu ra 5 của Hợp phần LMPA. 1.2. Sinh kế và các KBTB Chúng ta có thể nhận thấy rằng để đảm bảo thành công đối với các KBTB và sinh kế cho các cộng đồng địa phương cần có sự hỗ trợ nhằm cải thiện sinh kế và đảm bảo tính bền vững. Nói tóm lại, hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB sẽ cố gắng đảm bảo rằng: Văn kiện Hợp phần LMPA, tháng 4/2005 “các cộng đồng dễ bị tổn thương sống trong và xung quanh các KBTB được lựa chọn có thể đáp ứng những yêu cầu về sinh kế mà không làm cạn kiệt nguồn tài nguyên biển hoặc làm suy thoái môi trường” Nhìn chung, nguồn cá tại các KBTB Việt Nam đang bị suy thoái và ngày càng cạn kiệt chủ yếu do khai thác và đánh bắt qúa mức. Phần lớn chúng ta đều chấp nhận rằng sự phát triển bền vững của nghề cá phải dựa trên việc bảo vệ các sinh cảnh biển và ven biển cũng như giảm mức khai thác các loài đã bị khai thác quá mức và/hoặc đang bị đe dọa. Sinh kế bền vững cho cộng đồng ngư dân phụ thuộc lớn vào việc bảo vệ và sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên biển. Với công tác bảo vệ và quản lý nguồn tài nguyên biển, các KBTB đóng vai trò quyết định đầu tiên nhằm đạt được sinh kế bền vững tại các cộng đồng chịu ảnh hưởng. Vùng cấm khai thác, hay các “khu dự trữ cá” bên trong KBTB đã được kiểm nghiệm tại quốc tế về khả năng tăng trữ lượng cá và hải sản khác (“hiệu ứng tràn”). Bảo vệ rạn san hô và các sinh cảnh liên quan tại các KBTB sẽ làm tăng lợi ích cho nghề cá, nhưng chỉ ở trung và dài hạn. Nhìn chung, phải mất tối thiểu từ 2 đến 3 năm thì nguồn lợi thủy sản mới có thể phục hồi trở lại mức tạo ra lợi ích rõ ràng đối với các bên liên quan.  Đan lưới cá (Bãi Hương, Cù Lao Chàm) Bước tiếp theo để đạt được sinh kế bền vững trong các cộng đồng chịu ảnh hưởng là hỗ trợ đa dạng hóa nguồn thu nhập nhằm giảm sự phụ thuộc của người dân vào nguồn lợi thủy sản. Cộng đồng địa phương cần sự hỗ trợ để cải thiện sự bền vững đối với sinh kế của họ và để phát triển thêm các hình thức khác ngoài nghề cá. “Người dân nghèo thường là đối tượng phụ thuộc nhiều nhất vào môi trường và cũng là đối tượng trực tiếp và gián tiếp sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên (ví dụ như vùng duyên hải). Do đó, họ là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất khi môi trường bị suy thoái hoặc khi quyền tiếp cận của họ đối với nguồn tài nguyên thiên nhiên bị hạn chế hoặc không được chấp thuận. Không chỉ có các hoạt động kinh tế của họ có liên quan tới việc tiếp cận các nguồn tài nguyên, mà khả năng thực hiện các hoạt động kinh tế của họ cũng bị ảnh hưởng do chất lượng môi trường kém và tác động hệ quả đối với sức khỏe của họ. (IDL và IUCN, 2004, trang 4)”. 1.3. Mục tiêu Nghiên cứu này, được thực hiện bởi Hợp phần LMPA với sự hỗ trợ kỹ thuật của WWF Việt Nam, nhằm mục tiêu: · Tiến hành đánh giá các bài học kinh nghiệm về hoạt động Sinh kế thay thế tại Việt Nam, bao gồm các trải nghiệm tại các KBTB và tại các khu vực khác (không thuộc ven biển) liên quan tới phát triển sinh kế hỗ trợ, thay thế, chương trình tín dụng và công tác giảm nghèo. · Thực hiện đánh giá nhu cầu nhằm xác định nguyên nhân sâu xa gây nên tính dễ bị tổn thương của các cộng đồng tại KBTB và xác định các ưu tiên cho việc hỗ trợ nhằm giảm tính dễ bị tổn thương theo quan điểm cộng đồng và chính quyền địa phương. · Đưa ra các khuyến nghị nhằm xây dựng phương pháp chuẩn cho việc đánh giá và giám định các đề xuất dự án nghề nghiệp và Sinh kế thay thế từ phía các KBTB, trong đó bao gồm các khuyến nghị về loại hình hoạt động SKTT nào là phù hợp/khả thi nhất, lời khuyên về xây dựng chương trình tín dụng, phạm vi đề xuất dự án, mẫu đề xuất dự án, quy trình, tiêu chí và các chỉ thị (indicator) nhằm lựa chọn và đánh giá các đề xuất dự án. · Thiết kế một hệ thống giám sát và đánh giá (M&E) đơn giản nhằm đánh giá các tác động của việc phát triển cộng đồng và sinh kế bền vững và cho phép việc điều chỉnh các hành động đó một cách kịp thời trong quá trình thực hiện. Các báo cáo tổng quan tại năm (05) KBTB chứa đựng thông tin tóm tắt về các vấn đề chủ yếu và đặc điểm cụ thể của từng địa điểm. Mục đích là nhằm cung cấp khái quát về: · Giai đoạn thực hiện hiện nay của các KBTB · Các dữ liệu hiện có và phân tích về nền kinh tế cũng như sinh kế địa phương · Hiện trạng và tiến độ hiện thời của các hoạt động hỗ trợ sinh kế Ngoài ra, phân tích ngắn đã được thực hiện nhằm: · Xác định và miêu tả các nhóm mục tiêu nhận hỗ trợ từ Hợp phần LMPA · Xác định các vấn đề chính liên quan tới hỗ trợ nghề nghiệp và hoạt động SKTT · Đề xuất các hỗ trợ nghề nghiệp và hoạt động SKTT tiềm năng Không nên nhìn nhận các báo cáo thực địa như một phân tích sâu sắc về nghề nghiệp hay điều tra kinh tế xã hội cơ bản. Chúng cũng không phải là đánh giá chi tiết về các hoạt động hỗ trợ sinh kế. Những vấn đề đó đòi hỏi phải có khối lượng lớn nghiên cứu và phân tích. Tại một số điểm, chẳng hạn Vịnh Nha Trang và Cù Lao Chàm, phần lớn những nghiên cứu và phân tích đã được thực hiện, nhưng tại các điểm khác mới chỉ là bắt đầu. Báo cáo tổng quan thực địa trong nghiên cứu này không nhằm lặp lại hay thay thế các đánh giá chi tiết và sâu sắc đó. Có thể nhận thấy rằng một số các bên liên quan trông chờ nghiên cứu này xác định và đưa ra những hỗ trợ nghề và hoạt động SKTT cho từng địa điểm (KBTB). Nhóm tác giả hy vọng rằng nghiên cứu này đã cho thấy việc xác định, đánh giá và lựa chọn các hỗ trợ sinh kế bền vững và hoạt động SKTT không phải là nhiệm vụ đơn giản. Để thành công, hỗ trợ sinh kế cần phải dựa trên sự hiểu biết thấu đáo về nghề nghiệp địa phương và tình trạng kinh tế xã hội tại mỗi nơi. Các dự án tiềm năng cần phải được đánh giá cẩn trọng. Do đó, nghiên cứu này không nhằm lựa chọn một dự án cụ thể nào, nhưng nó đưa ra các khuyến nghị chung về các ngành nghề và loại hình có tính khả thi, đồng thời đề xuất các ý tưởng cho các bước nghiên cứu và điều tra tiếp theo. 1.4. Phương pháp nghiên cứu Thông tin được thu thập từ nhiều nguồn thứ cấp và thông qua điều tra thực tế. Các báo cáo và kinh nghiệm hỗ trợ nghề nghiệp, phát triển sinh kế bền vững trong nước và quốc tế, do chính phủ và các tổ chức phi chính phủ tiến hành v.v… đã được chọn lọc và học hỏi nhằm có được cái nhìn tổng quát và khách quan nhất về thực trạng, kết quả, cũng như bài học kinh nghiệm rút ra trong công tác hỗ trợ sinh kế, giảm nghèo, tại các vùng duyên hải và đảo, cũng như các khu vực khác (không thuộc duyên hải) tại Việt Nam. 7 Các chuyến thực địa ngắn đã được tiến hành vào giữa năm 2007. Tại mỗi địa điểm, các cuộc họp được tổ chức với các bên liên quan chủ chốt, ví dụ Ban quản lý KBTB, các phòng ban chính quyền địa phương. Họp nhóm cũng được tổ chức với cộng đồng địa phương. Nhóm nghiên cứu cố gắng tìm hiểu về nhận thức và ý tưởng của người dân về KBTB và các hoạt động hỗ trợ sinh kế. Trọng tâm là nhằm tìm hiểu về quá trình (ai và như thế nào) trong đó: · Cộng đồng và các nhóm mục tiêu được tham gia, · Các cơ hội và nhu cầu được xác định, · Các hoạt động tiềm năng được đánh giá và lựa chọn, và · Các hoạt động này được thực hiện và giám sát như thế nào. Nhóm đánh giá cũng đi đến cộng đồng và thảo luận nhóm với người dân địa phương đã tham gia vào các hoạt động hỗ trợ nghề nghiệp, kể cả thành công và không thành công. Các câu hỏi được đưa ra nhằm xác định phương thức các hộ gia đình đã được lựa chọn và tham gia vào các chương trình này, đồng thời xác định xem họ có thực sự thuộc “nhóm mục tiêu” hay không. Các hộ không thuộc đối tượng được hỗ trợ cũng được tìm hiểu nhận thức của họ về KBTB và các hoạt động hỗ trợ sinh kế. Cuối cùng, các cuộc phỏng vấn được tiến hành với các bên liên quan chủ chốt tham gia và cung cấp tín dụng như Hội phụ nữ, hội nông dân. Báo cáo này gồm 7 phần: 1. Giới thiệu 2. Đánh giá về những bài học kinh nghiệm quốc tế về hoạt động hỗ trợ sinh kế, đặc biệt đối với các cộng đồng dân cư tại vùng duyên hải; 3. Đánh giá về những bài học kinh nghiệm trong nước về hoạt động hỗ trợ sinh kế, đặc biệt đối với các cộng đồng dân cư tại vùng duyên hải; 4. Đề xuất chiến lược cho quản lý Quỹ Xóa đói giảm nghèo; 5. Phân tích tình hình cho vay tín dụng tại Việt Nam và đề xuất cơ chế tín dụng cho các KBTB; 6. Các đề xuất về giám sát và đánh giá Quỹ XĐGN cùng các hoạt động hỗ trợ sinh kế; Các khuyến nghị đối với hợp phần dự án Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB. Chương 2: Những bài học kinh nghiệm quốc tế về hỗ trợ sinh kế khu vực ven biển Hợp phần LMPA chủ trương thực hiện các chương trình can thiệp hỗ trợ sinh kế bền vững và thành công nhằm đáp ứng những mục tiêu đặt ra cho hợp phần. Tuy nhiên, làm sao chúng ta có thể bảo đảm rằng những chương trình đó là phù hợp và thành công? Tài liệu này tổng kết các bài học quốc tế cũng như ở Việt Nam, nhằm tăng cường sự hiểu biết của chúng ta đối với việc hỗ trợ sinh kế và cung cấp định hướng cho hợp phần LMPA. 2.1. Lý thuyết và các khái niệm về hỗ trợ sinh kế 2. . . Sinh kế là gì? Sinh kế bao gồm khả năng, nguồn lực (gồm các nguồn lực vật chất và xã hội) cùng các hoạt động cần thiết làm phương tiện sống của con người. Sinh kế trở nên bền vững khi nó giải quyết được những căng thẳng và đột biến, hoặc có khả năng phục hồi, duy trì và tăng cường khả năng và nguồn lực hiện tại và tương lại mà không làm tổn hại đến cơ sở tài nguyên thiên nhiên (DFID). 