Giáo trình Vẽ điện (Trình độ Cao đẳng)

ặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm. LỜI NÓI ĐẦU Trong những năm vừa qua nền kinh tế nước ta đã đạt được nhiều thành tựu to lớn, tạo ra những tiền đề cơ bản để bước vào thời kì mới, thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, mà trong đó ngành điện đóng một vai trò then chốt. Cùng với sự phát triển của nền kinh tế, nhu cầu về điện năng không ngừng gia tăng, thêm vào đó việc áp dụng các quy trình công nghệ tiên tiến trong nhiều lĩnh vực sản xuất khác nhau, dẫn đến sự ra đời của hàng loạt thiết bị và máy móc hiện đại, đòi hỏi yêu cầu về chất lượng, độ tin cậy và an toàn hết sức nghiêm ngặt. Điều đó đòi hỏi người thợ điện phải có kiến thức và hiểu biết về thiết bị điện, biết đọc được các kí hiệu điện, các bản vẽ điện và vẽ được các dạng sơ đồ điện để ứng dụng vào thực tế mang lại hiệu quả cao. Chương 1: Khái quát về vẽ điện Chương 2: Các tiêu chuẩn bản vẽ điện Chương 3: Các ký hiệu qui ước dùng trong bản vẽ điện. Chương 4: Vẽ sơ đồ điện. Trong mỗi chương được trình bày cụ thể về khái quát, các tiêu chuẩn bản vẽ, các kí hiệu dùng trong bản vẽ, vẽ các sơ đồ điện, nhằm giúp cho học sinh có thể vẽ, nhận dạng và đọc được các dạng sơ đồ điện một cách dễ dàng. Trong quá trình biên soạn tác giả cũng đã cố gắng tham khảo nhiều tài liệu, tạp chí chuyên ngành, với mong muốn cập nhật những kiến thức cơ bản nhất để học sinh dễ hiểu và nắm bắt nhanh nhất, giáo trình không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong được sự ủng hộ và góp ý chân thành từ độc giả để giáo trình ngày càng hoàn thiện hơn. Chân thành cảm ơn. Lào cai, ngày tháng năm 2020 Tác giả Chủ biên: Nguyễn Thị Dịu 3 MỤC LỤC TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN 2 Chương I: Khái quát về vẽ điện 6 1.Khái quát chung về bản vẽ điện 6 2.Quy ước trình bày bản vẽ 6 2.1.Vật liệu dụng cụ vẽ 6 2.1.1 Giấy vẽ: 6 2.1.2 Bút chì: 6 2.1.3 Thước vẽ: Các loại thước sau đây sử dụng trong vẽ điện: 6 2.1.4. Các công cụ khác: 7 2.2. Khổ giấy 7 2.3.Khung tên 8 2.3.1. Vị trí khung tên trong bản vẽ 8 2.3.2.Thành phần và kích thước khung tên 8 2.4. Chữ viết trong bản vẽ điện 10 2.5. Đường nét 10 2.6. Cách ghi kích thước. 10 2.6.1.Thành phần ghi kích thước: 10 2.6.2.Cách ghi kích thước: 11 2.7. Cách gấp bản vẽ 11 Chương 2: Các tiêu chuẩn bản vẽ điện 11 1. Tiêu chuẩn Việt nam 12 1.1. Định nghĩa về tiêu chuẩn: 12 1.2. Tiêu chuẩn Việt nam (TCVN) 12 1.2. Tiêu chuẩn Quốc tế (ISO) 13 Chương 3: Các ký hiệu qui ước dùng trong bản vẽ điện Error! Bookmark not defined. 1.Vẽ các ký hiệu phòng ốc và mặt bằng xây dựng 14 2.Vẽ các ký hiệu điện trong sơ đồ điện chiếu sáng 16 2.1. Nguồn điện 16 2.2. Các loại đèn điện và thiết bị dùng điện 18 2.3 Các loại thiết bị đóng cắt, bảo vệ 19 2.4. Các loại thiết bị đo lường 20 3.Vẽ các ký hiệu điện trong sơ đồ điện công nghiệp 21 3.1 Các loại máy điện 21 4 3.2 Các loại thiết bị đóng cắt, điều khiển 24 4.Vẽ các ký hiệu điện trong sơ đồ cung cấp điện 27 4.1. Các thiết bị đóng cắt, đo lường, bảo vệ. 27 4.2. Đường dây và phụ kiện đường dây. 28 5.Vẽ các ký hiệu điện trong sơ đồ điện tử 31 5.1.Các linh kiện thụ động 31 5.1.1. Điện trở 31 5.1.2.Tụ điện 32 5.1.3. Cuộn cảm và biến thế 32 5.2. Các linh kiện tích cực 33 5.3. Các phần tử logíc 34 6. Ký hiệu bằng chữ dùng trong vẽ điện 35 Chương 4: Vẽ sơ đồ điện Error! Bookmark not defined. 1.Mở đầu 38 1.1.Khái niệm 38 1.2. Ví dụ 38 1.2.1 Sơ đồ nguyên lý 38 1.2.2.Sơ đồ nối dây. 39 2.Vẽ sơ đồ mặt bằng, sơ đồ vị trí 40 2.1 Khái niệm 40 2.2. Ví dụ về sơ đồ mặt bằng và sơ đồ vị trí 40 2.2.1.Sơ đồ mặt bằng 40 2.2.2.Sơ đồ vị trí 40 3.Vẽ sơ đồ nối dây 41 3.1. Khái niệm 41 3.2. Nguyên tắc thực hiện 41 3.3. Ví dụ 41 4.Vẽ sơ đồ đơn tuyến 44 4.1.Khái niệm 44 4.2 Nguyên tắc thực hiện, ví dụ. 44 5. Nguyên tắc chuyển đổi các dạng sơ đồ và dự trù vật tư. 46 5.1 Nguyên tắc chung 46 5.2 Dự trù vật tư 46 6. Vạch phương án thi công 47 5 GIÁO TRÌNH MÔN HỌC Tên môn học: Vẽ điện Mã số của môn học: MH 07 I. VỊ TRÍ, TÍNH CHẤT CỦA MÔN HỌC: - Vị trí: Môn học được bố trí giảng dạy song song với các môn học chung hoặc môn học cơ sở khác. - Tính chất: Là môn học kỹ thuật cơ sở giúp người học đọc và vẽ được bản vẽ sơ đồ điện. II. MỤC TIÊU MÔN HỌC: - Về kiến thức Mô tả đầy đủ những tiêu chuẩn bản vẽ điện và lập các bản vẽ sơ đồ điện. - Về kỹ năng + Lập được các bản vẽ sơ đồ điện theo đúng TCVN + Vẽ và nhận dạng được các ký hiệu điện trên sơ đồ điện. + Vẽ và đọc được các dạng sơ đồ điện như: sơ đồ nguyên lý, sơ đồ lắp đặt, sơ đồ nối dây, sơ đồ đơn tuyến... + Dự trù được khối lượng vật tư thiết bị điện cần thiết phục vụ quá trình thi công. - Về năng lực tự chủ và trách nhiệm + Tuân thủ đúng quy định, quy phạm về vẽ kỹ thuật. + Rèn luyện tác phong làm việc nghiêm túc, tỉ mỉ, chính xác. III. NỘI DUNG MÔN HỌC: Chương I: KHÁI QUÁT VỀ VẼ ĐIỆN Mục tiêu của chương: - Trình bày được khái quát về vẽ điện. - Vận dụng đúng qui ước trình bày bản vẽ điện. - Rèn luyện được tính chủ động và nghiêm túc trong công việc. Nội dung của chương: 1.KHÁI QUÁT CHUNG VỀ BẢN VẼ ĐIỆN Bản vẽ điện là một trong những phần không thể thiếu trong hoạt động nghề nghiệp của ngành điện nói chung và của người thợ điện nói riêng. 6 Để thực hiện được một bản vẽ thì không thể bỏ qua các công cụ cũng như những qui ước mang tính qui phạm của ngành nghề. Đây là tiền đề tối cần thiết cho việc tiếp thu, thực hiện các bản vẽ theo những tiêu chuẩn hiện hành. 2. QUY ƯỚC TRÌNH BÀY BẢN VẼ 2.1.VẬT LIỆU, DỤNG CỤ VẼ. 2.1.1 Giấy vẽ Giấy dùng để vẽ các bản vẽ kỹ thuật là loại giấy không có dòng kẻ, dày hơn giấy viết thông thường, có một mặt nhẵn và một mặt ráp. Khi vẽ phải chọn mặt nhẵn để vẽ. Một số loại giấy thường sử dụng : Giấy vẽ tinh, giấy bóng mờ, giấy kẻ ô li. 2.1.2 Bút chì Bút chì đen được dùng để vẽ trên các bản vẽ kỹ thuật, có các loại sau: Loại có ký hiệu H: Loại này thường dùng để vẽ những đường có yêu cầu độ sắc nét cao. Loại có ký hiệu HB: Loại này thường sử dụng có độ cứng vừa phải và tạo được độ đậm cần thiết cho nét vẽ. Loại có ký hiệu B: Loại này thường dùng để vẽ những đường có yêu cầu độ đậm cao. Khi sử dụng lưu ý để tránh bụi chì làm bẩn bản vẽ. 2.1.3 Thước vẽ Các loại thước sau đây sử dụng trong vẽ điện: Thước dẹp, thước chữ T, thước dập tròn, ê ke...... a. Th­íc dÑp b. Th­íc ch÷ T 7 2.1.4. Các dụng cụ khác: Compa, tẩy, khăn lau, 2.2. QUY ƯỚC TRÌNH BÀY BẢN VẼ 2.2.1 KHỔ GIẤY Theo TCVN 2.74, các khổ giấy chính được sử dụng gồm có: Khổ A0: có kích thước 841x1189 mm Khổ A1: có kích thước 594x841.mm Khổ A2: có kích thước 420x594.mm Khổ A3: có kích thước 297x420.mm Khổ A4: có kích thước 210x297.mm 11 A4 A0 A1 A2 8 4 Hình 1.2 Khổ giấy 8 2.3.KHUNG TÊN 2.3.1. Vị trí khung tên trong bản vẽ Khung tên trong bản vẽ được đặt ở góc phải, phía dưới của bản vẽ như hình 1.3. 2.3.2.Thành phần và kích thước khung tên Khung tên trong bản vẽ điện có 2 tiêu chuẩn khác nhau ứng với các khổ giấy như sau: Đối với khổ giấy A2, A3, A4: Nội dung và kích thước khung tên như hình 1.4. Đối với khổ giấy A1, A0: Nội dung và kích thước khung tên như hình 1.5. 