2. .2. Khung sinh kế bền vững Khung sinh kế bền vững (SLF) do DFID và một số tổ chức xây dựng, là một phương tiện hữu ích để phân tích và tư duy về sinh kế (xem Hình 2.1). Nó cũng giúp tổ chức nghiên cứu và xác định, thiết kế các hoạt động hỗ trợ. Theo Khung này, các hộ gia đình đều có phương thức kiếm sống dựa vào những nguồn lực sinh kế sẵn có trong một bối cảnh chính sách và thể chế nhất định ở địa phương. Những nhân tố này cũng chịu ảnh hưởng của rủi ro như bão lụt, các khuynh hướng và tác động theo thời vụ. Chiến lược sinh kế là cách mà hộ gia đình, nhằm sử dụng các tài sản sẵn có để đáp ứng những nhu cầu của cuộc sống (VD: một hộ ngư dân kiếm sống bằng nghề đánh cá). Để làm điều này, hộ gia đình cần sử dụng một số nguồn lực sinh kế như: § Nguồn lực vật chất – thuyền đánh cá, ngư cụ, bến tàu § Nhân lực – tri thức và kinh nghiệm về khai thác cá, sức khỏe, nguồn lao động § Nguồn lực xã hội – bán cá cho những đầu mối thị trường § Tài nguyên thiên nhiên – bắt cá từ tự nhiên § Nguồn lực tài chính – tiền vay từ ngân hàng, bà con thân thích, thương lái Hình 2.1: Khung Sinh kế bền vững (do DFID xây dựng) Một hộ gia đình có thể có nhiều nguồn cung cấp thực phẩm hoặc thu nhập, do một số thành viên nào đó đảm nhiệm. Các hoạt động có thể thay đổi theo mùa, theo thời gian hoặc bị tác động bởi những sự kiện như bão lũ hoặc những thời kỳ thiếu đói (giáp hạt). Tất cả các hoạt động này cấu thành nên phương thức kiếm sống. Cần hiểu rằng các nhóm dân cư khác nhau trong cộng đồng cũng có những đặc trưng riêng biệt về mặt kinh tế - xã hội và quyền tài sản. Do vậy, họ cũng có những vấn đề, sự lựa chọn và chiến lược sinh kế khác nhau. Hộp 2.1: Chiến lược sinh kế của hộ gia đình Chiến lược sinh kế là tổng thể các hoạt động và nghề nghiệp được hộ gia đình sử dụng để đáp ứng những nhu cầu về sinh kế và quản lý rủi ro. Chẳng hạn, ông N sống trong một gia đình ở vùng ven biển Trung Bộ. Gia đình ông có một phương thức kiếm sống đa dạng. Là một ngư dân, ông dành phần lớn thời gian trong năm đi đánh cá, nhưng công việc khai thác cũng thay Hộp 2.1: Chiến lược sinh kế của hộ gia đình Chiến lược sinh kế là tổng thể các hoạt động và nghề nghiệp được hộ gia đình sử dụng để đáp ứng những nhu cầu về sinh kế và quản lý rủi ro. Chẳng hạn, ông N sống trong một gia đình ở vùng ven biển Trung Bộ. Gia đình ông có một phương thức kiếm sống đa dạng. Là một ngư dân, ông dành phần lớn thời gian trong năm đi đánh cá, nhưng công việc khai thác cũng thay đổi theo mùa. Vào mùa đông, ông dùng lưới cá mòi và lưới 3 lớp đi đánh cá ở các ngư trường gần bờ ở phía nam hòn đảo. Mùa hè, ông dùng lưới vó và đèn ở ngư trường khác và đánh bắt loài khác. Từ tháng 1 đến tháng 2, ông không đi đánh cá mà làm phụ việc cho anh trai mình. Vợ ông N có một cửa hàng nhỏ, còn con gái ông đang dạy học. Mẹ ông N cùng sống trong nhà ông, và dù đã nghỉ hưu nhưng bà vẫn đi hái rau trong rừng và mỗi năm còn nuôi thêm 2 con lợn. Anh trai ông N là một bác sĩ làm việc ở Đà Nẵng và giúp con trai ông học tập tại đó. Ông này thỉnh thoảng cho ông N một khoản tiền để sửa chữa thuyền đánh cá. Mặc dù anh trai ông N không phải là nhân khẩu trong gia đình, nhưng tất cả các hoạt động trên đều là một phần trong._. chiến lược sinh kế của gia đình ông. đổi theo mùa. Vào mùa đông, ông dùng lưới cá mòi và lưới 3 lớp đi đánh cá ở các ngư trường gần bờ ở phía nam hòn đảo. Mùa hè, ông dùng lưới vó và đèn ở ngư trường khác và đánh bắt loài khác. Từ tháng 1 đến tháng 2, ông không đi đánh cá mà làm phụ việc cho anh trai mình. Vợ ông N có một cửa hàng nhỏ, còn con gái ông đang dạy học. Mẹ ông N cùng sống trong nhà ông, và dù đã nghỉ hưu nhưng bà vẫn đi hái rau trong rừng và mỗi năm còn nuôi thêm 2 con lợn. Anh trai ông N là một bác sĩ làm việc ở Đà Nẵng và giúp con trai ông học tập tại đó. Ông này thỉnh thoảng cho ông N một khoản tiền để sửa chữa thuyền đánh cá. Mặc dù anh trai ông N không phải là nhân khẩu trong gia đình, nhưng tất cả các hoạt động trên đều là một phần trong chiến lược sinh kế của gia đình ông. IMM đã sửa đổi lại Khung Sinh kế Bền vững nói trên để sử dụng với các cộng đồng ven biển, gọi là “Khung Sinh kế Bền vững vùng Ven biển” (Hình 2.2). Vòng tròn bao quanh cộng đồng ven biển thể hiện các nguồn lực (con người, tự nhiên, xã hội, tài chính, vật chất) mà họ có thể sử dụng. Một số các yếu tố ảnh hưởng có thể liên quan đến đặc điểm cá nhân, ví dụ tuổi tác, giới tính, tôn giáo. Các yếu tố khác có thể liên quan tới khía cạnh của xã hội mà họ đang sống, cơ câu chính trị, chính quyền, khu vực kinh tế tư nhân mà họ có tương tác trực tiếp, do đó có thể kiểm soát. Các 0 yếu tố này thuộc vòng tròn thứ 2 bao quanh cộng đồng ven biển, là Các yếu tố ảnh hưởng trực tiếp. Trong vòng tròn thứ 3. là các yếu tố ảnh hưởng gián tiếp – mùa vụ, biến đổi cảnh quan theo chu kỳ và trong dài hạn, tương ác trực tiếp và tác động đến Các yếu tố ảnh hưởng trực tiếp cũng như sự tiếp cận nguồn lực, do đó quyết định tính dễ bị tổn thương và những rủi ro mà cộng đồng phải đối mặt. Các lựa chọn chiến lược sinh kế của cộng đồng ven biển, dựa trên cơ sở những nguồn lực họ có, là kết quả tương tác giữa các yếu tố ảnh hưởng phức tạp và biến thiên này. Hình 2.2: Khung sinh kế bền vững vùng ven biển (IMM, 2004) Những chiến lược sinh kế cuối cùng theo quyết định là tốt nhất do chính cộng đồng dân cư ven biển lựa chọn. Việc áp dụng Khung phân tích này giúp khám phá các đặc trưng của các tình huống cụ thể mà cộng đồng ven biển phải đối mặt, cũng như những biện pháp khác nhau mà mỗi hộ gia đình sử dụng để đối phó với những thách thức này. 2.2. Sinh kế bền vững vùng ven biển Việc xây dựng cơ sở sinh kế bền vững cho các cộng đồng ven biển ở nhiều nơi trên thế giới, trong đó có Việt Nam, đang trở thành một nhu cầu cấp thiết. Trong khi dân số liên tục tăng, thì nguồn lợi biển lại đang trên đà suy kiệt, vì có quá nhiều cùng tham gia đánh một lượng cá hạn chế. Nguồn lợi ven bờ cũng đang phải chịu những áp lực ngày một tăng, và những mô hình khai thác hiện tại lại thiếu bền vững, và nếu không giải quyết được, sẽ gây ra hậu quả nghiêm trọng cho đa dạng sinh học và sinh kế địa phương. Cải tiến công tác quản lý nguồn lợi thủy sản và sinh kế thay thế có vai trò quan trọng cho sự phát triển của các cộng đồng ven biển, đồng thời giúp bảo tồn đa dạng sinh học và các hệ sinh thái ở biển cũng như ven bờ.  Tàu đánh cá trên biển Phú Quốc Hộp 2.2: Thay đổi sinh kế vùng ven biển và cuộc sống dân nghèo Trên toàn thế giới, những cơ hội sinh kế cho người dân vùng ven biển đang thay đổi nhanh chóng. Ở nhiều vùng ven biển, sự thay đổi đó đồng nghĩa với việc tăng lên đáng kể những cơ hội đổi đời, nhưng năng lực của các nhóm dân cư lại rất khác biệt nhau trong việc tận dụng các cơ hội đó. Trong khi những hộ khá giả hơn có thể dễ dàng hưởng lợi, thì dân nghèo ven biển lại Hộp 2.2: Thay đổi sinh kế vùng ven biển và cuộc sống dân nghèo Trên toàn thế giới, những cơ hội sinh kế cho người dân vùng ven biển đang thay đổi nhanh chóng. Ở nhiều vùng ven biển, sự thay đổi đó đồng nghĩa với việc tăng lên đáng kể những cơ hội đổi đời, nhưng năng lực của các nhóm dân cư lại rất khác biệt nhau trong việc tận dụng các cơ hội đó. Trong khi những hộ khá giả hơn có thể dễ dàng hưởng lợi, thì dân nghèo ven biển lại có ít điều kiện để tiếp cận với các công nghệ mới, vì họ thiếu kỹ năng, tri thức, sự tự tin hoặc trình độ văn hóa để sử dụng, cũng như không có tiền mua. Họ không có nhiều thời gian để đầu tư phát triển sản xuất, và có quá ít nguồn dự trữ để đương đầu với những rủi ro thường đi kèm với sự lựa chọn của họ. Hiện trạng phổ biến là họ thiếu những mạng lưới giúp họ tiếp cận với tri thức, kinh nghiệm, kỹ thuật mới; với các nguồn tài chính và các thị trường có thể tận dụng để làm thay đổi cuộc sống. Tiếp cận tài chính được coi là chìa khóa nhằm nắm bắt các cơ hội đổi đời. Sinh kế vùng ven biển sẽ tiếp tục thay đổi do tác động của một môi trường năng động. Các chương trình hỗ trợ sinh kế cần phải chú ý đến cục diện này cũng như yêu cầu về tính linh hoạt khi lựa chọn và thiết kế các hoạt động hỗ trợ. (Nguồn: IMM, SCL CLIP 9) có ít điều kiện để tiếp cận với các công nghệ mới, vì họ thiếu kỹ năng, tri thức, sự tự tin hoặc trình độ văn hóa để sử dụng, cũng như không có tiền mua. Họ không có nhiều thời gian để đầu tư phát triển sản xuất, và có quá ít nguồn dự trữ để đương đầu với những rủi ro thường đi kèm với sự lựa chọn của họ. Hiện trạng phổ biến là họ thiếu những mạng lưới giúp họ tiếp cận với tri thức, kinh nghiệm, kỹ thuật mới; với các nguồn tài chính và các thị trường có thể tận dụng để làm thay đổi cuộc sống. Tiếp cận tài chính được coi là chìa khóa nhằm nắm bắt các cơ hội đổi đời. Sinh kế vùng ven biển sẽ tiếp tục thay đổi do tác động của một môi trường năng động. Các chương trình hỗ trợ sinh kế cần phải chú ý đến cục diện này cũng như yêu cầu về tính linh hoạt khi lựa chọn và thiết kế các hoạt động hỗ trợ. (Nguồn: IMM, SCL CLIP 9) Các hoạt động tạo thu nhập bổ sung hoặc thay thế thường được định nghĩa là các hoạt động có thể thay thế, hoặc bổ sung cho những hoạt động tạo thu nhập truyền thống được coi là không bền vững ở các mức độ hiện tại: “Ý tưởng về sinh kế thay thế là các hoạt động này có thể tạo ra động lực cho người dân để họ chấm dứt những họat động sinh kế thiếu bền vững đang được áp dụng, và theo đuổi những loại hình khác có tính bền vững hơn. Để đạt kết quả, phương án thay thế cần phải đem lại lợi ích kinh tế. Tuy nhiên… khả năng sinh lợi không phải là một nhân tố duy nhất. Thái độ đối với việc giải quyết rủi ro, việc tiếp cận quyền tài sản, bối cảnh gây thương tổn và những ảnh hưởng về thể chế sẽ tạo ra những tác động tới quá trình ra quyết định của người dân. Do vậy, khái niệm về các phương án thay thế trở nên phức tạp hơn nhiều. Mục đích của sinh kê thay thế không chỉ là tìm ra hoạt động thay thế mà trên lý thuyết có thể đưa ra một sự lựa chọn nào đó và dự kiến sẽ thúc đẩy tính bền vững… Trên thực tế, mục đích đó là tìm ra các giải pháp phù hợp với các chiến lược sinh kế hiện tại của người dân, và nhờ đó sẽ tạo ra tác động tích cực đến sinh kế của họ cũng như đến việc khai thác - sử dụng tài nguyên thiên nhiên” (IDL và IUCN, 2004, tr. 7). 