2.3.3. Chữ viết trong khung tên Chữ viết trong khung tên được qui ước như sau: Tên trường: Chữ in hoa h = 5mm (h là chiều cao của chữ). Tên khoa: Chữ in hoa h = 2,5mm. Tên bản vẽ: Chữ in hoa h = (7 - 10)mm. Các mục còn lại: có thể sử dụng chữ hoa hoặc chữ thường h = 2,5mm. 2 Khung tên 5 5 5 Hình 1.3: Vị trí khung tên trong bản vẽ 9 2.4. CHỮ VIẾT TRONG BẢN VẼ Chữ viết trong bản vẽ điện được quy ước như sau: TR­êng cao ®¼ng – LÀO CAI Líp: Ng­êi vÏ: Ngµy vÏ: Ngµy k.tra: KHOA §IÖN TØ LÖ: Sè: Tªn b¶n vÏ 40 80 40 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 Hình 1.4: Nội dung và kích thước khung tên dùng cho khổ giấy A2, A3, A4 TR­êng cao ®¼ng – LÀO CAI t. KHOA §IÖN TØ LÖ: Sè: Tªn b¶n vÏ 25 30 3 0 1 0 1 0 1 0 Hình 1.5: Nội dung và kích thước khung tên dùng cho khổ giấy A1, A0 Bµi tËp tæng h. DuyÖ 25 25 22 10 Có thể viết đứng hay viết nghiêng 750. Chiều cao khổ chữ h = 14; 10; 7; 3,5; 2,5 (mm)...... *Chiều cao: ● Chữ hoa = h; ● Chữ thường có nét sổ (h, g, b, l...) = h; ● Chữ thường không có nét sổ (a,e,m...) = h; *Chiều rộng: ● Chữ hoa và số = h; Ngoại trừ A, M = h; sè 1 = h; w = h, J = h, I = h; ● Chữ thường = h; Ngoại trừ w,m = h; chữ j, l, r = h; ● Bề rộng nét chữ, số = h; 2.5. ĐƯỜNG NÉT Trong vẽ điện thường sử dụng các dạng đường nét sau (bảng 1.1): 2.6. CÁCH GHI KÍCH THƯỚC. 2.6.1.Thành phần ghi kích thước: Đường gióng kích thước: vẽ bằng nét liền mảnh và vuông góc với đường bao. Đường ghi kích thước: vẽ bằng nét liền mảnh và song song với đường bao, cách đường bao từ 7 - 10mm. Mũi tên: nằm trên đường ghi kích thước, đầu mũi tên chạm sát vào đường gióng, mũi tên phải nhọn và thon. Bảng 1.1 Đường nét TT Loại đường nét Mô tả Tiêu chuẩn 1 Nét cơ bản (nét liền đậm) b = (0,2 – 0,5)mm 2 Nét liền mảnh b1 = b b 11 3 Nét đứt b1 = 4 Nét chấm gạch mảnh b1 = 5 Nét chấm gạch đậm b1 = b 6 Nét lượn sóng b1 = 2.6.2.Cách ghi kích thước: Trên bản vẽ kích thước chỉ được ghi một lần. Đối với hình vẽ bé, thiếu chỗ để ghi kích thước cho phép kéo dài đường ghi kích thước, con số kích thước ghi ở bên phải, mũi tên có thể vẽ bên ngoài. Kích thước không trực tiếp dùng trong quá trình chế tạo mà chỉ trợ giúp cho việc đọc bản vẽ được gọi là kích thước tham khảo. Kích thước tham khảo được ghi trong ngoặc đơn. Đơn vị ghi kích thước dài: tính bằng mm, không cần ghi thêm đơn vị trên hình vẽ (trừ trường hợp sử dụng đơn vị khác qui ước thì phải ghi thêm). Đơn vị chiều góc: tính bằng độ (0). 2.7. Cách gấp bản vẽ Các bản vẽ khi thực hiện xong, cần phải gấp lại đưa vào tập hồ sơ lưu trữ để thuận tiện cho việc quản lý và sử dụng. Khi gấp phải đưa khung tên ra ngoài để khi sử dụng không bị lúng túng và không mất thời gian tìm kiếm. *Câu hỏi ôn tập. 1. Nêu quy ước chung về bản vẽ điện? 2. Kể tên các loại vật liệu, dụng cụ dùng trong bản vẽ điện? 3.Trình bày quy ước sử dụng khổ giấy trong bản vẽ? 4.Nêu cách ghi kích thước và cách gấp bản vẽ điện? CHƯƠNG 2: CÁC TIÊU CHUẨN BẢN VẼ ĐIỆN Mục tiêu của chương: - Trình bày được các tiêu chuẩn bản vẽ điện. - Rèn luyện được tính cẩn thận, chính xác và nghiêm túc trong công việc. Nội dung của chương: b b b b 12 2.1. TIÊU CHUẨN VIỆT NAM 1.1. ĐỊNH NGHĨA VỀ TIÊU CHUẨN: -Tiêu chuẩn là những điều khoản, chỉ tiêu kỹ thuật áp dụng cho một (hoặc một nhóm) đối tượng nhằm đảm bảo thoả mãn các yêu cầu đã đề ra. - Tiêu chuẩn thường do một tổ chức có đủ khả năng về chuyên môn, kỹ thuật, nghiệp vụ soạn thảo và đề xuất, sau đó phải được một tổ chức cấp cao hơn xét duyệt và công bố. Mỗi nước đều có hệ thống tiêu chuẩn riêng của mình. Mỗi