2 2.3. Khái quát bài học kinh nghiệm quốc tế Những đánh giá tổng kết về kinh nghiệm hỗ trợ sinh kế cho các cộng đồng ven biển đề cập trong tài liệu này được dựa vào nguồn tư liệu sẵn có. Quá trình tổng kết đi sâu vào phân tích nội dung các chương trình hỗ tợ sinh kế, cũng như các loại hình hoạt động đã được triển khai ở nhiều quốc gia. Tuy nhiên, các tư liệu sẵn có đều liên tục nhấn mạnh rằng sinh kế là vấn đề mang đặc trưng bối cảnh, và phụ thuộc vào những thông số riêng biệt ở từng địa điểm. Do vậy, thành công của các hoạt động sinh kế nhất định ở những nơi khác chưa hẳn đã phù hợp hoặc có khả năng thành công với một cộng đồng nào đó tại Việt Nam. Như vậy, chỉ có thể học hỏi được một phần từ kinh nghiệm hỗ trợ sinh kế cụ thể cũng như các hoạt động tạo thu nhập thay thế ở các quốc gia, vùng lãnh thổ khác. Điều có giá trị hơn là cần rà soát lại quá trình cung cấp những dịch vụ hỗ trợ sinh kế, bao hàm cách thức xác định, đánh giá và triển khai các hoạt động nhằm tăng khả năng thành công. Những bài học thu dedược về quá trình này sẽ có tính khả thi cao hơn đối với chương trình LMPA cũng như các địa điểm KBTB ở Việt Nam, và đưa ra những định hướng quý báu. 2.4. Các loại hình hỗ trợ sinh kế Hỗ trợ sinh kế có thể được cung cấp tới các cộng đồng nhằm giúp họ giảm bớt sự phụ thuộc cũng như tác động tiêu cực đối với nguồn lợi biển. Hỗ trợ sinh kế có thể được thực hiện theo các hình thức như sau: 1. Tạo dựng một môi trường thuận lợi - cải thiện các nguồn lực sinh kế 2. Tăng cường các hoạt động tạo thu nhập và sinh kế hiện tại 3. Phát triển các hoạt động sinh kế thay thế hoặc bổ trợ (AIG) 4. Tạo môi trường thuận lợi về thể chế, chính sách Phương pháp thứ 4 - là thành phần không thể tách rời của dự án mạng lưới KBTB - được coi là giải pháp vượt quá phạm vi thực hiện của Hợp phần LMPA, do đó sẽ không được tổng kết ở đây. A: Tạo dựng một môi trường kinh tế thuận lợi Những người dân sống phụ thuộc vào các tài sản sẵn có để phục vụ cho sinh kế của họ (Hộp 2.1). Một cộng đồng nào đó có thể thiếu một vài loại nguồn lực sinh kế và như vậy họ bị hạn chế về các giải pháp lựa chọn để sinh sống. Bằng việc tạo ra một môi trường kinh tế thuận lợi, chúng ta có thể làm gia tăng nguồn lực sinh kế của hộ gia đình và cộng đồng. Cải thiện nguồn lực sinh kế, và tạo điều kiện tiếp cận chúng, có thể giúp đạt được 2 mục tiêu cùng lúc: cải thiện điều kiện sống, và mở ra những giải pháp sinh kế tích cực hơn. (i) Cái thiện điều kiện sống Mức sống người dân có thể được cải thiện nhờ môi trường tự nhiên tốt hơn, và có điều kiện tiếp cận dễ dàng hơn tới các nguồn lực sinh kế. Những cải thiện như vậy có thể giúp tăng mức sống và sự thịnh vượng trong cộng đồng, giảm thiểu những khó khăn. Một cách gián tiếp, những cải thiện đó cũng có thể giúp tăng thu nhập hoặc thực phẩm phục vụ sức khỏe người dân, mặt khác lại đỡ tốn thời gian (cải thiện nguồn nhân lực). Ví dụ: § Một hệ thống quản lý chất thải tốt có thể giảm ô nhiễm, bảo đảm vệ sinh và ngăn ngừa bệnh tật § Cải thiện chất lượng và cung ứng nước sạch giúp nâng cao sức khỏe, giảm công lao động phải dành cho việc lấy nước. (ii) Mở ra những giải pháp sinh kế tích cực hơn Nhờ gia tăng nguồn lực sinh kế của cộng đồng và giúp người dân dễ dàng tiếp cận với chúng, mà cộng đồng có năng lực tốt hơn để tự cải thiện cuộc sống. Không chỉ dừng lại ở việc phát triển những hình thức doanh nghiệp tư nhân hoặc các hoạt động sinh kế bổ trợ, mà những nguồn sinh kế được gia tăng cũng tạo ra môi trường kinh tế thuận lợi cho các thành viên cộng đồng phát triển những hoạt động sinh kế bổ trợ cho chính bản than họ. Ví dụ: § Một KBTB giúp cải thiện nguồn lực tự nhiên cho cộng đồng nhờ việc bảo vệ và quản lý nguồn lợi cá. Các hoạt động khác cũng có thể giúp tăng nguồn lợi tự nhiên, chẳng hạn như việc phục hồi rừng ngập mặn, chống ô nhiễm, tái tạo các quần đàn thủy sản tự nhiên. § Cải thiện cơ sở hạ tầng giao thông như đường sá, bến tàu v.v... có thể giúp tiếp cận dễ dàng hơn với thị trường, mở ra các cơ hội trao đổi thương mại với các cộng đồng khác. Việc giảm chi phí vận chuyển cũng có nghĩa là một số doanh nghiệp rất nhỏ cũng có thể thu lợi. § Tăng khả năng tiếp cận tới các nguồn thông tin có thể tạo ra nhiều cơ hội việc làm hơn. Cải thiện nguồn lực xã hội, chẳng hạn như hỗ trợ trên đất liền, cũng giúp cho các thành viên cộng đồng có thể tận dụng tốt hơn các cơ hội này. § Tiếp cận tốt hơn đến các nguồn vốn tín dụng có thể tạo cơ hội cho các thành viên cộng đồng vay tiền để phát triển kinh doanh. Vốn tín dụng sẽ có thể giúp họ bớt phụ thuộc vào những cơ chế cho vay tư nhân đang phổ biến, đồng thời có nhiều giải pháp tiêu thụ sản phẩm hơn (bán sản phẩm cho người khác mà không phải là chủ nợ). § Cải thiện giáo dục đào tạo giúp người dân có được công việc ổn định hơn (điều mà họ khó đạt được trước đây), chẳng hạn như một công việc trên đất liền, mặt khác giúp họ phát triển các ngành nghề mới nhờ trang bị các kỹ năng và tri thức cần thiết, chẳng hạn như làm đồ thủ công mỹ nghệ hoặc dịch vụ lưu trú. § Cải thiện việc cung cấp điện và các nhu yếu phẩm khác cũng sẽ tạo thuận lợi cho nhiều lĩnh vực hoạt động kinh tế - xã hội. B: Tăng cường các hoạt động tạo thu nhập và sinh kế hiện tại Nguồn lực sinh kế được tăng cường cũng giúp nâng cao khả năng sinh lợi và tính bền ững của các hoạt động sinh kế hiện tại. Bên cạnh việc làm gia tăng nguồn lực sinh kế, các chương trình hỗ trợ có thể tập trung vào việc cải thiện sinh kế hiện tại và giải quyết những khó khăn trong công tác phát triển. Ví dụ: § Giảm thiểu rủi ro – xây dựng kế hoạch đối phó với những nguy cơ gây hại cho sức khỏe con người, cũng như những hiểm họa kinh tế o Radio trên các tàu cá giúp dự báo phòng chống bão lụt và liên lạc về cộng đồng o Nâng cấp các bến cảng § Gia tăng giá trị – tạo thêm giá trị gia tăng cho các sản phẩm và dịch vụ hiện có, chẳng hạn như: o Chế biến sản phẩm từ cá o Nâng cao số lượng và chất lượng dịch vụ du lịch § Giới thiệu các công nghệ tiên tiến để thu lợi nhuận cao hơn và bền vững hơn, chẳng hạn như: o Các kỹ thuật ưu việt hơn về nuôi trồng thủy sản o Các phương thức khai thác ít mang tính hủy diệt hơn o Các mô hình cải tiến trong nông nghiệp § Quản lý nguồn lợi tốt hơn – các nguồn lợi tự nhiên nếu được quản lý và bảo vệ tốt hơn sẽ làm tăng tính bền vững của sinh kế, và duy trì được lâu dài các hoạt động tạo thu nhập: o Thành lập các KBTB o Tái tạo nguồn lợi biển tự nhiên o Nâng cao nhận thức và thi hành nghiêm chỉnh các quy định cấm khai thác hủy diệt o Kiểm soát việc khai thác nguồn lợi chung (VD: cua đá) § Tạo thuận lợi cho việc tiếp cận các thị trường và tiêu thụ sản phẩm – giúp cho người sản xuất thu lãi nhiều hơn thông qua các cơ chế trao đổi thương mại tốt hơn: o Làm hợp đồng với người mua o Mô hình hợp tác xã.v.v… C: Phát triển các hoạt động tạo thu nhập thay thế hoặc bổ trợ Ngoài việc làm gia tăng nguồn lực sinh kế nói chung để tạo ra những giải pháp lựa chọn sinh kế tốt hơn, các chương trình hành động có thể tập trung vào việc xác định và trợ giúp cho các hoạt động tạo nguồn thu nhập thay thế hoặc bổ sung cho các hoạt động hiện thời. Đối với các cộng đồng KBTB, hoạt động sinh kế bổ trợ nhìn chung nhằm thay thế cho nghề khai cá hoặc các hoạt động khác phụ thuộc vào nguồn lợi tự nhiên đang suy giảm. Có thể sẽ có nhiều cơ hội sinh kế bổ trợ hơn, nếu các nguồn lực sinh kế được tăng cường, và một môi trường kinh tế thuận lợi được hình thành. Tuy nhiên, trong trường hợp này, cần có thêm việc hỗ trợ sinh kế theo mục tiêu nhằm phát triển các sinh kế bổ trợ đã được xác định và đánh giá là có tiềm năng lớn để thành công. Cần hướng sự hỗ trợ vào việc cải thiện những nguồn lực sinh kế cụ thể, và các nhân tố cần thiết khác trong quá trình phát triển này, chẳng hạn như cơ sở hạ tầng, tiếp cận thị trường, áp dụng công nghệ mới, và đào tạo dạy nghề. 2.5. Các loại hình hoạt động được chú trọng Trong 3 loại hình hoạt động, nhóm A được chú trọng hơn nhóm B, và nhóm B được chú trọng hơn nhóm C. Đó là do việc tạo lập một môi trường kinh tế thuận lợi, chẳng hạn như làm gia tăng các nguồn lực sinh kế, có thể trực tiếp nâng cao mức sống và cho phép cộng đồng cũng như các hộ gia đình tự cải thiện sinh kế của chính họ. Loại hình hoạt động này cũng thường rộng hơn và có tiềm năng để trợ giúp trực tiếp hoặc gián tiếp đối với nhiều hộ gia đình hơn. Những hoạt động như vậy đều có các tác động về lâu dài, ít rủi ro và ít thất bại hơn. Để có thể mở rộng phạm vi tác động, việc phân tích sinh kế luôn chỉ ra rằng phải khắc phục kịp thời những thất bại trong môi trường hoạt động: “…trừ khi những khó khăn chồng chất mà các cộng đồng nghèo ven biển đang phải đối mặt, chẳng hạn như bị bỏ rơi trong quá trình xây dựng chính sách, thiếu vắng các tổ chức địa phương, không có đủ các dịch vụ xã hội và cơ sở hạ tầng, cũng như khả năng bị tổn hại do những biến động theo mùa được hiểu rõ và giải quyết triệt để, người dân sẽ không thể tận dụng những cơ hội hoặc lợi thế được tạo ra bởi các dự án bảo tồn [và sử dụng bền vững] tài nguyên thiên nhiên ”. Nguồn: Andrew Hurd & Melita Samoilys (IUCN) : 2004) 2.6. Hỗ trợ cấp cộng đồng và cấp hộ gia đình Hỗ trợ cấp cộng đồng có thể được thực thi nhằm giúp cho nền kinh tế phát triển, và xây dựng một môi trường thuận lợi cho sự phát triển của những ngành nghề nhất định. Hỗ trợ cấp cộng đồng phải hướng tới đa số người dân trong cộng đồng và đặt trọng tâm về phát triển kinh tế, chẳng hạn như các dự án về cơ sở hạ tầng. Ví dụ, một cộng đồng hoặc một địa điểm nào đó có thể có những tiềm năng du lịch lớn chưa được khai thác, mà chính quyền địa phương đã coi phát triển du lịch là lĩnh vực then chốt cho phát triển kinh tế địa phương. Các hoạt động hỗ trợ sinh kế có thể giúp phát triển du lịch và bảo đảm cho nhóm mục tiêu và những đối tượng khác đều được tham gia và hưởng lợi từ du lịch. Để bổ sung hoặc thay thế cho hình thức hỗ trợ ở cấp cộng đồng, hỗ trợ cấp hộ gia đình cũng có thể được áp dụng. Hình thức này có lẽ ít tốn kém hơn nhưng cũng bị giới hạn ở quy mô nhỏ hơn, trong phạm vi của một số chương trình hỗ trợ sinh kế nhất định. Các chiến lược hỗ trợ sinh kế thành công đều phải có những hoạt động hướng tới các cá nhân nói riêng và cả cộng đồng nói chung. Tuy nhiên, việc tập trung vào một số hộ gia đình hoặc cá nhân nhất định có thể có một số vấn đề. Những ý kiến đề xuất cho rằng, hỗ trợ cấp hộ gia đình cần có: · Tiêu chí rõ ràng, có căn cứ và quy trình minh bạch để lựa chọn các nhóm mục tiêu cho hoạt động hỗ trợ; và có sự chấp thuận của cộng đồng đối với những tiêu chí đó; · Tài liệu hướng dẫn hoạt động, trong đó nêu ra những tiêu chí thẩm định cụ thể cho các đề án xin cấp vốn tài trợ hoặc tín dụng. Các tiêu chí thẩm định phải gồm những tiêu chuẩn về xã hội, thể chế, kinh tế, kỹ thuật, tài chính và môi trường (ILO và Ngân hàng Thế giới, 2005) 2.7. Các hoạt động tạo thu nhập thay thế “Việc tạo ra một môi trường thuận lợi cho phép người dân mưu cầu một cuộc sống ổn định sẽ thành công nhờ sử dụng bền vững các nguồn lực hơn là các dự án sinh kế thay thế đơn lẻ (Nhóm IDL và IUCN 2004, tr. 8)”. Có những ý kiến trái ngược về việc phát triển sinh kế bổ trợ. Những ý kiến ủng hộ cho rằng đây là một phương thức tiềm năng để cải thiện sinh kế, có lẽ bởi vì chúng không khó hiểu, và những lợi ích mà chúng có thể đem lại đều rõ ràng và trực tiếp phục vụ người dân. Tuy vậy, các tài liệu quốc tế cũng chỉ ra một nguy cơ tiểm ẩn, đó là nhìn chung các hoạt động này ít có khả năng cải thiện được sinh kế ven biển. Các tiềm năng cải thiện sinh kế hiện thời nên được khai thác trước khi tạo sinh kế bổ trợ. Phát triển sinh kế bổ trợ khá rủi ro vì các lý do sau: Ø Đòi hỏi kỹ năng và tri thức mới (đôi lúc là cả công nghệ mới) Ø Đòi hỏi phải có một mô hình kinh doanh mới chưa hề được chứng minh về hiệu quả với cộng đồng và không quen thuộc Ø Đòi hỏi phải sự tích cực tham gia cộng đồng địa phương Ø Có thể cần lượng vốn đầu tư lớn Ø Đòi hỏi hình thức sử dụng mới hoặc khác biệt đối với nguồn lực sinh kế của hộ gia đình và cộng đồng Ø Những người nghèo thường ngần ngại trước nguy cơ gặp rủi ro, và do đó không mấy quan tâm tới các hoạt động sinh kế bổ trợ. Ø Phạm vi và tính bền vững của các lợi ích đạt được thường không minh chứng cho số lượng nguồn lực cần huy động. Trong nhiều dự án, các ý tưởng về hoạt động tạo thu nhập bổ trợ thường được lựa chọn ‘trên giá sách’, từ một danh sách dài các ý tưởng trên tòan cầu mà không phải lúc nào cũng tương ứng với nhu cầu, nguyện vọng và năng lực của những người dân ở địa phương, hoặc với đặc trưng của loại thị trường mà họ được tiếp cận. Các hoạt động sinh kế bổ trợ được xác định và lựa chọn bởi những “người bên ngoài” cho cộng đồng có nguy cơ thất bại rất cao. Như giải thích ở trên, các loại hình sinh kế đều có tính đặc trưng riêng cho bối cảnh của những thuộc tính khác nhau ở từng cộng đồng. Như vậy, các hoạt động tạo thu nhập bổ trợ có thể thành công ở cộng đồng này nhưng chưa chắc đã khả thi hoặc được ủng hộ ở cộng đồng khác. Tính khả thi của các hoạt động sinh kế bổ trợ sẽ dao động rất lớn tùy thuộc vào địa địa điểm, do đó không thể có một giải pháp hoặc một hoạt động nào phù hợp cho tất cả các địa điểm. Thay vào đó, phải lựa chọn ra một nhóm hoạt động riêng phù hợp với điều kiện cụ thể và nguồn lực sinh kế của từng cộng đồng. Vì thế, các dự án tạo môi trường kinh tế thuận lợi thường được chú ý hơn so với các dự án về các hoạt động tạo thu nhập bổ trợ cụ thể. Tuy nhiên, việc giải quyết các vấn đề trong một môi trường rộng lớn như vậy thường vượt quá phạm vi và quy mô hoạt động của các tổ chức bảo tồn hoặc cơ quan quản lý tài nguyên. Trong trường hợp này, các dự án nhỏ có thể được triển khai theo một số hướng tích cực nhất định. Các hoạt động sinh kế thay thế và bổ trợ có thể vẫn được xem là phù hợp, nhưng phải được đánh giá cẩn trọng nhằm xác định tính phù hợp với sinh kế địa phương và khả bền vững. Những hoạt động bổ trợ cho sinh kế truyền thống (đang diễn ra) thường ít rủi ro hơn và do đó được ưu tiên hơn so với các phương án thay thế hoàn toàn những hoạt động hiện tại. 7 2.8. Quá trình hỗ trợ sinh kế bền vững vùng ven biển 2.8. . Tìm hiểu điều kiện sinh kế địa phương Để hình thành được các phương án thay thế có hiệu quả và bền vững là không hề đơn giản. Các chiến lược về sinh kế thường phức tạp và linh hoạt, mặt khác chúng chịu tác động của nhiều nhân tố và lực lượng khác nhau. Tìm hiểu vì sao và bằng cách nào người dân nông thôn có thể đa dạng hóa các hoạt động tạo thu nhập là cơ sở để xây dựng chiến lược hữu hiệu nhằm trợ giúp cho quá trình này. Mỗi cộng đồng lại có những đặc điểm và nhu cầu riêng. Do vậy, các chương trình hành động cần phải thiết kế sao cho phù hợp. Hơn thế, mỗi cộng đồng thường được cấu thành bởi một số nhóm kinh tế - xã hội (ví dụ: các nhóm cực nghèo, ngư dân nghèo, công nhân viên chức nhà nước, dân tộc thiểu số, một thôn ấp nhất định, dân ngụ cư.v.v…). Các nhóm này có thể khác nhau về mục tiêu, thành phần, quyền tài sản, ưu điểm và cơ hội. Họ cũng có thể có các cách thức khai thác - sử dụng nguồn lợi khác nhau. Bởi vậy, việc xác định và lựa chọn các hoạt động hỗ trợ sinh kế cần dựa trên bối cảnh sống của cộng đồng, cũng như căn cứ vào những hiểu biết cụ thể về sinh kế của các nhóm kinh tế - xã hội khác nhau. Các tài liệu cho thấy yêu cầu cần hiểu sâu sắc hơn bối cảnh sinh kế của các cộng đồng ven biển trước khi xác định chương trình hành động (chẳng hạn như thực hiện giải pháp thay thế). Không thể xác định được và hiểu rõ những cơ hội cải thiện sinh kế mà chưa hiểu về các loại hình sinh kế hiện tại, cùng với bối cảnh và những hạn chế của chúng. Một khi hiểu được sâu sắc hơn về sinh kế ven biển, chúng ta sẽ có cơ sở để tìm ra giải pháp tác động thích hợp và hữu hiệu. Nếu không có được sự hiểu biết đó, các giải pháp thay thế sẽ không phát huy được giá trị. Khung Sinh kế Bền vững (Hình 2.1) cung cấp một hướng tiếp cận tốt để phân tích sinh kế người dân. 2.8.2. Sự tham gia của cộng đồng Vì những lý do đó, các cộng đồng địa phương cần được tham gia vào quá trình xác định, đánh giá và thực hiện các hoạt động hỗ trợ sinh kế. Tiếp cận dưới sự hướng dẫn của cộng đồng là việc làm cần thiết, bởi lẽ người dân địa phương hiểu rõ nhất những mục tiêu, nguồn lực, điều kiện, năng lực và khó khăn của chính họ. Sự tham gia của cộng đồng cho phép đánh giá tốt hơn những ưu điểm, nhược điểm, cơ hội và nguy cơ, cũng như có được các giải pháp tác động hữu hiệu hơn cho việc hỗ trợ sinh kế. Cách tiếp cận từ dưới lên và dựa vào nhu cầu sẽ giúp thiết kế được các chương trình hành động đáp ứng trực tiếp nhu cầu hỗ trợ sinh kế ở địa phương, chứ không phải là việc những người ngoài cuộc với hiểu biết hạn chế lại ra quyết định hoặc phỏng đoán về nhu cầu của cộng đồng Hộp 2.3: Sự tham gia của cộng đồng và các quá trình hành động dựa vào nhu cầu ILO – Ngân hàng Thế giới Việc triển khai