tiêu chuẩn đều mang tính pháp lý kỹ thuật, mọi cán bộ kỹ thuật phải nghiêm túc áp dụng. 1.2. TIÊU CHUẨN VIỆT NAM (TCVN) 1.2.1. Tiêu chuẩn Việt nam Theo TCVN bản vẽ thường được thể hiện ở dạng sơ đồ hàng ngang và các ký tự đi kèm luôn là các ký tự viết tắt từ thuật ngữ tiếng Việt (hình 2.1) Chú thích: CD: Cầu dao; CC: Cầu chì; K: Công tắc; Đ: Đèn; OC: ổ cắm điện; 1.2.2 Tiêu chuẩn Quốc tế (ISO) Tiêu chuẩn quốc tế ISO ( International Organization for Standardization ) - Thành lập từ năm 1946 Hình 2.1: Sơ đồ điện thể hiện theo TCVN N K K C § §K C O 13 - Phát triển mạnh mẽ về nhiều lĩnh vực - Việt Nam đã và đang từng bước áp dụng ISO trong một số lĩnh vực. Trong ISO, ký tự đi kèm theo ký hiệu điện thường dùng là ký tự viết tắt từ thuật ngữ tiếng Anh và sơ đồ thường được thể hiện theo cột dọc (hình 2.2) Chú thích: SW (source switch): Cầu dao; F (fuse): Cầu chì; S (Switch): Công tắc; L (Lamp; Load): Đèn Nhìn chung các tiêu chuẩn này không khác nhau nhiều, các ký hiệu điện được sử dụng gần giống nhau, chỉ khác nhau phần lớn ở ký tự đi kèm (tiếng Anh, Pháp, Nga, Việt...). *Câu hỏi ôn tập: 1. Trình bày tiêu chuẩn Việt Nam dùng trong vẽ điện? 2. Hãy vẽ sơ đồ nguyên lý, sơ đồ nối dây mạch điện gồm có: 1 cầu dao, 1 cầu chì, 1 công tắc 2 cực điều khiển 1 bóng đèn, 1 ổ cắm theo tiêu chuẩn Việt nam? 3. Trình bày tiêu chuẩn Quốc tế dùng trong vẽ điện? 4. Vẽ sơ đồ nguyên lý của mạch điện gồm có: 1 cầu dao, 1 cầu chì , 2 công tắc 2 cực điều khiển 2 bóng đèn sợi đốt, 1 ổ cắm theo tiêu chuẩn Quốc tế? CHƯƠNG 3: CÁC KÍ HIỆU QUY ƯỚC DÙNG TRONG BẢN VẼ ĐIỆN Mục tiêu của chương: - Vẽ được các ký hiệu như: ký hiệu mặt bằng, ký hiệu điện, ký hiệu điện tử. Hình 2.2: Sơ đồ điện thể hiện theo TC Quốc tế. N S S F L L 5 S 14 - Phân biệt được các dạng ký hiệu khi được thể hiện trên những dạng sơ đồ khác nhau như: sơ đồ nguyên lý, sơ đồ đơn tuyến - Rèn luyện được tính cẩn thận, chính xác và nghiêm túc trong công việc. Nội dung của chương: 1.VẼ CÁC KÍ HIỆU PHÒNG ỐC VÀ MẶT BẰNG XÂY DỰNG Các chi tiết của một căn phòng, một mặt bằng xây dựng thường dùng trong vẽ điện được thể hiện trong bảng 3.1. Bảng 3.1 Kí hiệu phòng ốc và mặt bằng xây dựng STT Tên gọi Ký hiệu Ghi chú 1. Tường nhà 2. Cửa ra vào 1 cánh 3. Cửa ra vào 2 cánh 4. Cửa gấp, cửa kéo 5. Cửa lùa 1 cánh, 2 cánh 6. Cửa sổ đơn không mở 7. Cửa sổ kép không mở 8. Cửa sổ đơn bản lề bên trái mở ra ngoài 5 15 9. Cửa sổ đơn bản lề bên phải mở vào trong 10. Cửa sổ đơn quay 11. Cầu thang 1 cánh - Cầu thang được thể hiện bởi hình chiếu bằng. - Bao gồm: cánh, bậc thang và chỗ nghĩ. - Hướng đi lên thể hiện bằng đường gãy khúc: chấm tròn ở bậc đầu tiên, mũi tên ở bậc cuối cùng. 12. Cầu thang 2 cánh 13. Cầu thang 3 cánh 14. Phòng tắm riêng từng người: - Sát tường - Không sát tường 15. Bồn tắm 16 16. Phòng tắm hoa sen 17. Hồ nước 18. Sàn nước 19. Chậu rửa mặt 20. Toilet 2.VẼ CÁC KÍ HIỆU ĐIỆN TRONG SƠ ĐỒ ĐIỆN CHIẾU SÁNG 2.1. NGUỒN ĐIỆN. Các dạng nguồn điện và các ký hiệu liên quan được qui định trong TCVN 1613-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.2): Bảng 3.2. Kí hiệu nguồn điện STT Tên gọi Ký hiệu Ghi chú 1. Dòng điện 1 chiều 2. Dòng điện 1 chiều 2 đường dây có điện áp U 3. Dòng điện AC 4. Dây trung tính N, O 5. Mạng điện 3 pha 4 dây 3 + N 6. Dòng điện xoay chiều có số pha m, tần số f và điện áp U m, f, U DC; 2 AC; 17 7. Các dây pha của mạng điện 3 pha A/L1; B/L2; C/L3 Thường dùng màu: A – vàng; B – xanh; C – đỏ 8. Hai dây dẫn không nối nhau về điện 9. Hai dây dẫn nối nhau về điện 10. Nối đất 11. Nối vỏ máy, nối mass 12. Dây nối hình sao 13. Dây nối hình sao có dây trung tính 14. Dây quấn 3 pha nối hình sao kép - Không có trung tính đưa ra ngoài - Có dây trung tính đưa ra ngoài 15. Dây quấn 3 pha nối hình tam giác 16. Dây quấn 3 pha nối hình tam giác kép 17. Dây quấn 3 pha nối hình tam giác hở 18. Dây quấn 6 pha nối thành 2 hình sao ngược - Không có dây trung tính đưa ra ngoài. 19. Dây quấn 2 pha 4 dây - Không có dây trung tính - Có dây trung tính 18 2.2. CÁC LOẠI ĐÈN ĐIỆN VÀ THIẾT BỊ DÙNG ĐIỆN Các dạng đèn điện và các thiết bị liên quan dùng trong chiếu sáng được quy định trong TCVN 1613-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.3): Bảng 3.3. Kí hiệu các loại đèn và thiết bị dùng điện STT Tên gọi Ký hiêu Trên sơ đồ nguyên lý Trên sơ đồ vị trí 1. Lò điện trở 2. Lò hồ quang 3. Lò cảm ứng 4. Lò điện phân 5. Máy điện phân bằng từ 6. Chuông điện 7. Quạt trần, quạt treo tường 8. Đèn sợi đốt 9. Đèn huỳnh quang 10. Đèn nung sáng có chụp 11. Đèn chiếu sâu có chụp tráng men 12. Đèn có bóng tráng gương (6 - 8) (3 - (8 - 19 13. Đèn thủy ngân có áp lực cao 14. Đèn chống nước và bụi 15. Đèn chống nổ không chụp 16. Đèn chống nổ có chụp 17. Đèn chống hóa chất ăn mòn 18. Đèn chiếu nghiêng 19. Đèn đặt sát tường hoặc sát trần 20. Đèn chiếu sáng cục bộ 21. Đèn chiếu sáng cục bộ và có máy giảm áp. 22. Đèn chùm HQ 23. Đèn tín hiệu 2.3 CÁC LOẠI THIẾT BỊ ĐÓNG CẮT BẢO VỆ Các thiết bị đóng cắt, bảo vệ trong mạng gia dụng và các thiết bị liên quan dùng trong chiếu sáng được qui định trong TCVN 1615-75, TCVN 1623-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.4): Bảng 3.4 Kí hiệu thiết bị đóng cắt bảo vệ STT Tên gọi Ký hiêu Trên sơ đồ nguyên lý Trên sơ đồ vị trí 1. Cầu dao 1 pha 20 2. Cầu dao 1 pha 2 ngả (cầu dao đảo 1 pha) 3. Cầu dao 3 pha 4. Cầu dao 3 pha 2 ngả (cầu dao đảo 3 pha) 5. Công tắc 2 cực: 6. Công tắc 3 cực: 7. Công tắc xoay 4 cực: 8. ổ cắm điện - Kiểu thường. - Kiểu kín 9. ổ cắm điện có cực thứ 3 nối đất 10. ổ cắm điện 3 cực 11. Aptomat 1 pha 12. Aptomat 3 pha 13. Cầu chì 14. Hộp số quạt trần 15. Bảng, tủ điều khiển 21 2.4. CÁC LOẠI THIẾT BỊ ĐO LƯỜNG. Các thiết bị thường dùng cho trong bảng 3.5 Bảng 3.5. Kí hiệu thiết bị đo lường STT Tên gọi Ký hiêu Ghi chú 1. Am pe kế 2. Volt kế 3. Ohm kế 4. Cosφ kế 5. Pha kế 6. Tần số kế 7. Watt kế 8. VAr kế 9. Công tơ 3.VẼ CÁC KÍ HIỆU ĐIỆN TRONG SƠ ĐỒ ĐIỆN CÔNG NGHIỆP. 3.1 CÁC LOẠI MÁY ĐIỆN. Các loại máy điện quay và máy biến áp, cuộn kháng được qui ước theo TCVN 1614- 75 và TCVN 1619-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.6): Bảng 3.6. Kí hiệu các loại máy điện STT Tên gọi Ký hiệu A V c H W V Wh kW 22 Trên sơ đồ nguyên lý Trên sơ đồ vị trí, sơ đồ đơn tuyến 1. Máy biến áp cách ly 1 pha 2. Máy biến áp tự ngẫu 3. Biến áp tự ngẫu hai dây quấn một lõi sắt từ 4. Máy biến áp Y/Y 3 pha 1 vỏ 5. Máy biến áp Y/Y 3 pha 1 vỏ, thứ cấp có dây trung tính 6. Máy biến áp (/Y 3 pha 1 vỏ 7. Máy biến áp (/Y 3 pha 1 vỏ, thứ cấp có dây trung tính 8. Máy biến áp Y/Y 3 pha tổ hợp 8 Y Y Y Y Y Y Y Y 23 9. Máy biến áp (Y/Y 3 pha tổ hợp 10. Cuộn cảm, cuộn kháng không lõi 11. Cuộn cảm, cuộn kháng có lõi sắt từ 12. Cuộn cảm có lõi ferit 13. Cuộn cảm, cuộn kháng kép 14. Cuộn cảm thay đổi được thông số bằng tiếp xúc trượt 15. Cuộn cảm có thông số biến thiên liên tục 16. Động cơ không đồng bộ 3 pha rotor lồng sóc 17. Động cơ không đồng bộ 3 pha rotor dây quấn D©y quÊn Rot 24 18. Máy điện đồng bộ 19. Máy điện một chiều kích từ độc lập 20. Máy điện một chiều kích từ song song 21. Máy điện một chiều