chương trình và xây dựng năng lực cần được tiến hành cùng lúc. Năng lực quản lý của cộng đồng phải được bồi dưỡng liên tục để họ có vị thế thuận lợi hơn nhằm thực hiện chức năng của mình một cách độc lập, và về lâu dài không cần đến sự trợ giúp của cơ quan tài trợ. Đồng thời, cộng đồng có thể bắt tay vào việc xác định và thực hiện các dự án cụ thể. Những hướng dẫn viên phải giúp các nhóm cộng đồng nâng cao năng lực thông qua “tập huấn tu nghiệp” về quản lý dự án, thông qua các nỗ lực xây dựng nhận thức và hỗ trợ các nhóm cộng đồng của chính quyền, các nhà tài trợ, cũng như đông đảo công chúng. Khi cần thiết, sự đóng góp của cộng đồng vào dự án như lao động, hiện vật hoặc tiền mặt sẽ phát huy tinh thần làm chủ, giảm chi phí và tăng cường tình đoàn kết hữu nghị thông qua đoàn thể và các hoạt động chung. Các quá trình hoạt động ở cấp cộng đồng không chấp nhận những hình thức phân biệt xã hội (social exclusion), mà nâng cao vị thế cho các nhóm dân cư có cuộc sống bấp bênh như những hộ dân di cư, phụ nữ và các gia đình nghèo. Việc thu hút các nhóm đối tượng này tham gia vào các quá trình hành động dựa vào nhu cầu sẽ là động lực để họ hội nhập kinh tế… Các cách thức tiếp cận nhằm nâng cao vai trò - vị trí của cộng đồng và xây dựng năng lực cho họ sẽ có thể đưa ra giải pháp tốt cho những mô hình thể chế nhà nước đang gặp khó khăn… Việc đưa đại diện chính quyền vào các quá trình hoạt động ở cấp cộng đồng cũng có thể tăng cường sự tin cậy và hợp tác, nâng cao khả năng ứng phó và trách nhiệm của chính quyền. Khi được thực hiện song song với các chương trình xây dựng năng lực cho chính quyền địa phương của nhà tài trợ, các quá trình này có thể sẽ củng cố được các thể chế chính quyền phục vụ công tác hỗ trợ sinh kế… Nâng cao vị thế cộng đồng sẽ có thể… biểu đạt “tiếng nói” của cộng đồng một cách rõ nét hơn tới các cấp chính quyền (ILO-Ngân hàng Thế giới 2005, tr.12). Ngoàira,cáchthứctiếpcậndướisựhướngdẫncủacộngđồngsẽnângcaonănglựcpháttriểncộngđồng ở địa phương - điều có ý nghĩa lớn sau khi các dự án đã kết thúc. Nghiên cứu và phân tích sinh kế, xác địnhvàtriểnkhaicáchoạtđộngcầntiếnhànhsongsongvớixâydựngnănglựcchocộngđồng(Hộp2.4). Hộp 2.4: Chương trình Phát triển Kecamatan (KDP) Chương trình KDP được triển khai thí điểm từ năm 1998 ở 28 thôn làng của Indonesia. KDP là một trong những chương trình phát triển dựa vào cộng đồng lớn nhất thế giới, trao quyền ra quyết định phát triển cho cấp cơ sở, tới hàng vạn dân nghèo trên toàn đất nước Indonesia. Chương trình này cho phép các cộng đồng nông thôn tự quyết định cách thức cải thiện sinh kế của họ, xây dựng cơ sở hạ tầng thích hợp, cung cấp dịch vụ y tế và giáo dục, và củng cố các thể chế có hiệu quả trong cộng đồng cũng như chính quyền. Các khoản tài trợ, dao động từ 50.000 đến 150.000 USD cho mỗi kecamatan (tức tiểu khu, tương đương cấp xã – ND), được cấp thẳng cho các cộng đồng làm kinh phí thực hiện cho những họat động mà người dân cho là quan trọng nhất. Các cán bộ hướng dẫn đã qua đào tạo tổ chức hỗ trợ kỹ thuật cho các cộng đồng trên cả nước. Trong vòng 9 năm, KDP đã cải thiện đời sống của nhân dân ở hơn 34.000 thôn làng - gần bằng một nửa tổng số các cộng đồng nghèo vùng nông thôn ở Indonesia. “Trước đây, các chương trình phát triển được “ban phát” cho chúng tôi, và những người ở cấp trên quyết định xem chúng tôi cần gì”, một người dân tự hào nói “Chương trình KDP đã nâng cao vị thế của chúng tôi, giúp chúng tôi tự ra quyết định dựa vào nhu cầu thực tế. Chúng tôi đã tham gia vào quá trình này ngay từ đầu và bây giờ rất hài lòng với kết quả đạt được” Những đặc điểm về cấu trúc chương trình KDP § Cam kết đa ngành và hướng tiếp cận dưới hình thức “thực đơn mở” sẽ giúp người dân có cơ sở để tự mình chọn lựa ra các dự án hoặc hoạt động mà họ coi là quan trọng nhất ; § Lồng ghép chương trình tín dụng cho các hoạt động kinh tế, mặc dù vẫn còn đang gây tranh luận về những mức lãi suất hợp lý, nhưng làm tăng sự lựa chọn ở cấp thôn ấp, và có thể cung cấp một hình thức quản lý rủi ro được “xã hội hóa”; § Việc thiết kế kỹ lưỡng và nhanh chóng như chuẩn bị một chiến dịch quy mô ngay từ đầu, sẽ làm tăng độ tin cậy với người dân địa phương về những lợi ích mà chương trình sẽ đem lại cho họ; § Người dân cần được khuyến khích để tự nêu lên ý kiến của mình, hơn là thông qua trung gian như các TCPCP và các tổ chức cộng đồng § Chuyển giao trách nhiệm thực hiện đến một cơ quan có năng lực hạn chế hơn, nhưng có cơ cấu triển khai ở cấp vùng hoặc cấp cơ sở, cho phép Ngân hàng xây dựng khung chương trình dễ dàng; § Ngân hàng sẵn sàng cam kết hỗ trợ về nhân lực ở mức cao, với các nhân viên hoạt động ngay trong nước, để giám sát việc thiết kế và thực thi chương trình. (World Bank 2002) 2.8.3 Tầm quan trọng của các thể chế địa phương Các thể chế địa phương có vai trò quan trọng đối với thành công của các hoạt động hỗ trợ sinh kế. Mặc dù LMPA không có đủ chức năng để cải cách thể chế địa phương, nhưng hợp phần cần bảo đảm mối quan hệ chặt chẽ giữa các cơ quan, tổ chức chủ chốt trên địa bàn. Các cơ quan nhà nước ở địa phương, đặc biệt là các tổ chức quần chúng như Hội Phụ nữ, hiểu biết rất rõ và có quan hệ tốt với cộng đồng trong vùng. Họ có thể hỗ trợ kỹ thuật hoặc hướng dẫn các hoạt động phát triển cộng đồng. Liên kết và quan hệ đối tác với giới doanh nghiệp địa phương cũng rất có giá trị. Trong một số trường hợp, các doanh nhân địa phương có thể giúp trang bị cho cộng đồng những kỹ năng kinh doanh mà họ thường thiếu, và có thể giúp cộng đồng tiếp cận với các thị trường bên ngoài, đồng thời cung cấp dịch vụ quản lý khi gánh vác những rủi ro lớn hơn trong kinh doanh. Mỗi tổ chức có thể cung cấp những tri thức và kỹ năng đa dạng nhất định đóng góp cho quá trình phát triển, tuy nhiên chỉ có một số ít có thể cung cấp tất cả. Việc thiết lập quan hệ đối tác giữa các cơ quan, đơn vị khác nhau sẽ tạo điều kiện để họ bổ khuyết và giúp đỡ lẫn nhau. Để định hình và trợ giúp một quá trình hành động dưới sự hướng dẫn của cộng đồng, phải cho ra đời các thể chế mới dựa vào cộng đồng. Những lợi ích của quá trình hành động dưới sự hướng dẫn của cộng đồng này đã được trình bày ở trên. Một cách tổng quát, các chương trình hỗ trợ sinh kế cần lựa chọn và thiết kế những hoạt động có tính thực tế và khả thi tùy ._.địa phương Trong những năm gần đây, Phú Quốc có tốc độ tăng trưởng kinh tế khá nhanh (tốc độ tăng trưởng trung bình trong 5 năm từ 2000-2005 là 13.3% - IUCN và VEPA, 2006). Bên cạnh các hoạt động sản xuất truyền thống như trồng cây lâu năm (tiêu và điều), khai thác thủy sản, chế biến nước mắm, cơ cấu kinh tế đang dần dần chuyển hướng gia tăng hoạt động du lịch, giao thông, xây dựng và dịch vụ. 7 Cơ cấu kinh tế của toàn huyện như sau (năm 2006): o Nông, lâm và ngư (36.06%) o Công nghiệp và xây dựng (37.09%) o Dịch vụ và các ngành khác (26.86%) Ngành thủy sản, chủ yếu là khai thác thủy sản, là ngành kinh tế quan trọng nhất ở Phú Quốc và có ảnh hướng lớn đến công nghiệp chế biến. Ngành thủy sản đóng góp 28.58% GDP của huyện (trong khi đó nông nghiệp và lâm nghiệp chỉ có 7.48%). Mặc dù các hoạt động kinh tế ở các xã trong và xung quanh KBTB phản ánh phần nào tình hình kinh tế chung của huyện, giữa cấp huyện và cấp xã, giữa khu vực này và khu vực khác luôn luôn có những khác biệt. Nhìn chung, ở các xã nghiên cứu khai thác thủy sản vẫn là hoạt động kinh tế chính. Nông nghiệp và lâm nghiệp không phát triển lắm. Gần như không có ngành công nghiệp nào ở các xã này do phần lớn các cơ sở chế biến nước mắm nằm ở Dương Đông và An Thới. Riêng Hàm Ninh với những đặc điểm thuận lợi (địa điểm, cơ sở hạ tầng, v.v…), thương mại và dịch vụ gia tăng nhưng còn ở quy mô hạn chế. 4.9. Khuyến nghị Trong những năm gần đây, Phú Quốc có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh nhờ có những chính sách khuyến khích đầu tư và định hướng phát triển Phú Quốc thành trung tâm du lịch và thương mại23. Việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế sang du lịch và dịch vụ diến ra với tốc dộ khác nhau ở các địa bàn khác nhau. Nhìn chung, việc chuyển dịch này diến ra khá chậm ở các xã lân cận KBTB trừ xã Hàm Ninh. Sự phát triển của các trung tâm thương mại như Dương Đông và An Thới mang lại một số lợi ích về thị trường cho cộng đồng ở các xã thuộc KBTB, các hỗ trợ sinh kế cần được đinh hướng để tận dụng các cơ hội này để mang lại lợi ích tối đa cho cộng đồng địa phương. Thu nhập từ các hoạt động đánh bắt của cộng đồng dường như không thể duy trì lâu dài vì sự suy giảm các tài nguyên thủy sản ngày càng gia tăng. Các sinh kế truyền thống khác cũng gặp phải những khó khăn nhất định hoặc chưa thực sự bền vững. Điều này là do những hạn chế về nguồn lực vật chất, xã hội, tài chính và nhân lực của cộng đồng ở tất cả các xã và bởi vậy hỗ trợ sinh kế cần phải tăng cường các nguồn lực này và cung cấp một môi trường thuận lợi cho cộng đồng địa phương phát triển sinh kế mới. Quan điểm của cộng đồng về sinh kế bổ trợ (SKBT) PRA được tiến hành cũng nhằm xác định các ý tưởng của cộng đồng về sinh kế và SKBT Đối với Hòn Thơm, khi được hỏi về các ý