kích từ nối tiếp 22. Máy điện một chiều kích từ hổn hợp 23. Động cơ đẩy 24. Động cơ 1 pha kiểu điện dung 25. Động cơ 1 pha khởi động bằng nội trở + ~ 25 26. Động cơ 1 pha khởi động bằng vòng ngắn mạch 3.2 CÁC LOẠI THIẾT BỊ ĐÓNG CẮT, ĐIỀU KHIỂN Các loại khí cụ điện dùng trong điều khiển điện công nghiệp được qui ước theo TCVN 1615-75 và TCVN 1623-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.7): Bảng 3.7. Kí hiệu thiết bị đóng cắt, điều khiển STT Tên gọi Ký hiệu Ghi chú 1. Cuộn dây rơle, công tắc tơ, khởi động từ. a. Ký hiệu chung. b. Cuộn dây rơle dòng. c. Cuộn dây rơle áp - Trên cùng 1 sơ đồ chỉ sử dụng 1 dạng ký hiệu thống nhất. 2. Rơle, công tắc tơ, khởi động từ có 2 cuộn dây 3. Cuộn dây rơle điện tử có ghi độ trì hoãn thời gian ở cuộn dây: a. Có chậm trễ khi hút vào. b. Có chậm trễ khi nhả ra. c. Chậm trễ khi hút vào và nhả ra. 4. Phần tử đốt nóng của rơ le nhiệt 5. Cuộn dây rơle so lệch I U U 26 6. Cuộn dây rơle không làm việc với dòng AC 7. Nút ấn không tự giữ. a. Thường mở. b. Thường kín. - Buông tay ra sẽ trở về trạng thái ban đầu. 8. Nút ấn tự giữ a. Thường mở. b. Thường kín. c. Đổi nối - Tự giữ trạng thái tác động khi buông tay ra. 9. Nút bấm liên động 10. Công tắc hành trình a. Thường mở. b. Thường đóng. c. Liên động. 11. Tiếp điểm của rơle điện a. Thường hở: b. Thường kín: c. Đổi nối - Dùng cho các loại rơle, trừ rơle nhiệt và rơle thời gian. 27 12. Tiếp điểm của khí cụ điện: a. Thường hở b. Thường kín - Dùng cho công tắc tơ, khởi động từ, bộ khống chế động lực 13. Tiếp điểm thường hở của rơ le thời gian: a. Đóng muộn: b. Cắt muộn c. Đóng, cắt muộn 14. Tiếp điểm thường kín của rơ le thời gian: a. Đóng muộn: b. Cắt muộn c. Đóng, cắt muộn 15. Tiếp điểm sau khi tác động phải trả về (reset) bằng tay: a. Thường hở. b. Thường kín. - Thường áp dụng cho rơle nhiệt. 16. Điện trở khởi động 17. Máy biến dòng 18. Máy biến điện áp 28 4.VẼ CÁC KÍ HIỆU ĐIỆN TRONG SƠ ĐỒ CUNG CẤP ĐIỆN 4.1. CÁC THIẾT BỊ ĐÓNG CẮT, ĐO LƯỜNG BẢO VỆ. Các loại khí cụ điện đóng cắt, điều khiển trong mạng cao áp, hạ áp được qui ước theo TCVN 1615-75 và TCVN 1623-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.8): Bảng 3.8. Kí hiệu thiết bị đóng cắt, đo lường bảo vệ STT Tên gọi Ký hiệu Trên sơ đồ vị trí, sơ đồ đơn tuyến Ghi chú 1. Dao cách ly - Một cực - Ba cực - Chiều đóng cắt qui ước là chiều kim đồng hồ. 2. Dao ngắn mạch - Chiều đóng cắt qui ước là chiều kim đồng hồ. 3. Dao đứt mạch - Tác động một chiều - Tác động hai chiều - Chiều đóng cắt qui ước là chiều kim đồng hồ. 4. Dao cắt phụ tải ba cực điện áp cao - Chiều đóng cắt qui ước là chiều kim đồng hồ. 5. Máy cắt ba cực đện cao áp - Cho phép vẽ máy cắt cao áp bằng một hình vuông và bên cạnh ghi ý hiệu của loại máy cắt. 6. Máy cắt có 1 cực thường mở và 2 cực thường đóng 7. Chống sét ống 8. Chống sét van 29 9. Tụ bù - Bù ngang. - Bù dọc 10. Nhà máy điện A: Loại nhà máy B: Công suất 11. Máy biến dòng - Có 1 dây quấn thứ cấp. - Có 2 dây quấn thứ cấp trên 1 lõi. - Máy biến dòng nhiều cấp 12. Khe hở phóng điện - Loại 2 cực. - Loại 3 cực. 4.2. ĐƯỜNG DÂY VÀ PHỤ KIỆN ĐƯỜNG DÂY. Các loại phụ kiện đường dây và các dạng thể hiện đường dây được qui ước theo TCVN 1618-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.9): Bảng 3.9. Kí hiệu đường dây và phụ kiện đường dây. STT Tên gọi Ký hiệu Trên sơ đồ vị trí, sơ đồ đơn tuyến Ghi chú 1. Thanh cái - Vẽ bằng nét đậm hơn A B 30 2. Đường dây trên không. - Mạch có 1 dây. - Mạch có 2 dây, 3 dây. - Mạch có 4 dây, n dây. Nếu mạch có nhiều hơn 4 dây thì phân ra từng nhóm 3 dây. Khoảng cách giữa các nhóm lớn hơn khoảng cách giữa các dây. 3. Đường dây động lực AC trên 1000V - Dây trần - Dây cáp, dây bọc 4. Phân nhánh từ thanh cái - Vẽ thanh cái bằng đường nét đậm hơn 5. Phân nhánh dây điện đến nhóm thiết bị cùng loại - Nếu cần chỉ số nhánh thì ghi số nhánh bên cạnh hình vẽ 6. Phân nhánh đường dây: - Một dây - Hai dây 7. Chỗ uốn của dây điện Chú thích:Cho phép vẽ góc uốn 450 8. Nhập và tách các dây điện. 9. Dây điện mềm 10. Dây nối trung gian: - Có 1 đầu tháo ra được - Có 2 đầu tháo ra được - Đầu tô đen được nối cố định. 11. Nối đất - Nối đất tự nhiên. - Cọc bằng ống thép tròn. - Nối đường dây với đất n 31 - Cọc bằng thép hình. 12. Những đường dây chéo nhau có nối nhau về điện 13. Sự phóng điện 14. Chỗ bị hỏng cách điện - Giữa các dây. - Giữa dây và vỏ - Giữa dây và đất 15. Cột, trụ điện - Trụ bê tông ly tâm. - Trụ bê tông vuông, chữ nhật. - Trụ điện có neo chằng. - Trụ điện có sử dụng 2 đà cản - Số lượng và vị trí đà cản, neo chằng phụ thuộc vào thực tế. 16. Crắc 4 sứ hạ thế - Crắc 2 sứ, 3 sứ được biễu diễn tương ứng. 17. U 1 sứ hạ thế - U 2 sứ được biễu diễn tương ứng. 18. Hộp đấu dây vào 19. Hộp nối dây hai ngả 20. Hộp nối dây 3 ngả 21. Hộp nối dây rẽ nhánh 32 22. Hộp đặt máy cắt hạ áp 23. Hộp đặt cầu dao 24. Hộp đặt cầu chảy 25. Hộp cầu dao đổi nối 26. Hộp khởi động thiết bị cao áp 5.VẼ CÁC KÍ HIỆU ĐIỆN TRONG SƠ ĐỒ ĐIỆN TỬ 5.1.CÁC LINH KIỆN THỤ ĐỘNG. Linh kiện thụ động gồm điện trở, tụ điện, cuộn cảm và máy biến thế được qui ước theo TCVN 1616-75 và TCVN 1614-75; thường dùng các ký hiệu phổ thông sau (bảng 3.10, 3.11 và 3.12): 5.1.1. Điện trở Bảng 3.10. Kí hiệu điện trở STT Tên gọi Ký hiêu Ghi chú 1. Điện trở không điều chỉnh 2. Điện trở không điều chỉnh có 2 đầu rút ra. - Khi có nhiều đầu ra thì cho phép tăng thêm chiều dài của hình vẽ. 33 3. Điện trở công suất Điện trở có công suất danh định là 0.05W. Điện trở có công suất danh định là 0.12W. Điện trở có công suất danh định là 0.25W. Điện trở có công suất danh định là 0.5W. 34 4. Điện trở điều chỉnh được (Biến trở) - Ký hiệu chung - - Có hở mạch - Không hở mạch ● 5. Biến trở tinh chỉnh - Ký hiệu chung. - Hở mạch. 6. Điện trở điều chỉnh được (chiết áp) - Ký hiệu chung. - Chiết áp tinh chỉnh. - Chiết áp có đầu đưa ra. 5.1.2.Tụ điện Bảng 3.11. Kí hiệu tụ điện STT Tên gọi Ký hiêu Ghi chú 35 1. Tụ điện không điều chỉnh được - Ký hiệu chung. - Tụ hóa. Có phân cực. Không phân cực. - Cho phép không ghi dấu cực tính 2. Tụ điện có điều chỉnh - Nếu cần nhấn mạnh phần quay thì dùng ký hiệu 5.1.3. Cuộn cảm và biến thế Bảng 3.12. Kí hiệu cuộn cảm và biến thế. STT Tên gọi Ký hiêu Ghi chú 1. Cuộn cảm, cuộn kháng không lõi 2. Cuộn cảm, cuộn kháng có lõi sắt từ 3. Cuộn cảm có lõi ferit 4. Cuộn cảm thay đổi được thông số bằng tiếp xúc trượt 5. Cuộn cảm có thông số biến thiên liên tục 6. Máy biến áp cách ly 1 pha, lõi sắt từ 7. Máy biến áp cách ly 1 pha, lõi ferit 8. Máy biến áp cách ly 1 pha, lõi ferit điều chỉnh được + – 36 9. Máy biến áp tự ngẫu 5.2. Các linh kiện tích cực Nhóm linh kiện tích cực (hay linh kiện bán dẫn) được qui ước theo TCVN1626-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.13): Bảng 3.13. Kí hiệu bán dẫn STT Tên gọi Ký hiêu Ghi chú 1. Diode bán dẫn - Đỉnh của hình tam giác chỉ chiều dẫn điện lớn nhất 2. Diode có lớp gốc kép 3. Diode đường hầm 4. Diode đảo - Mũi tên chỉ chiều dòng điện lớn nhất 5. Transistor trường (FET) - J FET - MOS-FET G D S Kªnh n G D S Kªnh p G D S Liªn G D S Gi¸n 37 6. Diắc 7. Triắc ● 8. Điện