tưởng về sinh kế bổ trợ và sinh kế mới, nhiều người quan tâm đến việc buôn bán thủy sản và tạp hóa, một số người mong muốn mở rộng hoặc phát triển chăn nuôi lợn và gia cầm và chỉ có một số ít muốn trồng trọt. Ngoài ra cũng có ý kiến mở lò mổ, nấu rượu và sản xuất đồ thủ công. Người dân trên dảo Hòn Rỏi muốn thay đổi nghề đánh bắt và đi đánh xa bờ hơn, một số muốn nuôi gia cầm và chỉ có rất ít muốn trồng trọt. NTTS không phải là hoạt động SKBT được người dân đề xuất mặc dù hoạt động này cũng được tiến hành ở 23 Các chính sách chính bao gồm (i) Quyết định 8/2004/QD-TTg của Thủ tướng ngày 5/ 0/2004 phê chuẩn “quy hoạch tổng thể phát triển đảo Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang đến 20 0 và tầm nhìn đến 2020” và (ii) Quyết định 0 /200 /QĐ-TTg về việc phê duyệt Quy hoạch tổng thể phát triển du lịch đảo Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang thời kỳ 2006- 2020 địa phương và có sản lượng gia tăng. Điều này có lẽ do NTTS đòi hỏi vốn cao và hiện nay phần lớn các bè nuôi là do người ngoài làm chủ hoặc cùng phối hợp với người địa phương nuôi. Chăn nuôi và nuôi cá lồng bè được người dân ở xã Bãi Thơm đề cập đến nhiều nhất khi được hỏi về ý tưởng SKBT. Một số người muốn tham gia thu mua thủy sản, làm dịch vụ (nhà hàng kết hợp nuôi trồng thủy sản và vận chuyển khách du lịch) và buôn bán. Cũng có ý kiến muốn đầu tư phương tiện đánh bắt xa bờ hơn. Ý tưởng về SKBT của cộng đồng ở Hàm Ninh bao gồm buôn bán hải sản và tạp hóa, dịch vụ (nhà hàng, rửa xe, sửa xe,…). Cũng có ý kiến muốn nuôi trồng thủy sản. Đánh giá về cơ hội SKTT Du lịch Nếu có một cơ chế thích hợp tạo điều kiện cho cộng đồng địa phương tham gia thì ngành du lịch mang lại nhiều cơ hội SKBT. Cộng đồng địa phương có thể hưởng lợi từ du lịch thông qua cơ hội việc làm và thị trường cho các sản phẩm sản xuất tại địa phương. Cơ hội việc làm trong các doanh nghiệp làm du lịch tại địa phương và trong các dịch vụ du lịch như giao thông, nhà hàng, v.v… sẽ nhiều hơn. Hiện tại, không có nhiều người địa phương được các doanh nghiệp tuyển dụng hoặc tự mở các dịch vụ du lịch bởi vì trình độ và kỹ năng kinh doanh còn thấp. Những hỗ trợ sinh kế cần cải thiện năng lực cho cộng động để có thể đáp ứng được các yêu cầu cơ bản của ngành du lịch. Ngoài ra, cơ hội thị trường cho các sản phẩm sản xuất tại địa phương như hải sản và các mặt hàng khác (hàng lưu niệm, ngọc trai) cũng nhiều hơn gắn liền với xu hướng phát triển du lịch hiện nay. Các hoạt động SKBT trong tương lai cũng có thể tận dụng cơ hội này. Nuôi trồng thủy sản Nuôi trồng thủy sản ở Phú Quốc và các xã xung quanh KBTB cho đến nay cũng đã đạt được một số kết quả đáng khích lệ (về năng suất nuôi trồng). Bên cạnh đó, theo nghiên cứu hiện trạng ngành thủy sản thực hiện năm 2005 để xây dựng quy hoạch phát triển thủy sản cho Phú Quốc, nuôi trồng thủy sản vẫn có tiềm năng phát triển hơn nữa, đặc biệt là nuôi trồng trên biển. Có một số thuận lợi cho hoạt động nuôi trồng trong tương lai vì phòng khuyến nông, khuyến ngư của huyện chuẩn bị đi vào hoạt động và đầu tư cho các dịch vụ hậu cần thủy sản (trại giống ở An Thới) cũng đã có trong kế hoạch. Tuy nhiên, hệ thông nuôi trồng thủy sản được lựa chọn cho SKBT phải không đòi hỏi đầu tư ban đầu cao thì người nghèo mới có thể thực hiện được. Nuôi trồng thủy sản cần được tiến hành một cách có trách nhiệm và thân thiện với môi trường và có tổ chức tốt nhằm hạn chế các tác động tới môi trường và tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiêu thụ sản phẩm. Chế biến và buôn bán hải sản Cơ hội thị trường cho chế biến và buôn bán hải sản có thể sẽ mở rộng hơn cùng với sự phát triển của du lịch, cơ sở hạ tầng (đường và cảng). Tuy nhiên, hiện tại và trong tương lai, nguồn nguyên liệu cho chế biến là yếu tố hạn chế. Hơn nữa, hiện tại ở Phú Quốc hoạt động chế biến hải sản hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn hải sản từ khai thác tự nhiên, việc xúc tiến hoạt động này như một sinh kế bổ trợ cần nghiên cứu khả năng xúc tiến hoạt động nuôi trồng tạo nguồn hải sản thay thế cho chế biến và xem xét liệu các hoạt động chế biến và nuôi trồng này có tiếp tục tạo áp lực khai thác và các đe dọa khác đối với KBTB không. Nông nghiệp Cơ hội để mở rộng hoặc phát triển các hoạt động sản xuất nông nghiêp thì ít hơn do quỹ đất hạn chế và điều kiện tự nhiên không thuận lợi. Ở Bãi Thơm và Hàm Ninh còn có thể tiến hành một số hoạt động sản xuất nông nghiệp. Ở Hòn Rỏi, gần như không có quỹ đất cho nông nghiệp. Ở Hòn Thơm, bên cạnh quỹ đất hạn chế thì việc người thuê đất được phép canh tác trên đất thuê cũng là một vần đề cần giải quyết. 5. KBTB đề xuất Bạch Long Vỹ 5.1. Tổng quan Đảo Bạch Long Vĩ (BLV) nằm ở ngoài khơi Hải Phòng, có hệ sinh thái san hô phát triển tốt, là nơi sinh sống của nhiều loài sinh vật biển. Xung quanh đảo Bạch Long Vĩ là những bãi cá/ngư trường thuộc loại lớn nhất vịnh Bắc Bộ. Vùng biển đảo Bạch Long Vĩ có thể xem là một nơi cung cấp nguồn gen sinh vật biển, nguồn giống cho cả vùng trung tâm và vùng ven bờ của vịnh Bắc Bộ. Ngư trường xung quanh đảo Bạch Long Vĩ có diện tích lớn nhất vịnh Bắc Bộ, có thể khai thác hàng vạn tấn cá mỗi năm. Ở vùng biển đảo Bạch Long Vĩ có nhiều loài quí hiếm, có giá trị kinh tế và xuất khẩu cao như bào ngư, cá song, rong đông, rong mơ, rong câu, trai ngọc, ốc nón, ốc hương, hải sâm. Nhiều năm qua sản lượng tự nhiên của các loài, đặc biệt những loài có giá trị kinh tế, xuất khẩu cao đang giảm sút nghiêm trọng. Trước năm 1987 ở đảo Bạch Long Vĩ đã khai thác 37 tấn bào ngư khô/ năm, những năm sau này sản lượng giảm nhiều, năm 1992 sản lượng khai thác chỉ còn khoảng 1 tấn/năm. Nguyên nhân của tình trạng này là do khai thác quá mức, đánh bắt bằng các phương tiện huỷ diệt (chất nổ, hoá chất gây mê, xung điện, đèn cao áp). Những phương pháp khai thác huỷ diệt này không những làm cạn kiệt nguồn lợi mà còn gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Như vậy, ở vùng biển đảo Bạch Long Vĩ muốn có nhiều nguồn lợi hải sản để khai thác lâu bền và bảo đảm an toàn môi trường, việc ưu tiên hàng đầu là phải xây dựng một khu bảo tồn biển. Dự án Hỗ trợ Mạng lưới Khu bảo tồn biển Việt Nam do DANIDA tài trợ cũng liệt kê đảo Bạch Long Vĩ vào danh sách các vùng ưu tiên. 5.2. Mục tiêu và mục đích của khu bảo tồn biển Theo dự thảo Quy chế Quản lý Khu bảo tồn biển do Bộ Thuỷ sản soạn thảo, khu bảo tồn biển do cấp Tỉnh thành lập thì Ban quản lý Khu Bảo tồn biển sẽ do UBND thành phố Hải Phòng quyết định. - Ban Quản lý Khu bảo tồn biển Bạch Long Vĩ là đơn vị trực thuộc Sở do UBND thành phố Hải Phòng quyết định thành lập, có tài khoản và con dấu riêng, biên chế trước mắt là kiêm nhiệm, trụ sở làm việc chính đặt tại văn phòng Sở Thủy sản Hải Phòng. Khu bảo tồn biển Bạch Long Vĩ được xây dựng cần đáp ứng được 3 mục tiêu quan trọng nhất về các mặt: · Mục đích 1: Bảo vệ đa dạng sinh học, nguồn lợi sinh vật và sinh cảnh quan trọng; · Mục đích 2: Đảm bảo được sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững; · Mục đích 3: Quản lý tài nguyên thiên nhiên, môi trường hiệu quả. 0 Đối với từng mục tiêu là các mục đích tương ứng cần phải đạt được để góp phần thực hiện các mục tiêu đã đề ra. 5.3. Đề xuất diện tích KBTB Căn cứ Quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội huyện Bạch Long Vĩ đến năm 2010 và 2020 đã được phê duyệt (hình...), Khu bảo tồn biển dự kiến xây dựng tại phần phía Bắc đảo. Tổng diện tích của khu bảo tồn biển Bạch Long Vĩ là 9390 ha, trong đó: o Vùng lõi (vùng cấm nghiêm ngặt) có diện tích 768 ha o Vùng đệm (vùng phát triển kinh tế có quản lý và giám sát) là 8622 ha. 5.4. Các chương trình ưu tiên Ø -Chương trình xây dựng cơ sở hạ tầng: bao gồm xây dựng trụ sở của Ban quản lý khu vực bảo tồn, trạm thực nghiệm, bảo tàng biển (Aquarium), trạm quan trắc môi trường. Ø Chương trình tuyên truyền giáo dục: Công tác tuyên truyền giáo dục cần ưu tiên đi trước một bước, bằng các hình thức phù hợp với tập quán và dân trí địa phương đảo Bạch Long Vĩ sao cho sự hiểu biết về khu bảo tồn và ý thức bảo vệ tự nhiên thâm nhập vào cộng đồng. Ø Chương trình nghiên cứu khoa học tổng hợp vùng biển đảo Bạch Long Vĩ. Ø Chương trình nghiên cứu khai thác, bảo vệ và phát triển nguồn lợi sinh vật biển, đặc biệt những loài kinh tế, quí hiếm đang có nguy cơ diệt chủng (bào ngư, trai ngọc, tôm hùm, cá mú, cá song). Để thực hiện được nhiệm vụ này cần có sự hợp tác với các cơ quan khoa học liên quan, đồng thời tranh thủ sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế, nhất là IUCN, UNEP, WWF. Ø Chương trình khai thác hợp lí tiềm năng khu bảo tồn : Chương trình này sẽ đảm bảo khai thác hợp lí các nguồn tài nguyên sinh vật, phi sinh vật, tài nguyên du lịch... theo hướng phát triển bền vững và an toàn môi trường trên vùng biển đảo Bạch Long Vĩ. Một quy chế KBTB cũng đang được xây dựng theo Luật pháp quốc gia và thể chế cũng như phù hợp với điều kiện tại địa phương. Sự nghiệp bảo tồn biển là rất mới với Việt Nam. Cần phải tổ chức công tác thông tin, tuyên truyền về lợi ích của bảo tồn biển trong nhân dân trên đảo BLV. Công tác bảo