trở turner 9. Điện trở quang 10. Khuếch đại thuật toán (op – amp) ● - P: ngõ vào không đảo. - N: ngõ vào đảo. 5.3. Các phần tử logíc. Các phần tử logíc trong kỹ thuật điện tử được qui ước trong TCVN 1633-75; thường dùng các ký hiệu phổ biến sau (bảng 3.14): Bảng 3.14. Kí hiệu các phần tử logic. STT Tên gọi Ký hiêu Ghi chú 1. Cổng logíc OR - Trường hợp có nhiều hơn 2 ngõ vào thì vẽ thêm các ngõ vào C, D T T T TG N P – + – + Ngá Y A B 38 2. Cổng logíc AND 3. Cổng logíc NOT 4. Cổng logíc NOR 5. Cổng logíc XOR 6. Cổng logíc XNOR 7. Cổng logíc AND 8 Flip – Flop (FF) - RS – FF. - JK – FF. Y1 = 6. KÍ HIỆU BẰNG CHỮ DÙNG TRONG VẼ ĐIỆN. Trong vẽ điện, ngoài ký hiệu bằng hình vẽ như qui ước còn sử dụng rất nhiều ký tự đi kèm để thể hiện chính xác ký hiệu đó cũng như thuận tiện trong việc phân tích, thuyết minh sơ đồ mạch. Tùy theo ngôn ngữ sử dụng mà các ký tự có thể khác nhau, nhưng điểm giống nhau là thường dùng các ký tự viết tắt từ tên gọi của thiết bị, khí cụ điện đó. Ví dụ: CD: cầu dao (Tiếng Việt); SW (tiếng Anh – Switch: cái ngắt điện). CC: cầu chì (tiêng Việt); F (tiếng Anh – Fuse: cầu chì). Đ: Đèn điện (tiêng Việt); L (tiếng Anh – Lamp: bóng đèn). Trường hợp trong cùng một sơ đồ có sử dụng nhiều thiết bị cùng loại, thì thêm vào các con số phía trước hoặc phía sau ký tự để thể hiện. Ví dụ: 1CD, 2CD; Đ1, Đ2 ... YA B YA Y A B Y A B Y A B YA B R Y S YF J Y K YF 39 Trong bản vẽ các ký tự dùng làm ký hiệu được thể hiện bằng chữ in hoa (trừ các trường hợp có qui ước khác). *Câu hỏi ôn tập: 1. Cho sơ đồ như hình vẽ hãy giải thích các ký hiệu có trong sơ đồ? 2. Cho sơ đồ như hình vẽ giải thích các ký hiêụ có trong sơ đồ? 3. Cho sơ đồ như hình vẽ giải thích các ký hiêụ có trong sơ đồ? N K K C § §K C O 40 4. Cho sơ đồ như hình vẽ giải thích các ký hiêụ có trong sơ đồ? 5. Cho sơ đồ như hình vẽ giải thích các ký hiêụ có trong sơ đồ? D N D D D + T¶ – + – T¶i V k A 2c T¶i V k A 3c T¶i V k A 1c bt 22/0,4 f 41 CHƯƠNG 4: VẼ SƠ ĐỒ ĐIỆN Mục tiêu của chương: - Vẽ được các bản vẽ điện cơ bản đúng tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN). - Vẽ/phân tích được các bản vẽ điện chiếu sáng; bản vẽ lắp đặt điện; cung cấp điện; sơ đồ mạch điện tử... theo tiêu chuẩn Việt Nam . - Chuyển đổi qua lại được giữa các dạng sơ đồ theo các ký hiệu qui ước. - Dự trù được khối lượng vật tư cần thiết phục vụ quá trình thi công theo tiêu chuẩn qui định. - Rèn luyện được tính cẩn thận, tỉ mỉ, chính xác, chủ động và sáng tạo trong công việc. Nội dung của chương: 1.MỞ ĐẦU 1.1.KHÁI NIỆM Trong ngành điện – điện tử, sử dụng nhiều dạng sơ đồ khác nhau. Mỗi dạng sơ đồ sẽ thể hiện một số tiêu chí nhất định nào đó của người thiết kế. Thật vậy, nếu chỉ cần thể hiện nguyên lý làm việc của một mạch điện, hay một công trình nào đó thì không quan tâm đến vị trí lắp đặt hay kích thước thật của thiết bị. Ngược lại nếu muốn biết vị trí lắp đặt của thiết bị để có phương án thi công thì phải đọc trên sơ đồ vị trí (sơ đồ nguyên lý không thể hiện điều này). Trong bài học này sẽ giới thiệu cách thực hiện các dạng sơ đồ cũng như mối liên hệ ràng buộc giữa chúng với nhau. Đồng thời cũng nêu lên các nguyên tắc cần nhớ khi thực hiện một bản vẽ điện. 1.2. VÍ DỤ 1.2.1 Sơ đồ nguyên lý 42 Sơ đồ hình 4.1 cho biết nguyên lý hoạt động của sơ đồ, cụ thể như sau: Sau khi đóng cầu dao CD, mạch chuẩn bị hoạt động. Đóng công tắc 1K, đèn 1Đ sáng, tương tự đèn 2Đ sẽ sáng khi 2K được ấn. Muốn sử dụng các thiết bị như quạt điện, bàn ủi (bàn là)... chỉ việc cắm trực tiếp thiết bị vào ổ cắm OC.