tồn chỉ có thể thành công khi được đa số cộng đồng ủng hộ và tán thành kế hoạch phân vùng khu bảo tồn. Cần ghi tên khu bảo tồn Bạch Long Vĩ vào mạng lưới khu bảo tồn quốc gia, quốc tế để tranh thủ sự giúp đỡ của các tổ chức quốc tế như IUCN, WWF, CNPPA về chuyên môn cũng như trao đổi thông tin. Ranh giới của khu bảo tồn biển Bạch Long Vĩ với các toạ độ điểm như sau: 2 Phụ lục 2: Mẫu trích lục thông tin dự án (PIN) Ngày: (Những) người liên lạc chính: Số hiệu dự án: do LMPA cấp 1 Địa điểm Khu BTB 2 Dự án nhóm A, B hoặc C 3 Mô tả dự án Thị trường mục tiêu Đối với các dự án nhóm C, hoặc có thể nhóm B Cơ sở luận chứng dự án Sự cần thiết của dự án – vấn đề cần giải quyết, kết quả dự kiến sẽ đạt được Mục tiêu dự án Mục tiêu trước mắt Mục tiêu lâu dài (xem mục ‘kết quả lâu dài’ dưới đây) Nhóm mục tiêu Một hoặc nhiều nhóm kinh tế - xã hội mà dự án hướng tới Mô tả nhóm mục tiêu Nhóm có bao nhiêu hộ gia đình? Bao nhiêu hộ sẽ được hưởng lợi từ dự án? Tài sản hộ gia đình/ những yêu cầu về nguồn lực trước khi tham gia Nhu cầu về đất đai, lao động, vốn, kỹ năng.v.v… để có thể tham gia Các thành viên cộng đồng điều phối dự án Khung thời gian Thời gian huy động đầu vào – các giai đoạn Thời gian cho đầu ra Nhu cầu về nguồn lực chung của cộng đồng Phục vụ việc triển khai dự án Trong quá trình thực thi dự án – lao động, đất đai, vốn, quản lý Đầu ra theo kế hoạch của dự án Những đầu ra cụ thể - thường là các hàng hóa, dịch vụ Kết quả lâu dài Những tác động đến nhóm mục tiêu nói riêng và cộng đồng nói chung Các tác động phái sinh hoặc gián tiếp khác có thể đạt được Những rủi ro có thể ảnh hưởng đến thành công Những vấn đề và biến số Những vấn đề và ý kiến khác Nguồn kinh phí khác cho dự án này Các dự án và hoạt động có liên quan (hiện tại) Các dự án có liên quan trước đây (tương tự như bản đề cương này) Phân tích khả thi sơ bộ Tính khả thi về kỹ thuật · Tính hợp pháp, sự ủng hộ của chính quyền địa phương · Năng lực, kỹ năng của người dân địa phương · Nguồn lực và đầu vào ở địa phương Được phép thực hiện; có quyền sử dụng đất Năng lực, kỹ năng cần có của người dân địa phương ở cấp độ cộng đồng Năng lực, kỹ năng cần có của người dân địa phương ở cấp độ hộ gia đình Tính bền vững và hiện hữu của nguồn tài nguyên thiên nhiên, đất đai; khả năng huy động đầu vào Những tác động về môi trường Tình hình sử dụng tài nguyên thiên nhiên Vấn đề ô nhiễm.v.v… Tính khả thi về kinh tế Nhóm A Nhóm B Nhóm C Đánh giá so sánh chi phí - lợi ích Đánh giá so sánh chi phí - lợi ích Đánh giá so sánh chi phí - lợi ích Hiện trạng tiếp cận thị trường đầu ra Hiện trạng tiếp cận thị trường đầu vào Phân tích sơ bộ về cạnh tranh kinh tế Tác động về xã hội Tác động tới các nhóm kinh tế - xã hội Các tác động khác về xã hội Đầu vào sơ bộ để đánh giá bổ sung và xây dựng Đề cương Dự án Công việc nghiên cứu cần thực hiện thêm đế xây dựng Đề cương Dự án: Mô tả những hoạt động hoặc công tác nghiên cứu cần làm để tiếp tục thẩm định đề cương và xác định tính khả thi Đầu vào hoặc kinh phí cần có Thành tiền Thời gian Các chi phí nghiên cứu bổ sung – theo tiểu mục - Nguyên vật liệu - Đi lại - Chuyên gia tư vấn - Công lao động của cộng đồng và chính quyền địa phương - Khỏan khác - Tổng cộng Những hỗ trợ khác từ phía: - Chính quyền địa phương - LMPA Ngân sách triển khai dự án Tổng kinh phí dự trù Giai đoạn 1 Giai đoạn 2 Giai đoạn 3 Tổng cộng Thời gian (tháng) cho các đầu vào - Nguyên vật liệu - Đi lại - Chuyên gia tư vấn - Công lao động - Khỏan khác - Tổng cộng Nhu cầu hỗ trợ hoặc đầu vào khác - Hỗ trợ kỹ thuật của LMPA - Hỗ trợ kỹ thuật của chính quyền địa phương - Hỗ trợ kỹ thuật của các cơ quan, đơn vị, cá nhân khác - Những hỗ trợ và đầu vào khác Dự trù chi phí vận hành tiếp theo Các khoản chi phí Thành tiền Thời gian - Duy tu, bảo dưỡng trang thiết bị - Xăng dầu - Lao động - Thay thế trang thiết bị - Khấu hao (thời hạn sử dụng cơ sở hạ tầng) - Vận chuyển - Chi phí khác - Tổng cộng Các nguồn kinh phí bền vững - Những nguồn được yêu cầu, bảo đảm, cam kết hoặc tìm kiếm - Ngân sách nhà nước - Các khoản phí, thuế - Các khỏan đóng góp của cộng đồng - Các nhà tài trợ - Nguồn khác Phụ lục 3: Mẫu đề cương chi tiết dự án (PP) Ngày: (Những) người liên lạc chính: Số hiệu dự án: do LMPA cấp 1 Địa điểm Khu BTB 2 Dự án nhóm A, B hoặc C 3 Mô tả dự án Thị trường mục tiêu Đối với các dự án nhóm C, hoặc có thể nhóm B Cơ sở luận chứng dự án Sự cần thiết của dự án – vấn đề cần giải quyết, kết quả dự kiến sẽ đạt được Mục tiêu dự án Mục tiêu trước mắt Mục tiêu lâu dài (xem mục ‘kết quả lâu dài’ dưới đây) Nhóm mục tiêu Một hoặc nhiều nhóm kinh tế - xã hội mà dự án hướng tới Mô tả nhóm mục tiêu Nhóm có bao nhiêu hộ gia đình? Bao nhiêu hộ sẽ được hưởng lợi từ dự án? Tài sản hộ gia đình/ những yêu cầu về nguồn lực trước khi tham gia Nhu cầu về đất đai, lao động, vốn, kỹ năng.v.v… để có thể tham gia Các thành viên cộng đồng điều phối dự án Khung thời gian Thời gian huy động đầu vào - các giai đoạn Thời gian cho đầu ra Nhu cầu về nguồn lực chung của cộng đồng Phục vụ việc triển khai dự án Trong quá trình thực thi dự án – lao động, đất đai, vốn, quản lý Đầu ra theo kế hoạch của dự án Những đầu ra cụ thể - thường là các hàng hóa, dịch vụ Kết quả lâu dài Những tác động đến nhóm mục tiêu nói riêng và cộng đồng nói chung Các tác động phái sinh hoặc gián tiếp khác có thể đạt được Những rủi ro có thể ảnh hưởng đến thành công Những vấn đề chính và biến số Những vấn đề và ý kiến khác Nguồn kinh phí khác cho dự án này Các dự án và hoạt động có liên quan (hiện tại) Các dự án có liên quan trước đây (tương tự như bản đề cương này) Phân tích tính khả thi 9. Tập trung vào việc giúp đỡ các nhóm mục tiêu – vì người nghèo và tiếp cận của các nhóm mục tiêu. Điều này có nghĩa là, các nhóm mục tiêu phải có đủ nguồn lực theo yêu cầu để vừa tham gia, vừa được hưởng lợi từ các hoạt động hỗ trợ 10. Khả thi về kỹ thuật - hoạt động phải hợp pháp, đồng thời phải có sẵn các nguồn lực và điều kiện cần thiết 11. Bền vững và khả thi về kinh tế – điều này bao hàm việc chủ động đầu vào và có điều kiện tiếp cận tới các thị trường 12. Bền vững về môi trường - tạo ra những tác động tích cực không gây hại tới môi trường, và tốt nhất là phải cải thiện điều kiện môi trường 13. Bền vững về xã hội - hoạt động này không tạo ra những tác động tiêu cực đối với một số nhóm dân cư trong cộng đồng 14. Được sự ủng hộ của cộng đồng địa phương – có sự tham gia của cộng đồng địa phương ở tất cả các giai đoạn 15. Hiệu quả – tức hiệu quả về chi phí hoạt động, gồm ngân sách và đầu vào cần thiết, so với kết quả lâu dài về cải thiện sinh kế Ngân sách chi tiết Nhân sự/ nhóm triển khai Kế hoạch thực hiện Thời gian huy động đầu vào – các giai đoạn Thời gian đầu ra Kiểm tra và đánh giá · Các chỉ tiêu · Kế hoạch thu thập số liệu Lịch trình kiểm tra & đánh giá – các giai đoạn 7 Các dự án nhóm A Tính khả thi về kinh tế Những lợi ích dự kiến Mô tả lợi ích · Cải thiện điều kiện sống Giảm lao động nặng nhọc Giảm thiểu những khó khăn về sinh kế Giảm mức chi trong hộ gia đình Lợi ích trực tiếp - cải thiện dịch vụ, giảm rủi ro, tăng độ tin cậy.v.v… Lợi ích gián tiếp – nâng cao sức khỏe, điều kiện vệ sinh… · Cải thiện môi trường kinh tế Làm lợi cho các ngành nghề, các chiến lược sinh kế Giảm rủi ro cá nhân hoặc rủi ro doanh nghiệp Giảm chi phí kinh doanh Giảm thiểu khó khăn trong kinh doanh Nâng cao khả năng tiếp cận đến các tài sản sinh kế Khả thi hóa các giải pháp sinh kế lựa chọn · Các lợi ích khác · Phạm vi và quy mô của các lợi ích Số lượng các hộ được hưởng lợi trực tiếp Số lượng các hộ trong nhóm mục tiêu Số lượng các hộ hưởng lợi gián tiếp - gồm những hộ nào Tính thời vụ của các lợi ích · Khả năng duy trì các lợi ích Thời hạn sử dụng cơ sở hạ tầng, hoặc thời gian kéo dài những cải thiện tích cực Những vấn đề nảy sinh và những thay đổi theo thời gian · Giá trị của các lợi ích Giá trị ước tính của các lợi ích nêu trên Chi phí Vốn Lao động, Đất đai, Tài nguyên, Trang thiết bị · Nhu cầu về nguồn lực Nhu cầu lao động – số giờ làm việc; loại lao động – yêu cầu về kỹ năng; tính toán thời lượng huy động lao động Nhu cầu về vốn đầu tư - thời hạn hoàn trả vốn Nhu cầu về trang thiết bị · Nhu cầu về nguồn lực phục vụ vận hành – đang sử dụng Tác động về môi trường Tác động về môi trường Mức sử dụng tài nguyên thiên nhiên Ô nhiễm.v.v… Tác động khác – những tác động gián tiếp, các loài xâm lấn, tiếng ồn Các chiến lược giảm thiểu Tác động về xã hội Tác động về xã hội Tác động đối với cộng đồng Tác động đối với các nhóm dân cư khác của cộng đồng Tác động về xã hội đối với các hộ dân tham gia Các chiến lược giảm thiểu Hiệu quả So sánh chi phí – lợi ích Những lợi ích nói trên so với chi phí Các dự án nhóm B Tính khả thi về kinh tế Những lợi ích dự kiến Mô tả lợi ích · Những cải thiện hoặc tăng cường tới các ngành nghề hiện tại Tăng thu nhập Giảm chi phí kinh doanh Giảm rủi ro kinh doanh Giảm rủi ro cá nhân Tăng độ tin cậy Những cải thiện khác - những lợi ích có thể định lượng · Cải thiện môi trường kinh tế cho các ngành nghề khác Mô tả sự cải thiện · Các lợi ích khác Những tác động tới các nhóm chủ thể trên và dưới (down/ upstream) Các lợi ích gián tiếp · Phạm vi và quy mô của các lợi ích Số lượng các hộ được hưởng lợi trực tiếp Số lượng các hộ trong nhóm mục tiêu Số lượng các hộ hưởng lợi gián tiếp - gồm những hộ nào Quy mô nhân rộng ảnh hưởng (tính bằng số các hộ hưởng lợi khác) · Khả năng duy trì các lợi ích Thời hạn sử dụng cơ sở hạ tầng, hoặc thời gian kéo dài những cải thiện tích cực Những vấn đề nảy sinh và những thay đổi theo thời gian Tính thời vụ của các lợi ích Chi phí Vốn Lao động, Đất đai, Tài nguyên, Trang thiết bị · Nhu cầu về nguồn lực Nhu cầu lao động, về số giờ làm việc; loại lao động – yêu cầu về kỹ năng; tính toán thời lượng huy động lao động Nhu cầu về vốn đầu tư - thời hạn hoàn vốn Nhu cầu về trang thiết bị · Nhu cầu về nguồn lực phục vụ vận hành – đang sử dụng Tác động về môi trường Tác động về môi trường Mức sử dụng tài nguyên thiên nhiên Ô nhiễm.v.v… Tác động khác – những tác động gián tiếp, các loài xâm lấn, tiếng ồn Các chiến lược giảm thiểu Tác động về xã hội Tác động về xã hội Tác động đối với cộng đồng Tác động đối với các nhóm dân cư khác của cộng đồng Tác động về xã hội đối với các hộ dân tham gia Các chiến lược giảm thiểu Hiệu quả So sánh chi phí - lợi ích Những lợi ích nói trên so với chi phí · Các dự án nhóm C Tính khả thi về kỹ thuật · Các ngành nghề mới - những cơ hội tạo nguồn thu nhập và lương thực thực phẩm Mô tả sự cải thiện Tăng thu nhập Giảm chi phí kinh doanh Giảm rủi ro kinh doanh Giảm rủi ro cá nhân Tăng độ tin cậy Những cải thiện khác - những lợi ích có thể định lượng · Thời gian Yêu cầu về thời hạn hoàn vốn · Nhu cầu về nguồn lực Lượng lao động, đất đai, vốn.v.v… Những cạnh tranh trong việc sử dụng những nguồn lực đó Khả năng tiếp cận các nguồn lực của các hộ gia đình nhóm mục tiêu · Nhu cầu đầu vào Nguyên vật liệu – VD. Xăng dầu, thức ăn chăn nuôi, gỗ, giống vật nuôi, trang thiết bị Thông tin – VD. hỗ trợ kỹ thuật, thông tin, liên lạc với đất liền Trang thiết bị – VD. máy tính, lưới đánh cá, tàu thuyền Nhu cầu về phương tiện đi lại – ở đâu, lúc nào · Những kỹ năng, năng lực Những kỹ năng và kiến thức phục vụ việc thiết lập Những kỹ năng và kiến thức phục vụ việc vận hành Tính khả thi về kinh tế Phân tích thị trường Description of markets · Thị trường đầu ra Thị trường cho đầu ra/ sản phẩm/ dịch vụ Cán cân cung cầu – tổng cầu, lượng cầu theo thời giá Giá cả – cung và cầu Các vấn đề thị trường – xu hướng, độ tin cậy của việc tiếp cận. v.v… Độ tin cậy của việc tiếp cận thị trường Thị trường dự phòng · Thị trường đầu vào Hiện trạng tiếp cận nguồn lực - đất đai, vốn, lao động Hiện trạng tiếp cận thị trường nguyên liệu đầu vào – VD. Xăng dầu, thức ăn chăn nuôi, gỗ, giống vật nuôi, trang thiết bị Tình hình cung cầu đầu vào – lượng cung sẵn có ở thị trường địa phương Thị trường đầu vào – các vấn đề, xu hướng Độ tin cậy của việc tiếp cận thị trường Chi phí đầu vào Phân tích tài chính · Dự kiến lượng hàng hóa, dịch vụ bán ra Những biến động theo mùa vụ Xu hướng Vấn đề chất lượng · Giá hàng hóa, dịch vụ trên thị trường Những biến động theo mùa vụ Xu hướng Vấn đề chất lượng 0 · Chi phí vận chuyển và sơ chế Chi phí vận chuyển hàng hóa đến thị trường tiêu thụ · Chi phí đầu vào Những biến động theo mùa vụ Xu hướng · Các chi phí khác · Lợi nhuận dự kiến Lợi nhuận tính trên nguồn lực đầu vào – trên 1 đơn vị diện tích đất đai (ha), trên 1 giờ lao động.v.v… Lợi nhuận bình quân hộ gia đình, hàng năm hoặc theo mùa Tổng lợi nhuận của cộng đồng (lợi nhuận bình quân hộ x số hộ) Mức tăng lãi ròng – so với lợi nhuận từ việc sử dụng các nguồn lực hiện có Lợi ích dự kiến Mô tả lợi ích · Tổng lợi nhuận dự kiến Dựa vào phân tích tài chính như đã nêu trên · Các lợi ích khác Những tác động tới các nhóm chủ thể trên và dưới (down/ upstream) Các lợi ích gián tiếp · Phạm vi và quy mô của các lợi ích Số lượng các hộ được hưởng lợi trực tiếp Số lượng các hộ trong nhóm mục tiêu Số lượng các hộ hưởng lợi gián tiếp - gồm những hộ nào Quy mô nhân rộng ảnh hưởng (tính bằng số các hộ hưởng lợi khác) · Khả năng duy trì các lợi ích Thời hạn sử dụng cơ sở hạ tầng, hoặc thời gian kéo dài những cải thiện tích cực Những vấn đề nảy sinh và những thay đổi theo thời gian Tính thời vụ của các lợi ích Chi phí dự kiến · Ngân sách thiết lập · Ngân sách vận hành · Chi phí khác · Sử dụng các nguồn lực Tác động về môi trường Tác động về môi trường Mức sử dụng tài nguyên thiên nhiên Ô nhiễm.v.v… Tác động khác – những tác động gián tiếp, các loài xâm lấn, tiếng ồn Các chiến lược giảm thiểu Tác động về xã hội Tác động về xã hội Tác động đối với cộng đồng Tác động đối với các nhóm dân cư khác của cộng đồng Tác động về xã hội đối với các hộ dân tham gia Các chiến lược giảm thiểu Hiệu quả So sánh chi phí - lợi ích Những lợi ích nói trên so với chi phí Tài liệu tham khảo 1. Báo Thanh Niên số ra ngày 6/3/2007, Việt Nam thành lập quỹ phát triển nguồn lợi thủy sản. De Silva, 2002. Các cộng đồng tiên phong: Sổ tay hướng dẫn cung cấp tài chính trực tiếp cho các tiểu dự án cộng đồng. Ngân hàng Tái thiết và Phát triển Quốc tế/ Ngân hàng Thế giới 2. Chu Mạnh Trinh, Báo cáo kết thúc dự án KBTB CLC, 2006 3. Chu Mạnh Trinh, Đánh giá chương trình đào tạo nghề và khả năng triển khai đối với từng nghề, 2006 4. Chương trình Sinh kế Thủy sản Bền vững (SFLP), Tây Phi / zindex.html, truy cập tháng 5/2007 5. Công viên Quốc gia Komodo, Indonesia. 6. DCE-LMPA 2005. Văn kiện Hợp phần LMPA, tháng 4/2005. Việt Nam – Đan Mạch: Hợp tác Phát triển Môi trường (DCE) 2005 – 2010, Sinh kế bền vững trong và xung quanh các khu bảo tồn biển 7. DCE-LMPA 2006. Tư vấn Quốc tế về LMPA, 30/ đến 2 / 2/2006, Chương trình DCE - Hợp phần LMPA: Sinh kế bền vững trong và xung quanh các khu bảo tồn biển, Bộ Thủy sản, Hà Nội 8. De Silva, 2002. Các cộng đồng tiên phong: Sổ tay hướng dẫn cung cấp tài chính trực tiếp cho các tiểu dự án cộng đồng. Ngân hàng Tái thiết và Phát triển Quốc tế/ Ngân hàng Thế giới 9. DFID. Tài liệu Hướng dẫn về Sinh kế Bền vững. Bộ Phát triển Quốc tế Vương quốc Anh (DFID). 10. Dự án KBTB Hòn Mun, Báo cáo nuôi trồng thủy sản Số 1-7 11. ESA Consultores International, 2004. Quỹ Xóa đói Giảm nghèo, Saint Lucia: 2003 Khảo sát Đánh giá Tác động, Báo cáo Cuối cùng, tháng 6/2004 12. Hồ Văn Trung Thu, Đánh giá tác động kinh tế xã hội của dự án KBTB Hòn Mun tới cộng đồng địa phương, 2005 13. IMM, 2003b. Sinh kế bền vững vùng ven biển: Chính sách và Đói nghèo vùng ven biển ở bờ Tây vịnh Bengal. Dự án Sinh kế bền vững vùng ven biển, Nam Á, Báo cáo chính. 14. Jensen, Thiết lập cơ chế phát triển cộng đồng tại CLC, 2006 15. Khu Bảo tồn biển Vịnh Nha Trang, 2003. Báo cáo Phát triển Cộng đồng Số 3: Tái cơ cấu các ủy ban khóm ấp ở Khu bảo tồn biển Hòn Mun - Sơ kết và những khuyến nghị ban đầu 2 16. Lutrell, Cơ hội sinh kế bền vững và quản lý nguồn lợi tại các xã ven biển đang gặp ‘khó khăn đặc biệt’, 2004 17. McEwin, Phân tích sinh kế, Dự án KBTB Cù Lao Chàm, 2006 18. Ngân hàng Thế giới, 2002. Dự án phát triển vùng Kecamatan, Indonesia. Có thể nhân rộng được không? Những vấn đề cần quan tâm khi thiết kế chương trình phát triển dựa vào cộng đồng. Judith Edstrom. Tài liệu Phát triển Xã hội: Số. 39, tháng 3/2002 19. Nguyễn Tố Uyên, Báo cáo phát triển cộng đồng, Dự án KBTB CLC, 2006 20. Nhóm chuyên gia Ngân hàng Thế giới và Tổ chức Lao động Quốc tế, 2005. Phương pháp tiếp cận hỗ trợ sinh kế dựa vào nhu cầu trong các xã hội ở thời kỳ hậu chiến. Báo cáo nghiên cứu chung giữa ILO và Ngân hàng Thế giới. Piet Goovaerts, Martin Gasser, Aliza Belman Inbal. Tài liệu Phát triển Xã hội: Ngăn ngừa xung đột, và phát triển tái thiết dựa vào cộng đồng, Số 29 /tháng 10-2005 21. Nhóm IDL và IUCN, 2004. Sinh kế Thay thế Bền vững cho Cộng đồng Ven biển – Tổng kết kinh nghiệm và hướng dẫn phương pháp thực thi tối ưu. Claire Ireland 22. Quỹ Động vật Hoang dã Thế giới, 2006. Cẩn trọng với những con hổ giấy: Giám sát các kết quả về sinh kế và quản trị trong WWF: báo cáo xác định phạm vi. Tháng 8/2006. Mary Hobley, Mary Ann Brocklesby, Catherine Butcher, Sheena Crawford 23. R. Pomeroy, Khôi phục sinh kế sau thảm họa Sóng thần tại các cộng đồng ven biển châu Á, 2006 24. Skov, Đánh giá sinh kế, Dự án KBTB CLC, 2006 25. Tạp chí Stream, Số 1 26. Tin tức MPA, 2003. Khi đóng cửa ngư trường: Phát triển sinh kế thay thế cho các cộng đồng ngư dân. Tập 5, Số 2, tháng 8/2005. MPA44.pdf. 27. Tổ chức Lương Nông Liên Hiệp Quốc (FAO) 2005. Hướng dẫn nhanh công tác phân tích thể chế và sinh kế địa phương. Alice Stewart Carloni. Cơ quan FAO đặc trách các vấn đề thể chế và tham gia ở nông thôn. 28. Tổ chức Lương Nông Liên Hiệp Quốc (FAO) 2005. Hướng dẫn nhanh công tác phân tích thể chế và sinh kế địa phương. Alice Stewart Carloni. Cơ quan FAO đặc trách các vấn đề thể chế và tham gia ở nông thôn. 29. Trang web Dự án SCL của IMM, www.ex.ac.uk/imm/scl. Truy cập tháng 5/2007 30. Trang web về sinh kế của FAO: www.fao.org/sd/. Truy cập tháng 5/2007 31. Trang web về SLA của UNDP: www.undp.org/sl/. Accessed May 2007 32. Trang web về Tiếp cận Sinh kế Bền vững của DFID: www.livelihoods.org. Truy cập tháng 5/2007 ._.